PSEB Notes

This PSEB 6th Class Social Science Notes Chapter 3 Motions of the Earth will help you in revision during exams.

Motions of the Earth PSEB 6th Class SST Notes

→ Rotation: The spinning of the Earth on its axis from West to East in about 24 hours is called Rotation.

→ Revolution: The motion of the Earth around the sun, along an elliptical orbit from West to East is known as Revolution.

→ Axis of the Earth: Axis of the Earth is an imaginary line on which the earth rotates.

→ Orbit: It is an imaginary plane or path along which the Earth revolves round the sun.

→ Aphelion: When the Earth is farthest from the sun, its position is called Aphelion.

→ Perihelion: When the Earth is nearest the sun its position is called Perihelion.

→ Solstices: The positions of the Earth on 21st June and 22nd December are known as solstices.

→ Equinoxes: The positions of the Earth on 23rd September and 21st March are known as equinoxes.

→ Days and nights are unequal in length due to the inclination of the Axis.

→ The axis of the earth is inclined from the perpendicular.

→ The time taken for a revolution is 365 days and 6 hours.

→ Equal days and nights are found at the equator.

→ Four distinct seasons are formed at different positions of the earth on 21 March (Spring), 21 June (Summer), 23 September (Autumn), 22 December (Winter).

→ Opposite Seasons are formed in the Northern and Southern Hemisphere.

→ The earth rotates from West to East.

→ The period of rotation of the earth is called the earth day.

→ The earth revolves round the sun along an elliptical orbit.

→ When the Sun is directly over 23½° N, it is called the summer solstice, when the Sun is directly over 23½° S, it is called the winter solstice.

→ The Sun rises: The Sun rises in the east.

→ Copernicus: A scientist who discovered the sun to be stationary.

→ The direction of Rotation: West to East.

→ Leap Year: 2016

→ Ellipse: An elongated sphere.

→ Speed of the Earth: 1,05,600 km per hour.

→ The direction between the Sun and the Earth: 15 crore kms.

पृथ्वी की गतियाँ PSEB 6th Class SST Notes

→ घूर्णन – पृथ्वी का अपने अक्ष पर घूमना, घूर्णन कहलाता है।

→ परिक्रमण/वार्षिक गति – पृथ्वी का सूर्य के गिर्द घूमना, वार्षिक गति कहलाता है।

→ दिन-रात का बनना – दिन-रात पृथ्वी की दैनिक गति के परिणामस्वरूप बनते हैं।

→ ऋतु-परिवर्तन – ऋतुओं में परिवर्तन पृथ्वी की वार्षिक गति का परिणाम है।

→ समान दिन-रात – 21 मार्च तथा 23 सितंबर को सारे संसार में दिन और रात समान होते हैं।

→ विसूवी – वह समय जब सूर्य की किरणें भूमध्य रेखा पर. सीधी पड़ती हैं तथा दिन-रात बराबर होते हैं।

ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਗਤੀਆਂ PSEB 6th Class SST Notes

→ ਘੁੰਮਣਾ-ਧਰਤੀ ਦਾ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ ‘ਤੇ ਘੁੰਮਣਾ, ਘੁੰਮਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਰਿਕ੍ਰਮਣ/ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ-ਧਰਤੀ ਦੇ ਸੂਰਜ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਣ ਨੂੰ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਦਾ ਬਣਨਾ-ਦਿਨ-ਰਾਤ ਧਰਤੀ ਦੀ ਦੈਨਿਕ ਗਤੀ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

→ ਰੁੱਤ ਪਰਿਵਰਤਨ-ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਧਰਤੀ ਦੀ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ ।

→ ਵਿਸੂਵੀ-ਉਹ ਸਮਾਂ ਜਦੋਂ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਰਾਬਰ ਦਿਨ ਅਤੇ ਰਾਤ-21 ਮਾਰਚ ਅਤੇ 23 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਅਤੇ ਰਾਤ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

This PSEB 6th Class Social Science Notes Chapter 2 Globe – The Model of the Earth will help you in revision during exams.

Globe – The Model of the Earth PSEB 6th Class SST Notes

→ Latitude: Latitude is the angular distance of a place North or South of the Equator.

→ Longitude: Longitude is the angular distance of a place East or West of the Prime Meridian.

→ Lines of Latitude: Lines of latitude are imaginary circles drawn parallel to the Equator.

→ Lines of Longitude: Lines of longitude are semi-circles joining the North pole and the South pole.

→ Local Time: Local time is the time provided by Noon Sun at a given place.

→ Standard Time: Standard Time is the local time of the Standard Meridian of a country.

→ G.M.T: Greenwich Mean Time is the local time of the Prime Meridian. (0° longitude)

→ I.S.T: Indian Standard Time is the local time of 82½° East longitude passing between Allahabad and Mirzapur (U.P.).

→ Great Circle: A great circle is a circle which passes through the Centre of the earth and bisects it into two equal hemispheres.

→ Geoid: Geoid means Earth-like shape.

→ Equator: An imaginary line (East-West) that bisects the earth into two equal halves.

→ Graticule: Network formed by lines of latitude and lines of longitude.

→ Prime Meridian: It is the main meridian. (Zero meridians)

→ Torrid Zone: Hot Zone (23½° N – 23½° S)

→ Frigid Zone: Cold Zone (66½° – 90°)

→ Globe: Three-dimensional models of the earth

→ Axis: The imaginary line joining the north pole and the south pole.

→ Poles: The two ends of the axis are called poles.

→ Temperate zone: The zone with moderate temperatures.

→ The earth is inclined to the plane of earth’s orbit at an angle of 23½° from the perpendicular.

→ Parallels of latitude are the lines parallel to each other and the equator on the globe in an E-W direction.

→ The equator divides the globe into two hemispheres – Northern and Southern. It is an imaginary line.

→ The earth is divided into three temperature zones i.e. the Tropical, the Temperate, and the Frigid zones.

→ 0° Longitude is called Prime Meridian.

→ The earth has been divided into 24 time zones.

→ Indian Standard Time (I.S.T.) is measured from 82½° E Meridian.

→ G.M.T. means Greenwich Mean Time which is used at a global level.

→ Greenwich (0° Longitude) is a town where a laboratory is located near London.

→ 180°E or W is known as the international dateline.

→ Equator: The line that bisects the earth into two equal halves.

→ Hemisphere: The half of a sphere.

→ Sphere: Rolled like a ball.

→ Heat zones: Temperature zones.

→ Meridians: Important to calculate time.

→ Grid: Network of parallel time and Meridians

→ Atlas: A book bound with maps.

→ Chandigarh: Latitude – 31°N, Longitude – 77°E.

ग्लोब – पृथ्वी का मॉडल PSEB 6th Class SST Notes

→ ग्लोब – पृथ्वी के प्रतिरूप (मॉडल) को ग्लोब कहते हैं।

→ अक्ष – अक्ष उत्तरी ध्रुव और दक्षिण ध्रुव को मिलाने वाली वह काल्पनिक रेखा है जिस पर पृथ्वी घूमती है।

→ ध्रुव – पृथ्वी के अक्ष के दोनों सिरे ध्रुव कहलाते हैं।

→ अक्षांश वृत्त – विषुवत् वृत्त के समानान्तर खींचे गए काल्पनिक वृत्तों को अक्षांश वृत्त कहते हैं।

→ देशान्तर रेखाएं (वृत्त) – एक ध्रुव को दूसरे ध्रुव से मिलाने वाले काल्पनिक वृत्तों को देशान्तर रेखाएं कहते हैं।

→ प्रमुख अक्षांश वृत्त – प्रमुख अक्षांश वृत्त इस प्रकार हैं-

• विषुवत् वृत्त
• कर्क वृत्त
• मकर वृत्त
• आर्कटिक वृत्त
• अंटार्कटिक वृत्त।

→ पृथ्वी के ताप कटिबन्ध अथवा तापखंड – पृथ्वी के तीन ताप कटिबन्ध हैं-

• उष्ण कटिबन्ध
• शीतोष्ण कटिबन्ध
• शीत कटिबन्ध।

→ प्रधान मध्याह्न रेखा – ग्रीनविच वेधशाला से गुजरने वाली देशान्तर रेखा को प्रधान मध्याह्न रेखा कहते हैं। इस देशान्तर का मान 0° है। इससे हम 180 अंश पूर्व तथा 180 अंश पश्चिम देशान्तर की गणना करते हैं।

→ स्थानीय समय – किसी स्थान पर जब सूर्य आकाश में सबसे अधिक ऊंचाई पर होता है तो दिन के 12 बजते हैं। इस समय को वहां का स्थानीय समय कहते हैं।

→ अक्षांश – किसी स्थान की विषुवत् वृत्त से उत्तर या दक्षिण की कोणीय दूरी अक्षांश कहलाती है।

→ मानक (प्रमाणिक) समय – किसी देश की मानक मध्यन रेखा का स्थानीय समय मानक समय कहलाता है।

ਗਲੋਬ-ਧਰਤੀ ਦਾ ਮਾਡਲ PSEB 6th Class SST Notes

→ ਗਲੋਬ-ਧਰਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਰੂਪ (ਮਾਡਲ) ਨੂੰ ਗਲੋਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਧੁਰਾ-ਧੁਰਾ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਉਹ ਕਲਪਿਤ ਰੇਖਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਧਰਤੀ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ ।

→ ਧਰੁਵ-ਧਰਤੀ ਦੇ ਧੁਰੇ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਸਿਰੇ ਧਰੁਵ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾਵਾਂ-ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਸਮਾਨੰਤਰ ਖਿੱਚੀਆਂ ਕਲਪਿਤ ਰੇਖਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾਵਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ-ਇੱਕ ਧਰੁਵ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਧਰੁਵ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਲਪਿਤ ਰੇਖਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾਵਾਂ (ਵਿਥਕਾਰ)-ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾਵਾਂ (ਵਿਥਕਾਰ) ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ-ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ, ਕਰਕ ਰੇਖਾ, ਮਕਰ ਰੇਖਾ, ਆਰਕਟਿਕ ਚੱਕਰ, ਅੰਟਾਰਕਟਿਕ ਚੱਕਰ ।

→ ਧਰਤੀ ਦੇ ਤਾਪ ਖੰਡ-ਧਰਤੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਤਾਪ ਖੰਡ ਹਨ-

• ਊਸ਼ਨ ਤਾਪਖੰਡ,
• ਸ਼ੀਤ ਖੰਡ,
• ਉਪ-ਊਸ਼ਣ ਮਸ਼ੀਤ ਖੰਡ ।

→ ਮੁੱਖ ਮਧਿਆਨ ਰੇਖਾ-ਸ੍ਰੀਨਵਿੱਚ ਤੋਂ ਲੰਘਣ ਵਾਲੀ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮਧਿਆਨ ਰੇਖਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰ ਦਾ ਮਾਨ 0° ਹੈ ।

→ ਇਸ ਤੋਂ ਅਸੀਂ 180 ਅੰਸ਼ ਪੁਰਬ ਅਤੇ 180 ਅੰਸ਼ ਪੱਛਮ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।

→ ਸਥਾਨਕ ਸਮਾਂ-ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਜਦੋਂ ਸੂਰਜ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉੱਚਾਈ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦਿਨ ਦੇ 12 ਵਜਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਸਮਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼-ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ਦੀ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਜਾਂ ਦੱਖਣ ਦੀ ਕੋਣੀ ਦੂਰੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸਮਾਂ-ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਟੈਂਡਰਡ ਮਧਿਆਨ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਸਥਾਨਕ ਸਮਾਂ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸਮਾਂ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 17 India in the Eighteenth Century will help you in revision during exams.

India in the Eighteenth Century PSEB 7th Class SST Notes

→ Rise of new states: In the 18th century, whatever remained of the Mughal empire, many new states emerged.

→ The main was Bengal, Hyderabad, Avadh, Punjab, Mysore, and Maratha states.

→ Marathas: The most powerful group of India after the decline of the Mughals.

→ Ashtha Pradhan: The council of eight ministers in the period of Shivaji.

→ Peshwa: Chief of Ashtha Pradhan.

→ Punjab: In Punjab, the Gurujis established Sikh Panth. After the 10th Guru Sri Guru Gobind Singh Ji, Banda Bahadur established a Sikh state in Punjab.

→ Bengal: In Bengal, the Mughal Subedar Murshid Quli Khan established an independent state. At last, the English captured it.

→ Avadh: The founder of the free state of Avadh was Saadat Khan. The nawabs of Avadh gave birth to “Lucknow Culture”.

→ Mysore: In Mysore, Hyder Ali founded an independent state. He snatched the authority from Mysore’s Hindu King Nanjaraj.

18वीं शताब्दी में भारत में नए राज्यनीतिक शक्तियों की स्थापना PSEB 7th Class SST Notes

→ नवीन राज्यों का उदय – 18वीं शताब्दी में मुग़ल साम्राज्य के खंडहरों पर अनेक नए राज्यों का उदय हुआ। इनमें से मुख्य राज्य थे-बंगाल, हैदराबाद, अवध, पंजाब, मैसूर तथा मराठा राज्य।

→ मराठा – मुग़लों के पतन के बाद भारत की सबसे शक्तिशाली जाति का नाम।

→ अष्ट प्रधान – शिवाजी के शासन काल के आठ मन्त्रियों की परिषद्।

→ पेशवा – अष्ट प्रधान का मुखिया।

→ पंजाब (सिक्ख) – पंजाब में दस गुरुओं ने सिक्ख पंथ का विकास किया। दसवें गुरु गोबिन्द सिंह जी ने खालसा की स्थापना द्वारा उन्हें सैनिक रूप दिया। बाद में बंदा बहादुर ने पंजाब में सिक्ख राज्य की स्थापना की।

→ बंगाल – बंगाल में मुग़ल सूबेदार मुर्शिद कुली खां ने स्वतन्त्र राज्य की स्थापना की। अन्त में यह राज्य अंग्रेज़ों के अधीन हो गया।

→ अवध – अवध में स्वतन्त्र राज्य का संस्थापक सआदत खां था। अवध के नवाबों ने ‘लखनवी संस्कृति’ को जन्म दिया।

→ मैसूर – मैसूर में 1761 ई० में हैदरअली ने स्वतन्त्र राज्य की स्थापना की। उसने मैसूर के हिन्दू राजा नंजाराज से सत्ता छीनी।

18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਨਵੇਂ ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਉਦੈ-18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਖੰਡਰਾਂ ‘ਤੇ ਅਨੇਕ ਨਵੇਂ ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਉਦੈ ਹੋਇਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ ਰਾਜ ਸਨ-ਬੰਗਾਲ, ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਅਵਧ, ਪੰਜਾਬ, ਮੈਸੂਰ ਅਤੇ ਮਰਾਠਾ ਰਾਜ ।

→ ਮਰਾਠਾ-ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਜਾਤੀ ਦਾ ਨਾਂ ।

→ ਅਸ਼ਟ ਪ੍ਰਧਾਨ-ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਦੇ ਅੱਠ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੀ ਪਰਿਸ਼ਦ ।

→ ਪੇਸ਼ਵਾ-ਅਸ਼ਟ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦਾ ਮੁਖੀ ।

→ ਪੰਜਾਬ (ਸਿੱਖ)-ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦਸ ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ।

→ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੈਨਿਕ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।

→ ਬੰਗਾਲ-ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਸੂਬੇਦਾਰ ਮੁਰਸ਼ਿਦ ਕੁਲੀ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਅੰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਰਾਜ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ।

→ ਅਵਧ-ਅਵਧ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸ਼ਿਆਦਤ ਅਸੀ ਅਵਧ ਦੇ ਨਵਾਬਾਂ ਨੇ ਲਖਨਵੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ।

→ ਮੈਸੂਰ-ਮੈਸੂਰ ਵਿਚ 1761 ਈ: ਵਿਚ ਹੈਦਰ ਅਲੀ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਉਸਨੇ ਮੈਸੂਰ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਾ ਮੰਜਾਰਾਜ ਤੋਂ ਸੱਤਾ ਖੋਹ ਲਈ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 16 The Development of Regional Cultures will help you in revision during exams.

The Development of Regional Cultures PSEB 7th Class SST Notes

Language and Literature (Sultanate period):

• During this period, language and literature were greatly developed.
• A new language Urdu was developed by a mixture of Hindi and Persian.
• Many Muslim scholars studied ancient Hindu scriptures.
• In this period, many important books were written in the Hindi language.
• Chand Bardai wrote ‘Prithvi Raj Raso’, Malik Mohammed Jaisi wrote ‘Padmawat’, Jaidev wrote ‘Geet Govind’ and Kalhan wrote ‘Raj Tarangini’.

Mughal Period Literature: Tuzuk-i-Babri’, ‘Humayun Nama’, ‘Akbar Nama’, ‘Ain-i-Akbari’, ‘Badshah Nama’, etc.

Punjabi Literature:

• During the medieval period, the holy writings of Guru Sahebs and other Punjabi poets enriched the Punjabi culture.
• Sri Guru Granth Sahib, Dasham Granth, and the writings of Bhai Gurdas Ji came in this period.

Art of Painting:

• There was the development of the art of painting as well.
• Abdus Samad, Mir Sayyad Ali, Sanwaldas, Jagannath, Tarachand, etc. showed their skill with paintbrushes.
• All these painters were during the times of Akbar. Akbar respected them.
• Similarly, Jahangir also respected painters in his court.
• Mohammad Murad, Ustad Mansur, Agha Raza, and Mohammad Nadir were his famous painters.

Art of Music:

• The Mughal period did not lack in the art of music.
• Babar was a good poet.
• He created poetry and songs.
• During the times of Akbar,’ ‘Sangeet Samrat Tansen’ and ‘Baiju Bawara gave a new standard to the art of music.
• Aurangzeb was very much against music.
• During his period this art declined.

प्रादेशिक संस्कृति का विकास PSEB 7th Class SST Notes

→ भाषा तथा साहित्य (सल्तनत काल) – सल्तनत काल में भाषा तथा साहित्य में बहुत उन्नति हुई। हिन्दी तथा फ़ारसी के मेल से एक नई भाषा उर्दू का जन्म हुआ।

→ कई मुसलमान विद्वानों ने हिन्दुओं के प्राचीन ग्रन्थों का अध्ययन किया। उन्होंने संस्कृत पुस्तकों का अनुवाद फ़ारसी भाषा में भी किया। इस काल में हिन्दी भाषा में कई महत्त्वपूर्ण पुस्तकें लिखी गईं।

→ चन्दबरदाई ने ‘पृथ्वीराज रासो’, मलिक मोहम्मद जायसी ने ‘पद्मावत’ की रचना की। इस काल की संस्कृत की मुख्य पुस्तकें ‘गीत गोविन्द’ तथा ‘राजतरंगिणी’ हैं। इनकी रचना क्रमशः जयदेव तथा कल्हण ने की।

→ मुग़ल काल का साहित्य – मुग़ल काल की मुख्य साहित्यिक रचनाएँ तुज़के-बाबरी, हुमायूनामा अकबरनामा, आइन-ए-अकबरी, पादशाहनामा है।

→ पंजाबी साहित्य – मध्यकाल में गुरु साहिबान तथा अन्य कई पंजाबी कवियों ने पंजाबी साहित्य में महत्त्वपूर्ण योगदान दिया। इस काल की पंजाब साहित्य की प्रमुख रचनाएँ श्री गुरु ग्रंथ साहिब, दशम ग्रन्थ, भाई गुरदास की वारें आदि हैं।

→ चित्रकला – मुग़ल काल में चित्रकला में भी असाधारण उन्नति हुई। अब्दुसम्मद, मीर सैय्यद अली, सांवलदास, जगन्नाथ, ताराचन्द आदि अनेक चित्रकारों ने अपनी कला-कृतियों से इस कला का रूप निखारा।

→ ये सभी चित्रकार अकबर के समय के प्रसिद्ध कलाकार थे। जहांगीर ने अनेक चित्रकारों को अपने दरबार में सम्मान दिया। उसके समय के चित्रकारों में मुहम्मद मुराद, उस्ताद मंसूर, आगा रज़ा तथा मुहम्मद नादिर के नाम लिए जा सकते हैं।

→ संगीत कला – मुग़लकाल संगीत कला के क्षेत्र में भी पीछे नहीं रहा। बाबर एक बहुत अच्छा कवि था। उसने अनेक कविताओं तथा गीतों की रचना की थी।

→ अकबर के समय में संगीत सम्राट तानसेन तथा बैजू बावरा ने संगीत कला का रूप निखारा। औरंगज़ेब को संगीत से बड़ी घृणा थी। उसके शासन-काल में इस कला का पतन हो गया।

ਖੇਤਰੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ-ਸਲਤਨਤ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਉੱਨਤੀ ਹੋਈ । ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਮੇਲ ਨਾਲ ਇਕ ਨਵੀਂ ਭਾਸ਼ਾ ਉਰਦੂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ | ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗੰਥਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ।

→ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵੀ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਚੰਦ ਬਰਦਾਈ ਨੇ “ਪਿਥਵੀਰਾਜ ਰਾਸੋ, ਮਲਿਕ ਮੁਹੰਮਦ ਜਾਇਸੀ ਨੇ “ਪਛਾਵਤ’ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ।

→ ਇਸ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਪੁਸਤਕਾਂ ‘ਗੀਤ ਗੋਬਿੰਦ’ ਅਤੇ ‘ਰਾਜਤਰੰਗਣੀ’ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਜੈਦੇਵ ਅਤੇ ਕਲਹਣ ਨੇ ਕੀਤੀ ।

→ ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਦਾ ਸਾਹਿਤ-ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਤੁਜ਼ਕ-ਏ-ਬਾਬਰੀ, ਹੁਮਾਯੂੰਨਾਮਾ, ਅਕਬਰਨਾਮਾ, ਆਈਨ-ਏ-ਅਕਬਰੀ, ਪਾਦਸ਼ਾਹਨਾਮਾ ਹਨ ।

→ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ-ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ, ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਆਦਿ ਹਨ ।

→ ਚਿੱਤਰਕਲਾ-ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਲ ਵਿਚ ਚਿੱਤਰਕਲਾ ਵਿਚ ਵੀ ਅਸਾਧਾਰਨ ਉੱਨਤੀ ਹੋਈ । ਅਬਦੁਸ ਸਮਦ, ਮੀਰ ਸੱਯਦ ਅਲੀ, ਸਾਂਵਲਦਾਸ, ਜਗਨਨਾਥ, ਤਾਰਾਚੰਦ ਆਦਿ ਅਨੇਕ ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਲਾ-ਕ੍ਰਿਤਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਕਲਾ ਦਾ ਰੂਪ ਨਿਖਾਰਿਆ ।

→ ਇਹ ਸਾਰੇ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਅਕਬਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਲਾਕਾਰ ਸਨ । ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਅਨੇਕ ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ ।ਉਸ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਮੁਹੰਮਦ ਮੁਰਾਦ, ਉਸਤਾਦ ਮਨਸੂਰ, ਆਗਾ ਰਜਾ ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਨਾਦਿਰ ਦੇ ਨਾਂ ਲਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੰਗੀਤ ਕਲਾ-ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਲ ਸੰਗੀਤ ਕਲਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ | ਬਾਬਰ ਇਕ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਕਵੀ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਅਨੇਕ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ।

→ ਅਕਬਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸੰਗੀਤ ਸਮਰਾਟ ਤਾਨਸੇਨ ਅਤੇ ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਕਲਾ ਦਾ ਰੂਪ ਨਿਖਾਰਿਆ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ ਨਫ਼ਰਤ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਇਸ ਕਲਾ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 15 Religious Developments will help you in revision during exams.

Religious Developments PSEB 7th Class SST Notes

→ Main Religions of the World: Hinduism, Buddhism Jainism, Zoroastrianism, Christianity, Islam, and Sikhism.

→ Islam: This religion was founded by Prophet Hazrat Mohammad.

→ The main scripture of Islam is The Quran’, which includes the directions about different aspects of life.

→ Sikhism: This religion was founded by Sri Guru Nanak Devji. After him, nine Gurujis developed the Sikh Panth.

→ The main scripture of this religion is ‘Sri Guru Granth Sahibji’.

→ Sufism: Sufism is the liberal form of the Islamic religion. The followers of this religion were known as ‘Pirs’.

→ They used black coloured blankets, which were called Sufi, so these Pirs were called Sufis.

→ Bhakti Movement: To do away with the religious and social evils, there was a Bhakti movement, in India during the medieval period.

→ The main feature of this movement was that it was not propagated by anyone great man, but by different holy men in different areas.

→ But still, the principles of the Bhakti movement were the same everywhere.

→ Hinduism: The main classification was Shaiv and Vaishnavs.

→ Shaivism was founded by Shankaracharyaji in the 9th century.

→ The main founders of Vaishnavism were Sri Ramanandji and Chaitanya Mahaprabhuji.

धार्मिक विकास PSEB 7th Class SST Notes

→ विश्व के प्रमुख धर्म – हिन्दू धर्म, बौद्ध धर्म, जैन धर्म, पारसी धर्म, ईसाई धर्म, इस्लाम धर्म, सिख धर्म आदि संसार के प्रमुख धर्म हैं।

→ इस्लाम धर्म – इस्लाम धर्म के प्रवर्तक हज़रत मुहम्मद थे। मुहम्मद साहिब के उत्तराधिकारियों को खलीफ़ा कहा जाता था।

→ सिख धर्म – सिख धर्म के संस्थापक श्री गुरु नानक देव जी थे। उनके पश्चात् 9 अन्य गुरु साहिबान ने सिख पंथ का विकास किया। श्री गुरु ग्रन्थ साहिब इस धर्म का पवित्र ग्रन्थ है।

→ सूफी मत – सूफ़ी मत इस्लाम धर्म का उदार रूप था। इसके धार्मिक नेता पीर कहलाते थे। वे काले रंग के कम्बल का प्रयोग करते थे जिसे सूफ़ी कहा जाता है। इसलिए ये पीर सूफ़ी कहलाये। सूफ़ियों के कई सिलसिले थे।

→ भक्ति आन्दोलन – मध्य युग में भारत में धर्म सुधार की एक लहर चली जिसे भक्ति आन्दोलन का नाम दिया जाता है।

→ इस आन्दोलन की सबसे बड़ी विशेषता यह थी कि इसका प्रचार सारे भारत में किसी एक महापुरुष ने नहीं किया, बल्कि विभिन्न प्रदेशों में इसका प्रचार अलग-अलग सन्तों ने किया। परन्तु फिर भी भारत में भक्ति लहर के सिद्धान्त एक समान थे।

→ हिन्दू धर्म – हिन्दू धर्म के मुख्य धार्मिक मत शैवमत तथा वैष्णव मत थे। शैवमत की स्थापना 9वीं शताब्दी में शंकराचार्य ने की थी। वैष्णव मत के प्रमुख प्रचारक रामानन्द जी तथा चैतन्य महाप्रभु थे।

ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਕਾਸ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਰਮ-ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ, ਬੁੱਧ ਧਰਮ, ਜੈਨ ਧਰਮ, ਪਾਰਸੀ ਧਰਮ, ਈਸਾਈ ਧਰਮ, ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਆਦਿ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਰਮ ਹਨ ।

→ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ-ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਸਨ | ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖਲੀਫ਼ਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

→ ਸਿੱਖ ਧਰਮ-ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ 9 ਹੋਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੁ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਇਸ ਧਰਮ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ ।

→ ਸੂਫ਼ੀ ਮੱਤ-ਸੂਫ਼ੀ ਮੱਤ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦਾ ਉਦਾਰ ਰੂਪ ਸੀ । ਇਸਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਨੇਤਾ ਪੀਰ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਕੰਬਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਜਿਸਨੂੰ ਸੂਫ਼ਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਪੀਰ ਸੂਫ਼ੀ ਅਖਵਾਏ । ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਦੇ ਕਈ ਸਿਲਸਿਲੇ ਸਨ ।

→ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ-ਮੱਧ ਯੁਗ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਧਰਮ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਇਕ ਲਹਿਰ ਚੱਲੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਇਕ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਬਲਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ ।

→ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਇਕ ਸਮਾਨ ਸਨ ।

→ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ-ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਮੱਤ ਸ਼ੈਵ ਮੱਤ ਅਤੇ ਵੈਸ਼ਨਵ ਮੱਤ ਸਨ । ਸ਼ੈਵ ਮੱਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਵੈਸ਼ਨਵ ਮੱਤ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਅਤੇ ਚੈਤੰਨਯ ਮਹਾਂਪ੍ਰਭੂ ਸਨ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 14 Tribes, Nomad and Settled Societies will help you in revision during exams.

Tribes, Nomad and Settled Societies PSEB 7th Class SST Notes

→ Tribal Society: Tribal Society is a society that lives very much away from the modern system and exists in forests, valleys, and mountains.

→ They never like to interfere in anyone’s internal matters and never like to be interfered with by anyone.

→ Against caste system: During the medieval period, a number of tribal societies emerged and they did not obey the rules and customs of the caste system.

→ Many occupations: Tribal societies had the main occupation of agriculture but there were few other occupations available for them like hunting, food gathering and pastoralism, etc.

→ Many tribes: During the medieval period, many tribes existed in all parts of the Indian subcontinent.

→ Some of them were the Bhils, Gonds, Ahoms, Kuki’s Koli’s, Kui, Oraon, etc.

→ Life of the Nomadic groups: Nomads, during the medieval period, lived on the rearing of animals.

→ They went far away to graze their animals.

→ They made both ends with animal breeding.

→ They moved from one place to another for selling their goods by loading on the animals.

→ The Aborn Community: They ruled over Assam. They had come from China.

→ The name of their first ruler was ‘Sufaka’. They defeated many local tribes.

→ The Gond Tribe: It is a tribe in the middle part of India.

→ They are based in states like western Orissa, eastern Maharashtra, Chhattisgarh, and Madhya Pradesh.

→ They established many states from the 15th to 18th century. Rani Durgawati was a famous Gond ruler.

कबीले, खानाबदोश तथा स्थिर भाईचारे PSEB 7th Class SST Notes

→ मध्यकालीन युग में जाति प्रथा – मध्यकाल तक भारत में जाति प्रथा काफ़ी कठोर हो गई थी। हिन्दू समाज मुख्य रूप से चार जातियों में बंटा हुआ था-ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य तथा शूद्र।

→ ब्राह्मणों को कई विशेष अधिकार प्राप्त थे। समाज तथा राज्य पर उनका पूरा प्रभाव था।

→ समाज में कई नई जातियां तथा उपजातियां उत्पन्न हो गईं। इन्होंने पशुपालन, खेती, शिल्प, व्यापार आदि कई नए कार्यों को अपनाया।

→ क्षत्रिय जाति के लोग शासन सम्बन्धी कार्य करते थे। वे अपने स्वाभिमान के लिए जाने जाते थे।

→ राजपूतों को भी क्षत्रिय जाति का अंग माना जाता था। वे वीर योद्धा थे।

→ वैश्य जाति के लोग खेती, पशुपालन तथा व्यापार सम्बन्धी कार्य करते थे।

→ शूद्रों को कोई अधिकार प्राप्त नहीं था।

→ मध्यकालीन समाज में स्त्रियों की दशा – दक्षिण भारत के समाज में स्त्रियों की दशा अच्छी थी।

→ परन्तु उत्तर भारत के समाज में स्त्रियों की दशा अच्छी नहीं थी। साधारण परिवार की स्त्रियां शिक्षा प्राप्त नहीं कर सकती थीं।

→ हिन्दू तथा मुस्लिम दोनों वर्गों की स्त्रियां पर्दा करती थीं। राजपूत स्त्रियां जौहर की प्रथा निभाती थीं।

→ भोजन तथा वस्त्र – मुस्लिम समाज शासक वर्ग होने के कारण इस वर्ग के लोग ऐश्वर्य का जीवन व्यतीत करते थे और कई तरह के पकवान खाते थे।

→ परन्तु हिन्दू लोगों का खान-पान बहुत सादा था। दोनों वर्गों के लोग ऊनी, सूती तथा रेशमी वस्त्र पहनते थे।

→ अहोम – अहोमों ने असम पर शासन किया। वे चीन से भारत आये थे। उनका पहला शासक सुफ़ाका था। उन्होंने कई स्थानीय कबीलों को हराया।

→ गौंड – गौंड मध्य भारत का एक कबीला है। वे पश्चिमी उड़ीसा, पूर्वी महाराष्ट्र, छत्तीसगढ़, मध्य प्रदेश आदि प्रान्तों में बसे हुए हैं

→ 15वीं शताब्दी से लेकर 18वीं शताब्दी तक उन्होंने अनेक राज्य स्थापित किए। रानी दुर्गावती एक प्रसिद्ध गौंड शासिका थी।

ਕਬੀਲੇ, ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਭਾਈਚਾਰੇ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ-ਮੱਧਕਾਲ ਤਕ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਕਾਫ਼ੀ ਕਠੋਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ । ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਚਾਰ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ-ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਕਸ਼ੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੂਦਰ ।

→ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਨ । ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਰਾਜ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ ।

→ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਉਪ-ਜਾਤੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈਆਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ, ਖੇਤੀ, ਸ਼ਿਲਪ ਤੇ ਵਪਾਰ ਆਦਿ ਕਈ ਨਵੇਂ ਧੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ।

→ ਖੱਤਰੀ ਜਾਤ ਦੇ ਲੋਕ ਸ਼ਾਸਨ ਸੰਬੰਧੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੈ-ਮਾਨ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਰਾਜਪੁਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਖੱਤਰੀ ਜਾਤੀ ਦਾ ਅੰਗ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਵੀਰ ਯੋਧਾ ਸਨ ।

→ ਵੈਸ਼ ਜਾਤ ਦੇ ਲੋਕ ਖੇਤੀ, ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

→ ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ।

→ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ-ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਚੰਗੀ ਸੀ । ਪਰ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

→ ਸਾਧਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ । ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਦੋਨਾਂ ਵਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਪਰਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ । ਰਾਜਪੂਤ ਇਸਤਰੀਆਂ ਜੌਹਰ ਦੀ ਰਸਮ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਸਨ।

→ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ-ਮੁਸਲਿਮ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਕ ਵਰਗ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਐਸ਼ੋ ਆਰਾਮ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਕਵਾਨ ਖਾਂਦੇ ਸਨ ।

→ ਪਰ ਹਿੰਦੂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਬਹੁਤ ਸਾਦਾ ਸੀ । ਦੋਨਾਂ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਊਨੀ, ਸੂਤੀ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਮੀ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ ।

→ ਅਹੋਮ-ਅਹੋਮਾਂ ਨੇ ਅਸਾਮ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਚੀਨ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਆਏ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਾਸਕ ਸੁਫ਼ਾਕਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਸਥਾਨਿਕ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ।

→ ਗੋਂਡ-ਗੋਂਡ ਮੱਧਕਾਲ ਦਾ ਇਕ ਕਬੀਲਾ ਸੀ । ਉਹ ਪੱਛਮੀ ਉੜੀਸਾ, ਪੂਰਬੀ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ, ਛਤੀਸਗੜ, ਮੱਧ ਦੇਸ਼ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਵਸੇ ਹੋਏ ਹਨ ।

→ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਨੇਕ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ । ਰਾਣੀ ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗੋਂਡ ਸ਼ਾਸਿਕਾ ਸੀ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 13 Towns, Traders and Craftsmen will help you in revision during exams.

Towns, Traders and Craftsmen PSEB 7th Class SST Notes

→ Development of Cities: After the development of agriculture, the villages came into existence. The villages expanded and the cities developed.

→ Types of Cities: Cities were of many types such as capitals, temple cities, port cities, trade cities, etc.

→ Traders and Artisans: During the medieval period, the Indian artisans made high-quality and high-standard goods.

→ The traders exported these goods and India became ‘The Golden Sparrow’.

→ Surat: Surat was an important industrial and trading town of the medieval period.

→ Lahore: Lahore is located in modern Pakistan.

→ It remained the capital of Punjab for a long time.

→ Amritsar: It is the biggest and the holiest religious place of the Sikhs.

→ In the medieval period, it was an important trading town.

→ Sri Harmandar Sahib located in Amritsar is world-famous.

नगर, व्यापारी तथा कारीगर PSEB 7th Class SST Notes

→ नगरों का विकास – कृषि की खोज के बाद गांव अस्तित्व में आए। गांवों का विस्तार होने पर नगरों का विकास हुआ।

→ विभिन्न प्रकार के नगर – नगर विभिन्न प्रकार के थे; जैसे-राजधानी नगर, तीर्थ स्थान, बन्दरगाह नगर, व्यापारिक नगर आदि।

→ व्यापारी तथा कारीगर – मध्यकाल में भारतीय कारीगर उच्चकोटि का माल बनाते थे। भारतीय व्यापारियों ने इस माल को विदेशों में भेजा और प्राप्त धन से देश को धनी तथा समृद्ध बनाया।

→ सूरत – सूरत मध्यकाल में एक महत्त्वपूर्ण औद्योगिक तथा व्यापारिक नगर था।

→ लाहौर – लाहौर आधुनिक पाकिस्तान में स्थित है। यह लम्बे समय तक पंजाब की राजधानी रहा।

→ अमृतसर – यह सिखों का सबसे बड़ा तीर्थ स्थान है। मध्यकाल में यह एक महत्त्वपूर्ण व्यापारिक नगर था। यहां स्थित हरमन्दर साहिब विश्व भर में प्रसिद्ध है।

ਨਗਰ, ਵਪਾਰੀ ਅਤੇ ਕਾਰੀਗਰ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਨਗਰਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ-ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਿੰਡ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਏ । ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਨੇਗਰਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ।

→ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਗਰ-ਨਗਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ-ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਗਰ, ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ, ਬੰਦਰਗਾਹ ਨਗਰ, ਵਪਾਰਕ ਨਗਰ ਆਦਿ ।

→ ਵਪਾਰੀ ਅਤੇ ਕਾਰੀਗਰ-ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਕਾਰੀਗਰ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਦਾ ਮਾਲ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ ।

→ ਭਾਰਤੀ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਮਾਲ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਭੇਜਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਧਨ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਬਣਾਇਆ ।

→ ਸੂਰਤ-ਸੂਰਤ ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਨਗਰ ਸੀ ।

→ ਲਾਹੌਰ-ਲਾਹੌਰ ਆਧੁਨਿਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਰਿਹਾ ।

→ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ-ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਇਹ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਪਾਰਕ ਨਗਰ ਸੀ । ਇੱਥੇ ਸਥਿਤ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 12 Monumental Architecture will help you in revision during exams.

Monumental Architecture PSEB 7th Class SST Notes

Monuments from 800 A.D. to 1200 A.D:

• Many beautiful temples were built from 800 A.D. to 1200 A.D.
• The Tejpal Temple of Mount Abu, Mahadev Temple in Khajuraho, and the Sun Temple of Konark is worth watching.
• The walls, roofs, pillars, and doors of temples were decorated with beautiful statues.

Temples of South India:

• From 800 A.D. to 1200 A.D., the most important temple is Brihdeshwar Temple.
• It was constructed by the Chola king, Raja Raja I.
• Another temple Gangaikondcholpuram built by Chola king Rajendra I is also very famous.
• The temples built by the Pallava dynasty are famous for their unique beauty.
• These temples have been cut out of rocks.
• A very famous temple is the Mahabalipuram temple.
• The biggest temple built by Pallava rulers is Kailash Temple.

The architecture of the Sultanate Period:

• The Turks and Afghans brought with them a new style of architecture.
• A new art style was born with the remix of their art and the Indian building art.
• In this style, many buildings were built with pillars, domes, and minarets.
• These things were used in Mosques, Palaces, Tombs, and other buildings.

Buildings of Sultans:

• Qutab-ud-din Aibak built many mosques in Delhi and Ajmer.
• Iltutmish completed Qutab Minar.
• It is the highest minaret in India.
• Alauddin Khalji built a mosque in Delhi on the tomb of Nizamuddin Aulia.
• He built ‘Ilahi Darwaja’ near Qutab Minar.
• During the Tughlaq Dynasty, another famous building is the Tomb of Tughlaq Shah.

The Mughal Buildings:

• The Mughals had a real taste for beautiful buildings.
• During the time of Akbar, the Agra Fort and Fatehpur Sikri are especially famous.
• The Taj Mahal built by Shah Jahan is world-famous for its beauty.
• Besides, he also built Moti Masjid and Jama Masjid in Agra and Delhi as well as the Red Fort in Delhi.

स्मारक निर्माण कला PSEB 7th Class SST Notes

→ 800 ई० से 1200 ई० तक बने स्मारक – 800 ई० से 1200 ई० तक अनेक सुन्दर मन्दिर बने। आबू पर्वत का तेजपाल मन्दिर, खजुराहो का महादेव मन्दिर तथा कोणार्क का सूर्य मन्दिर दर्शनीय हैं। मन्दिरों की दीवारों, छतों, स्तम्भों तथा दरवाज़ों को सुन्दर मूर्तियों से सजाया जाता था।

→ दक्षिण भारत के मन्दिर – 800 से 1200 ई० के बीच दक्षिण भारत के मन्दिरों में सबसे महत्त्वपूर्ण मन्दिर बृहदेश्वर मन्दिर है। इसका निर्माण चोल शासक राज राजा प्रथम ने कराया था।

→ चोल शासक राजेन्द्र प्रथम का गंगईकोण्डचोलपुरम् का मन्दिर भी बहुत प्रसिद्ध है। पल्लव वंश द्वारा बनाए गए मन्दिर अपनी अनूठी सुन्दरता के लिए विख्यात हैं। ये मन्दिर चट्टान को काट कर बनाए गए हैं।

→ इन मन्दिरों में महाबलिपुरम् का मन्दिर बहुत ही प्रसिद्ध है। पल्लव शासकों द्वारा बनवाया गया सबसे बड़ा मन्दिर कैलाशनाथ मन्दिर है।

→ सुल्तानों की भवन-निर्माण कला – तुर्क तथा अफ़गान अपने साथ भवन-निर्माण कला के नए नमूने लेकर आए थे। उनकी भवन निर्माण कला तथा भारतीय भवन-निर्माण कला के मेल से एक नई कला-शैली का आरम्भ हुआ। इस शैली में अनेक मेहराबों, गुम्बदों तथा मीनार वाली इमारतों का निर्माण हुआ।

→ मस्जिदों, महलों, मकबरों तथा अन्य इमारतों में मेहराब, गुम्बद और मीनारों का प्रयोग किया गया।

→ सुल्तानों के भवन – दिल्ली के सुल्तानों में से कुतुबुद्दीन ऐबक ने दिल्ली और अजमेर में मस्जिदें बनवाई। इल्तुतमिश ने कुतुबमीनार को पूरा करवाया। यह मीनार भारत में सबसे ऊंचा मीनार है।

→ अलाउद्दीन खिलजी ने हज़रत निजामुद्दीन औलिया की मजार पर दिल्ली के समीप एक मस्जिद बनाई। उसने कुतुबमीनार के निकट इलाही दरवाज़ा भी बनवाया। तुग़लक वंश के समय में बनी इमारतों में से तुग़लकशाह का मकबरा बड़ी प्रसिद्ध इमारत है।

→ मुगलों के भवन – मुग़ल सम्राटों को भवन बनवाने का बड़ा चाव था। उन्होंने अनेक सुन्दर भवनों का निर्माण करवाया। अकबर के समय के भवनों में आगरे के किले में जहांगीर महल’ तथा फतेहपुर सीकरी की इमारतें विशेष प्रसिद्ध हैं।

→ शाहजहाँ द्वारा बनवाया गया ताजमहल विश्व-भर में अपनी सुन्दरता के लिए जाना जाता है। इसके अतिरिक्त उसने आगरा में मोती मस्जिद तथा दिल्ली में जामा मस्जिद और लाल किले का निर्माण करवाया।

ਸਮਾਰਕ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ PSEB 7th Class SST Notes

→ 800 ਈ: ਤੋਂ 1200 ਈ: ਤਕ ਬਣੇ ਸਮਾਰਕ-800 ਈ: ਤੋਂ 1200 ਈ: ਤਕ ਅਨੇਕ ਸੁੰਦਰ ਮੰਦਰ ਬਣੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਆਬੂ ਪਰਬਤ ਦਾ ਤੇਜਪਾਲ ਮੰਦਰ, ਖੁਜਰਾਹੋ ਦਾ ਮਹਾਦੇਵ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਕੋਨਾਰਕ ਦਾ ਸੂਰਜ ਮੰਦਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ ।

→ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ, ਛੱਤਾਂ, ਸਤੰਭਾਂ ਅਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੰਦਰ-800 ਤੋਂ 1200 ਈ: ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੰਦਰ ਬ੍ਰਦੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਰ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ ।

→ ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਿੰਦਰ ਪਹਿਲੇ ਦਾ ਰੀਗਈਕੋਂਡ ਚੋਲ ਪੁਰਮ ਦਾ ਮੰਦਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ । ਪੱਲਵ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਮੰਦਰ ਆਪਣੀ ਅਦਭੁੱਤ ਸੁੰਦਰਤਾ ਲਈ ਵਿਸ਼ਵ-ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ । ਇਹ ਮੰਦਰ ਚੱਟਾਨ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ ।

→ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਮਹਾਂਬਲੀਪੁਰਮ ਦਾ ਮੰਦਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ । ਪੱਲਵ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮੰਦਰ ਕੈਲਾਸ਼ਨਾਥ ਮੰਦਰ ਹੈ ।

→ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਦੀ ਸਮਾਰਕ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ-ਤੁਰਕ ਅਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਭਵਨ (ਸਮਾਰਕ) ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਨਮੂਨੇ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦੇ ਮੇਲ ਨਾਲ ਇਕ ਨਵੀਂ ਕਲਾ-ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ ।

→ ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਮਹਿਰਾਬਾਂ, ਗੁੰਬਦਾਂ ਅਤੇ ਮੀਨਾਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ ਮਸਜਿਦਾਂ, ਮਹੱਲਾਂ, ਮਕਬਰਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿਚ ਮਹਿਰਾਬਾਂ, ਗੁੰਬਦਾਂ ਅਤੇ ਮੀਨਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

→ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਦੇ ਭਵਨ-ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਤੁਬਦੀਨ ਐਬਕ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਅਜਮੇਰ ਵਿਚ ਮਸਜਿਦਾਂ ਬਣਵਾਈਆਂ । ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਨੇ ਕੁਤਬਮੀਨਾਰ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਾਇਆ । ਇਹ ਮੀਨਾਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਮੀਨਾਰ ਹੈ ।

→ ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਨੇ ਹਜ਼ਰਤ ਨਿਜ਼ਾਮੁਦੀਨ ਔਲੀਆ ਦੀ ਮਜ਼ਾਰ ‘ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇਕ ਮਸਜਿਦ ਬਣਵਾਈ । ਉਸ ਨੇ ਕੁਤੁਬਮੀਨਾਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇਲਾਹੀ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਵੀ ਬਣਵਾਇਆ ।

→ ਤੁਗ਼ਲਕ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਬਣੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਤੁਗ਼ਲਕ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਮਕਬਰਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਮਾਰਤ ਹੈ ।

→ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਭਵਨ-ਮੁਗ਼ਲ ਸਮਰਾਟਾਂ ਨੂੰ ਭਵਨ ਬਣਵਾਉਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਨੇਕ ਸੁੰਦਰ ਭਵਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਵਾਇਆ ਅਕਬਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਭਵਨਾਂ ਵਿਚ ਆਗਰੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ‘ਜਹਾਂਗੀਰ ਮਹੱਲ ਅਤੇ ਫ਼ਤਹਿਪੁਰ ਸੀਕਰੀ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ ।

→ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸਨੇ ਆਗਰਾ ਵਿਚ ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ ਅਤੇ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਾਇਆ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 11 The Creation of an Empire – The Mughal Empire will help you in revision during exams.

The Creation of an Empire – The Mughal Empire PSEB 7th Class SST Notes

→ Establishment of the Mughal Empire: In 1526 A.D., in the first battle of Panipat, Babar defeated Ibrahim Ijodhi and founded the Mughal Empire in India.

→ Humayun: The Mughal Emperor Humayun was defeated by Sher Shah and the state of North India slipped out of his hands. But after the death of Sher Shah, Humayun regained his lost state.

→ Sher Shah Suri: He was a capable army general and administrator. He built many roads and inns for the welfare of the people of his state. He is known as the predecessor of Akbar the Great.

→ Akbar: Akbar was the son of Humayun. After Humayun’s death in 1556 A.D., Bairam Khan made him wear the crown. He started his winning expeditions with the help of Bairam Khan and founded a powerful Mughal Empire.

→ Jahangir: After the death of Akbar, Jahangir ascended the Mughal throne, but the real authority was in the hands of his wife Nur Jahan.

→ Aurangzeb: He was the last great emperor of the Mughal Empire. After his death, this empire almost declined.

→ Taj Mahal: A unique contribution of Shah Jahan was in the field of architecture. This building is world famous even today.

→ Abul Fazl: The author of Akbarnama and Ain-i-Akbari.

मुग़ल साम्राज्य PSEB 7th Class SST Notes

→ मुग़ल साम्राज्य की स्थापना – 1526 ई० में पानीपत की पहली लड़ाई में बाबर ने इब्राहिम लोधी को हराया और भारत में मुग़ल साम्राज्य की नींव रखी।

→ हुमायूं – मुग़ल बादशाह हुमायूं शेरशाह द्वारा पराजित हुआ और उत्तर भारत का राज्य उसके हाथ से निकल गया।

→ परन्तु शेरशाह की मृत्यु के पश्चात् 1555 ई० में हुमायूं ने अपने खोए हुए राज्य पर पुनः अधिकार कर लिया।

→ शेरशाह सूरी – शेरशाह सूरी एक योग्य सेनापति और शासन प्रबन्धक था। उसने प्रजा के कल्याण के लिए कई सड़कें एवं सरायें बनवाईं। उसे अकबर का अग्रगामी भी कहा जाता है।

→ अकबर – अकबर हुमायूं का पुत्र था। हुमायूं की मृत्यु के बाद 1556 ई० में बैरम खां ने उसकी ताजपोशी की। उसने बैरम खां की सहायता से विजय अभियान आरम्भ किया और एक शक्तिशाली मुग़ल साम्राज्य की नींव रखी।

→ जहांगीर – अकबर की मृत्यु के बाद जहांगीर मुग़ल राजगद्दी पर बैठा। परन्तु शासन की वास्तविक बागडोर उसकी पत्नी नूरजहां के हाथ में रही।

→ औरंगजेब – वह मुग़ल वंश का अन्तिम महान् सम्राट् था। उसकी मृत्यु के पश्चात् मुग़ल साम्राज्य का पतन हो गया।

→ ताजमहल – शाहजहां की वास्तुकला के क्षेत्र में अनूठी देन। यह इमारत आज भी विश्व विख्यात है।

→ अबुलफज़ल – अकबरनामा तथा आइन-ए-अकबरी के लेखक का नाम।

ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ-1526 ਈ: ਵਿਚ ਪਾਨੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਬਾਬਰ ਨੇ ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ।

→ ਹੁਮਾਯੂੰ-ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੁਮਾਯੂੰ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਹੱਥੋਂ ਹਾਰਿਆ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜ ਉਸਦੇ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ | ਪਰ ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ 1555 ਈ: ਵਿਚ ਹੁਮਾਯੂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖੋਹੇ ਹੋਏ ਰਾਜ ‘ਤੇ ਮੁੜ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।

→ ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ-ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਇਕ ਯੋਗ ਸੈਨਾਪਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਪਰਜਾ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਲਈ ਕਈ ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਸਰਾਵਾਂ ਬਣਵਾਈਆਂ । ਉਸਨੂੰ ਅਕਬਰ ਦਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਕਬਰ-ਅਕਬਰ ਹੁਮਾਯੂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ 1556 ਈ: ਵਿਚ ਬੈਰਮ ਖਾਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ।

→ ਉਸਨੇ ਬੈਰਮ ਖਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਜਿੱਤ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ।

→ ਜਹਾਂਗੀਰ-ਅਕਬਰ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਜਹਾਂਗੀਰ ਮੁਗਲ ਰਾਜਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਿਆ ਪਰ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਅਸਲ | ਵਾਗਡੋਰ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂਰਜਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਰਹੀ ।

→ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ-ਉਹ ਮੁਗ਼ਲ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਮਹਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੀ । ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ ।

→ ਤਾਜਮਹੱਲ-ਇਹ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੀ ਵਾਸਤੂ ਕਲਾ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ) ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਿਲੱਖਣ ਦੇਣ ਸੀ । ਇਹ ਇਮਾਰਤ ਅੱਜ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ।

→ ਅਬੁਲਫ਼ਜ਼ਲ-ਅਕਬਰਨਾਮਾ ਅਤੇ ਆਇਨ-ਏ-ਅਕਬਰੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਦਾ ਨਾਂ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 10 The Delhi Sultanate will help you in revision during exams.

The Delhi Sultanate PSEB 7th Class SST Notes

→ The Slave Sultans’, because some of them were slaves and some were sons of slaves who became Sultans.

→ Qutab-ud-din Aibak, Iltutmish and Balban were the main slave Sultans.

→ Khalji Sultans: After the slave dynasty, there came the period of the Khalji dynasty in 1290 A.D.

→ Alauddin Khalji was the most famous and most ambitious Sultan of this dynasty.

→ Tughlaq Sultans: From 1320 A.D. to 1413 A.D., Delhi was under the control of Tughlaq Sultans.

→ The most famous was Mohammad-bin-Tughlaq.

→ Lodhi Dynasty: The rulers of the Lodhi dynasty ruled from 1451 A.D. to 1526 A.D. over Delhi.

→ In 1526 A.D., in the first battle of Panipat, Babar defeated Ibrahim Lodhi and laid the foundation of the Mughal Empire in India.

→ Administrative System: The King was the chief of the Sultanate. He was called the Sultan.

→ Wazir and Bakshi were his main helpers.

→ Mukadam, Patwari, Munsif, etc. were other officials who ran the local administration.

दिल्ली सल्तनत PSEB 7th Class SST Notes

→ दास सुल्तान – दिल्ली के सुल्तानों में आरंभिक शासक मामलूक थे। उन्हें दास सुल्तान भी कहा जाता है क्योंकि उनमें से कुछ तो दास थे और कुछ दासों के पुत्र थे जो सुल्तान बन गए थे। कुतुबुद्दीन ऐबक, इल्तुतमिश, बलबन आदि प्रमुख गुलाम सुल्तान थे।

→ खिलजी सुल्तान – सन् 1290 ई० में गुलाम वंश के पश्चात् खिलजी वंश का शासन आरम्भ हुआ। अलाउद्दीन खिलजी इस वंश का सबसे प्रसिद्ध एवं महत्त्वाकांक्षी शासक था।

→ तुग़लक सुल्तान – 1320 ई० से 1413 ई० तक दिल्ली पर तुग़लक सुल्तानों का अधिकार रहा। इस वंश के शासकों में मुहम्मद बिन तुग़लक सबसे अधिक प्रसिद्ध था।

→ लोधी वंश – लोधी वंश के शासकों ने 1451 ई० से 1526 ई० तक दिल्ली पर राज्य किया।

→ 1526 ई० में बाबर ने पानीपत की पहली लड़ाई में इब्राहिम लोधी को पराजित किया और भारत में मुग़ल राज्य की नींव रखी।

→ शासन प्रणाली – सल्तनत का मुखिया सुल्तान होता था। वज़ीर और बख्शी सुल्तान के प्रमुख सहायक थे।

→ मुकद्दम, पटवारी, मुशरिफ आदि अधिकारी स्थानीय प्रशासन चलाते थे।

ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਦਾਸ ਸੁਲਤਾਨ-ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਵਿਚ ਮੁੱਢਲੇ ਸ਼ਾਸਕ ਮਾਮਲੂਕ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਾਸ ਸੁਲਤਾਨ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਤਾਂ ਦਾਸ ਸਨ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਦਾਸਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਸੁਲਤਾਨ ਬਣ ਗਏ ਸਨ । ਕੁਤਬਉਦੀਨ ਐਬਕ, ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼, ਬਲਬਨ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਦਾਸ ਸੁਲਤਾਨ ਸਨ ।

→ ਖਿਲਜੀ ਸੁਲਤਾਨ-ਸੰਨ 1290 ਈ: ਵਿਚ ਦਾਸ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਬਾਅਦ ਖਿਲਜੀ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ । ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਅਭਿਲਾਖੀ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ।

→ ਤੁਗਲਕ ਸੁਲਤਾਨ-1320 ਈ: ਤੋਂ 1413 ਈ: ਤਕ ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਤੁਗਲਕ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਰਿਹਾਂ ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਵਿਚ ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗ਼ਲਕ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ ।

→ ਲੋਧੀ ਵੰਸ਼-ਲੋਧੀ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ 1451 ਈ: ਤੋਂ 1526 ਈ: ਤਕ ਦਿੱਲੀ ‘ਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ 1526 ਈ: ਵਿਚ ਬਾਬਰ ਨੇ ਪਾਨੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਇਬਰਾਹਿਮ ਲੋਧੀ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ।

→ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ-ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੁਲਤਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਵਜ਼ੀਰ ਅਤੇ ਬਖਸ਼ੀ ਸੁਲਤਾਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਹਾਇਕ ਸਨ ਮੁਕੱਦਮ, ਪਟਵਾਰੀ, ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਆਦਿ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਨ ।