PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 11 ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ

Punjab State Board PSEB 11th Class Sociology Book Solutions Chapter 11 ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Sociology Chapter 11 ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ

Sociology Guide for Class 11 PSEB ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ Textbook Questions and Answers

I. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 1-15 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਸੋਮੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਤਰਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਢਲੇ ਸੋਮੇ ਹਨ-ਕਾਢ (Innovation), ਖੋਜ (Discovery) ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ (Diffusion) ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 11 ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

  1. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜੋ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
  2. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿੱਚ ਤੁਲਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅੰਦਰੂਨੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਕਾਰਕਾਂ ਕਰਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੋਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਕਾਰਕ, ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਮੁੱਲ, ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ, ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਿਕ ਕਾਰਕ, ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕ, ਸਿੱਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪ੍ਰਤੀ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਇੱਛਤ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵੱਲ ਵੱਧਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਇਸ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ-ਲਿਖਾਉਣਾ, ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦੇਣਾ ਨਿਯੋਜਿਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 11 ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਅਯੋਜਨਾਬੱਧ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਆਪਦਾ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੜ੍ਹ, ਭੁਚਾਲ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

II. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 30-35 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਅਰਥ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਜੇਕਰ ਸਾਰੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆ ਵਿੱਚ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪ੍ਰਸਾਰ (Diffusion) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਸਾਰ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫੈਲਾਉਣਾ ।ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਜਦੋਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਚਾਰ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸਮੂਹ ਤੱਕ ਫੈਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੁਮਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

  1. ਕ੍ਰਮਵਿਕਾਸ – ਜਦੋਂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਤੱਥ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਵਿਕਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  2. ਕ੍ਰਾਂਤੀ – ਉਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਜਿਹੜਾ ਅਚਨਚੇਤ ਅਤੇ ਅਚਾਨਕ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਮੌਜੂਦਾ ਵਿਵਸਥਾ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਵਿਵਸਥਾ ਕਾਇਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਮੁਲ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ-

  1. ਸਮੂਹ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ
  2. ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ
  3. ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਗੁਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸੋਮੇ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

  1. ਕਾਢ – ਮੌਜੂਦਾ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਨਵਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਕਾਢ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਕੇ ਨਵੀਂ ਤਕਨੀਕ ਖੋਜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
  2. ਖੋਜ – ਖੋਜ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕੁੱਝ ਨਵਾਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕੱਢਣਾ ਜਾਂ ਸਿੱਖਣਾ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਕੁੱਝ ਨਵਾਂ ਇਜ਼ਾਦ ਕਰਨਾ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਕੁੱਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
  3. ਫੈਲਾਵ – ਫੈਲਾਵ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫੈਲਾਉਣਾ; ਜਿਵੇਂ ਜੇਕਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਚਾਰ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਤੱਕ ਫੈਲ ਜਾਣ ਤਾਂ ਇਹ ਫੈਲਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 11 ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ? ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

  1. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਚੇਤਨ ਜਾਂ ਅਚੇਤਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚੇਤਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
  2. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਉਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਉਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ ਜੋ ਧਰਮ, ਵਿਚਾਰਾਂ, ਮੁੱਲਾਂ, ਵਿਗਿਆਨ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

III. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 75-85 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀਆਂ ਖਾਸ ਕਿਸਮਾਂ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਦਵਿਕਾਸ, ਪ੍ਰਗਤੀ, ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕੁਮਵਾਰ, ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਧਾਰਨ ਤੋਂ ਜਟਿਲ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਉਹ ਉਦਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਵੇ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਿਸੇ ਇੱਛੁਕ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਆਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਅਤੇ ਵੱਲ ਵੱਧਣ ਅਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਣ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਚਨਚੇਤ ਅਤੇ ਅਚਾਨਕ ਆਵੇ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਵਿਵਸਥਾ ਬਦਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕਾਂ ਬਾਰੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਉੱਪਰ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਆਦਿ ਉੱਪਰ ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਵੱਧਣਾ, ਘੱਟਣਾ, ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਗਏ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਵੱਧ ਰਹੀ ਜਨਸੰਖਿਆ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ, ਭੁੱਖਮਰੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਂਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ, ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਚਾਰ ਕਾਰਨਾਂ ਬਾਰੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

  1. ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਕਾਰਕ – ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਕਾਰਕ ਜਿਵੇਂ-ਹੜ੍ਹ, ਭੂਚਾਲ ਆਦਿ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਰੂਪ ਹੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  2. ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ – ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਘੱਟਣ-ਵੱਧਣ ਕਾਰਨ, ਆਦਮੀ ਔਰਤ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਘਾਟੇ-ਵਾਧੇ ਕਾਰਨ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  3. ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕ – ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਮੌਜੂਦਾ ਤਕਨੀਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  4. ਸਿੱਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ – ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਤਕਨੀਕੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਵਿੱਚ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

  1. ਸਿੱਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕਾਂ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
  2. ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਜਨਤਾ ਦਾ ਹਰੇਕ ਮੈਂਬਰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕਾਂ ਕਾਰਨ ਜਨਤਾ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।
  3. ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਨਿਯੋਜਿਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕਾਂ ਕਰਕੇ ਨਿਯੋਜਿਤ ਅਤੇ ਅਨਿਯੋਜਿਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 11 ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ

IV. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 250-300 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਵਿਸਤਾਰਪੂਰਵਕ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸ਼ਬਦ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਚੰਗੇ ਜਾਂ ਮਾੜੇ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਇਕ ਕੀਮਤ ਰਹਿਤ ਸ਼ਬਦ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਪਿਛਲੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੱਲ੍ਹ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਗ਼ਰੀਬ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਉਹ ਅਮੀਰ ਹੈ । ਉਸਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਇਆ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦਰਸਾਉਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਤੁਲਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇਕਰ ਸਮਾਜ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

  • ਗਿਲਿਨ ਅਤੇ ਗਿਲਿਨ (Gillin and Gillin) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਤਰੀਕਿਆਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਗਏ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਭੂਗੋਲਿਕ ਹਾਲਤਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾਲ ਹੋਣ ਜਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਸਾਧਨਾਂ, ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਬਣਤਰ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾਲ ਅਤੇ ਭਾਵੇਂ ਪਸਾਰ ਰਾਹੀਂ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਸਮੂਹ ਅੰਦਰ ਹੋਈਆਂ ਨਵੀਆਂ ਕਾਢਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹੋਣ ।”
  • ਕਿੰਗਸਲੇ ਡੇਵਿਸ (Kingsley Davis) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੋਂ ਅਰਥ ਕੇਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਭਾਵ ਸਮਾਜ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।”
  • ਜੌਨਸ (Jones) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਤਰੀਕਿਆਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਅੰਤਰ-ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਆਦਿ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੇ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਦੇ ਹਾਂ ।”

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ, ਸੰਗਠਨ, ਸੰਰਚਨਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਦੇ ਢੰਗਾਂ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਮੂਹਿਕ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੁੱਝ ਕੁ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪੂਰੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਵੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ (Nature or Characteristics of Social Change)

1. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਰਬਵਿਆਪਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Social Change is Universal) – ਪਰਿਵਰਤਨ ਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਾਜ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਚਾਹੇ ਆਦਿਮ ਸੀ ਜਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਹੈ, ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਨਾ ਕੁੱਝ ਨਵੀਂ ਖੋਜ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ, ਨਿਯਮਾਂ, ਮੁੱਲਾਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਗਤੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਾਜ ਇਸ ਤੋਂ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ ਹੈ ।

2. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿਚ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਭਵਿੱਖਵਾਣੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ (Definite prediction is not possible in Social Change) – ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਕਿ ਇਹ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।

3. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਗਤੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ (Speed of Social Change is not uniform) – ਚਾਹੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਗਤੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਗਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਕਈ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਗਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਸਮਾਜ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਜਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਗਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਗਤੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਗਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

4. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਮੁਦਾਇਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Social change is Community Change) – ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਮੁਦਾਇਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਆਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿਚ ਆਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੁੱਝ ਕੁ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਆਇਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਬਲਕਿ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤਾਂ ਉਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪੂਰੇ ਸਮੁਦਾਇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

5. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਈ ਕਾਰਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Social change comes due to result of interaction of many factors) – ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਜਟਿਲ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੰਮ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਹੀ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਿਕ ਕਈ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਹੋਣ ਦੇ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਹੀ ਕਾਰਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਕਈ ਕਾਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਵੱਧਣਾ, ਤਕਨੀਕੀ ਖੋਜਾਂ, ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣਾ, ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਤੀ ਹੋਣਾ ਆਦਿ । ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਰਕ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਕਾਰਕ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

6. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ (Change is law of nature) – ਇਸ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਅਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾ ਆਇਆ ਹੋਵੇ । ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖ ਨਾ ਵੀ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤਾਂ ਆਏਗਾ ਹੀ । ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖ ਪਰਿਵਰਤਨ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਕਰ ਲਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਆ ਜਾਵੇਗਾ । ਵੈਸੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ, ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਦਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਲੋਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪੁਰਾਣੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਵੀਂ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਆਦਤ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

7. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਗਤੀ ਇਕ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ (Speed of Social change is not the same) – ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਚਾਹੇ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਗਤੀ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਤੇ ਹਰੇਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ | ਕਈ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਗਤੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਦਿਮ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜ ਤੇ ਕਈ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਗਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ । ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆ ਰਹੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਿਵਰਤਨ ਘੱਟ ਗਤੀ ਨਾਲ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 11 ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਸੋਮਿਆਂ ‘ਤੇ ਵਿਸਤਾਰਪੂਰਵਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਬਾਰੇ ਡਬਲਯੂ. ਜੀ. ਆਗਬਰਨ (W.G.Ogburn) ਨੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਆਗਬਰਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਤਿੰਨ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਜਾਂ ਵੱਧ ਸੋਮਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਤਿੰਨ ਸੋਮੇ ਹਨ-
(i) ਕਾਢ (Innovation)
(ii) ਖੋਜ (Discovery)
(iii) ਫੈਲਾਵ (Diffusion) ।

(i) ਕਾਢ (Innovation) – ਕਾਢ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਮੌਜੂਦਾ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤ ਕੇ ਕੁੱਝ ਨਵਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਮੌਜੂਦਾ ਗਿਆਨ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪੁਰਾਣੀ ਕਾਰ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਕਾਰ ਦੀ ਨਵੀਂ ਤਕਨੀਕ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ, ਉਸਦੇ ਤੇਜ਼ ਭੱਜਣ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਲੱਭਣਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪੈਟਰੋਲ ਦੀ ਖਪਤ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਲੱਭਣੇ । ਕਾਢ ਭੌਤਿਕ ਤਕਨੀਕੀ) ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਰੂਪ (Form) ਵਿੱਚ, ਕੰਮ (Function) ਵਿੱਚ, ਅਰਥ (Meaning) ਜਾਂ ਸਿਧਾਂਤ (Principle) ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੂਰਾ ਸਮਾਜ ਹੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਖੋਜ (Discovery) – ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਲੱਭਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਖੋਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਾਰ ਬਣਾਈ ਹੋਣੀ ਜਾਂ ਸਕੂਟਰ ਬਣਾਇਆ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੇ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਪੌਦਾ ਲੱਭਿਆ ਹੋਣਾ । ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਖੋਜ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਕੁੱਝ ਜੁੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਪਰ ਇਸਦੀ ਖੋਜ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਇਹ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਕਾਰਕ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਹਾਲਤਾਂ ਖੋਜ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਵਧਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਘਟਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

(iii) ਫੈਲਾਵ (Diffusion) – ਫੈਲਾਵ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫੈਲਣਾ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਦੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਚਾਰ ਦੂਜੇ ਸਮੂਹ ਤੱਕ ਫੈਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਫੈਲਾਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਫੈਲਾਵ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧ ਬਣਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਫੈਲਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦੋ ਤਰਫ਼ੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ । ਫੈਲਾਵ ਕਾਰਨ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਤੱਤ ਦੂਜੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਦੁਜੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ ਤਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਤੱਤ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਗਏ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੇ ਨਹੀਂ ਅਪਣਾਇਆ । ਇਸ ਤਰਾਂ ਫੈਲਾਵ ਹੁੰਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਸਤਾਰਪੂਰਵਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਨ (Physical Environment) – ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਨਿਯੰਤਰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਨਵੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਭੂਗੋਲਿਕ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਨਿਰਜੀਵ ਘਟਨਾਵਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰੀਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ | ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ; ਜਿਵੇਂ-ਮੀਂਹ, ਗਰਮੀ, ਸਰਦੀ, ਰੁੱਤ ਦਾ ਬਦਲਣਾ, ਭੂਚਾਲ, ਬਿਜਲੀ ਡਿੱਗਣਾ ਅਤੇ ਟੋਪੋਗਰਾਫ਼ੀ ਸੰਬੰਧੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਜਿਵੇਂ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ, ਨਹਿਰਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ, ਚੱਟਾਨਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਆਦਿ ਡੂੰਘੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਭੌਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਗਰਮੀ ਤੇ ਸਰਦੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮੌਸਮ ਦੇ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕੰਮ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵਿਚ ਵੀ ਫਰਕ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਰਦੀ ਵਿਚ ਲੋਕ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੁੱਸਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਅਕਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭੂਗੋਲਿਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਜੀਵਨ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਜੀਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ ਜਿੱਥੇ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫਤਾਂ ; ਜਿਵੇਂ-ਹੜ੍ਹ, ਭੂਚਾਲ ਆਦਿ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਉਪਲੱਬਧ ਹਨ । ਭੂਗੋਲਿਕ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਕਾਰਨ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਗੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਭੂਗੋਲਿਕ ਵਾਤਾਵਰਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿੱਥੇ ਭੂਮੀ ਉਪਜਾਊ ਹੋਵੇਗੀ, ਉੱਥੇ ਲੋਕ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਖੇਤੀ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਮੱਛੀਆਂ ਫੜ ਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

2. ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਕ (Biological Factor) – ਕਈ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਨ ਹੈ । ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਕ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਉਹ ਗੁਣਾਤਮਕ ਪੱਖ ਜੋ ਕਿ ਵੰਸ਼ ਪਰੰਪਰਾ (Heredity) ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਲਿੰਗ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਹੀ ਨਿਸਚਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਹੀ ਆਦਮੀ ਤੇ ਔਰਤ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੀਰਕ ਅੰਤਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਅੰਤਰ ਕਰਕੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਹਾਰ ਵੀ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਔਰਤਾਂ ਘਰ ਸਾਂਭਦੀਆਂ ਹਨ, ਬੱਚੇ ਪਾਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜਦਕਿ ਆਦਮੀ ਪੈਸੇ ਕਮਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਦਮੀ ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਨ ਅਨੁਪਾਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਕਈ ਸਮਾਜਿਕ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਸਰੀਰਕ ਲੱਛਣ ਪਿੱਤਰਤਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਸਚਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਲੱਛਣ ਸਮਾਨਤਾ ਤੇ ਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਜੇ ਕੋਈ ਗੋਰਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਾਲਾ ਹੈ । ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਇਹ ਗੋਰੇ ਕਾਲੇ ਦਾ ਅੰਤਰ ਈਰਖਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗੋਰੀ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਾਲੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਉਹ ਸਤਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਜੋ ਗੋਰੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਵੀ ਪਿੱਤਰਤਾ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਘੱਟ-ਵੱਧ ਗੁੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਵਿਚ ਦੋਸ਼ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਨ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਨ ਦਿੰਦਾ । ਪਿੱਤਰਤਾ ਤੇ ਬੁੱਧੀ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਮਿਲੇ ਗੁਣ ਉਸਦੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਗੁਣ ਮਨੁੱਖੀ ਅੰਤਰ-ਛਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅੰਤ-ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਕਰਕੇ ਮਾਨਵੀ ਸੰਬੰਧ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਬਣਤਰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

3. ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ (Demographic Factor) – ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਬਣਾਵਟ, ਆਕਾਰ, ਵਿਤਰਨ ਆਦਿ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਹੜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉੱਥੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ; ਜਿਵੇਂ-ਗ਼ਰੀਬੀ, ਅਨਪੜ੍ਹਤਾ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ, ਨੀਵਾਂ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਆਦਿ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਚੀਨ ਜਿੱਥੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਨਸੰਖਿਆ ਹੈ ਉੱਥੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੇ ਨੀਵਾਂ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਦੇਸ਼ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਘੱਟ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ-ਇੰਗਲੈਂਡ, ਅਮਰੀਕਾ, ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਆਦਿ ਉੱਥੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵੀ ਘੱਟ ਹਨ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਵੀ ਉੱਚਾ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਜਨਮ ਦਰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਕਰਕੇ ਛੋਟੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਹੜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉੱਥੇ ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉੱਚੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਦੀ ਕੋਈ ਧਾਰਨਾ ਨਹੀਂ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ । ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਆਕਾਰ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਕਰਕੇ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਵਿਚ ਆਮ ਉਮਰ ਵਿਭਾਜਨ, ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰੀ ਵੰਡ, ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ, ਨਸਲੀ ਬਨਾਵਟ, ਪੇਂਡੂ ਸ਼ਹਿਰੀ ਅਨੁਪਾਤ, ਤਕਨੀਕੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਅਨੁਪਾਤ, ਆਵਾਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸ ਆਦਿ ਕਰਕੇ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਇਹ ਗੁਣ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚੇ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖੇ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਸਮੱਸਿਆ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ।

4. ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਕਾਰਕ (Cultural Factors) – ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਅਭੌਤਿਕ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਗੂੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਸੰਸਥਾ ਉੱਤੇ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਪਾਇਆ ਹੈ । ਘੱਟ ਬੱਚਿਆਂ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚੰਗੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ, ਉੱਚੀ ਸਿੱਖਿਆ ਤੇ ਚੰਗੇ ਤੇ ਉੱਚੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੀ ਨਿਸਚਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਨਿਸਚਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਬਲਕਿ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਸੀਮਾ ਵੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

5. ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕ (Technological Factor) – ਚਾਹੇ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਅੰਗ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਹੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿਚ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਤਕਨੀਕ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਚਾਹੇ ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬਿਜਲੀ ਨਾਲ ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਯੰਤਰ, Communication ਦੇ ਸਾਧਨ, ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਦੀ ਤਾਦਾਦ ਵਿਚ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਨਾਲ ਉਤਪਾਦਨ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ‘ਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ, ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ, ਵਪਾਰ ਵਧਿਆ, ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ, ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਉੱਚਾ ਹੋਇਆ, ਉਦਯੋਗ ਵਧੇ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਝਗੜੇ, ਬਿਮਾਰੀਆਂ, ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਵਧੀਆਂ | ਪਿੰਡ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਜਾਂ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿਚ ਬਦਲਣ ਲੱਗ ਪਏ, ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਘਟਿਆ, ਸੰਘਰਸ਼ ਵੱਧ ਗਿਆ ਆਦਿ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪੱਖ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਤਕਨੀਕ ਦਾ ਬਹੁਤ ਅਸਰ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕਾਰਕ ਹੈ ।

6. ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਕਾਰਕ (Psychological Factors) – ਗਿਲਿਨ ਅਤੇ ਗਿਲਿਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਲੋਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਥਿਰਤਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਪੁਰਾਣੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਤੇ ਨਵੀਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵੀ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪੁਰਾਣੀ ਸੋਚ ਵੀ ਬਚੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ ਪੁਰਾਣੀ ਸੋਚ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਦਲਦੇ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੁਭਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਸਮਾਂ ਆਉਣ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

7. ਵਿਚਾਰਾਤਮਕ ਕਾਰਕ (Ideological Factor) – ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਕਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਦਾ ਅੱਗੇ ਆਉਣਾ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਦਹੇਜ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਅੱਗੇ ਆਉਣਾ, ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਵੱਧਣਾ, ਜਾਤ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਘਟਣਾ, ਲੈਂਗਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲਾਓ ਆਉਣ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ ਹਨ । ਨਵੀਆਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ ਹਨ ।

ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ, ਖੋਜਾਂ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਦਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ, ਵਿਵਹਾਰਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਖੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਹੀ ਨਵੀਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਕਰਕੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਉੱਪਰ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇੱਕ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਇੱਕ ਕਾਰਕ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਉਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਇਕ ਜਟਿਲ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਕਾਰਕ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰੇ ਕਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 11 ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸ਼ਬਦ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਚੰਗੇ ਜਾਂ ਮਾੜੇ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਇਕ ਕੀਮਤ ਰਹਿਤ ਸ਼ਬਦ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਪਿਛਲੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੱਲ੍ਹ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਗ਼ਰੀਬ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਉਹ ਅਮੀਰ ਹੈ । ਉਸਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਇਆ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦਰਸਾਉਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਤੁਲਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇਕਰ ਸਮਾਜ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

  • ਗਿਲਿਨ ਅਤੇ ਗਿਲਿਨ (Gillin and Gillin) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਤਰੀਕਿਆਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਗਏ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਭੂਗੋਲਿਕ ਹਾਲਤਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾਲ ਹੋਣ ਜਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਸਾਧਨਾਂ, ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਬਣਤਰ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾਲ ਅਤੇ ਭਾਵੇਂ ਪਸਾਰ ਰਾਹੀਂ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਸਮੂਹ ਅੰਦਰ ਹੋਈਆਂ ਨਵੀਆਂ ਕਾਢਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹੋਣ ।”
  • ਕਿੰਗਸਲੇ ਡੇਵਿਸ (Kingsley Davis) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੋਂ ਅਰਥ ਕੇਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਭਾਵ ਸਮਾਜ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।”
  • ਜੌਨਸ (Jones) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਤਰੀਕਿਆਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਅੰਤਰ-ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਆਦਿ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੇ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਦੇ ਹਾਂ ।”

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ, ਸੰਗਠਨ, ਸੰਰਚਨਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਦੇ ਢੰਗਾਂ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਮੂਹਿਕ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੁੱਝ ਕੁ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪੂਰੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਵੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ (Nature or Characteristics of Social Change)

1. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਰਬਵਿਆਪਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Social Change is Universal) – ਪਰਿਵਰਤਨ ਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਾਜ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਚਾਹੇ ਆਦਿਮ ਸੀ ਜਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਹੈ, ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਨਾ ਕੁੱਝ ਨਵੀਂ ਖੋਜ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ, ਨਿਯਮਾਂ, ਮੁੱਲਾਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਗਤੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਾਜ ਇਸ ਤੋਂ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ ਹੈ ।

2. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿਚ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਭਵਿੱਖਵਾਣੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ (Definite prediction is not possible in Social Change) – ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਕਿ ਇਹ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।

3. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਗਤੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ (Speed of Social Change is not uniform) – ਚਾਹੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਗਤੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਗਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਕਈ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਗਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਸਮਾਜ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਜਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਗਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਗਤੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਗਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

4. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਮੁਦਾਇਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Social change is Community Change) – ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਮੁਦਾਇਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਆਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿਚ ਆਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੁੱਝ ਕੁ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਆਇਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਬਲਕਿ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤਾਂ ਉਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪੂਰੇ ਸਮੁਦਾਇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

5. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਈ ਕਾਰਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Social change comes due to result of interaction of many factors) – ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਜਟਿਲ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੰਮ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਹੀ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਿਕ ਕਈ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਹੋਣ ਦੇ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਹੀ ਕਾਰਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਕਈ ਕਾਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਵੱਧਣਾ, ਤਕਨੀਕੀ ਖੋਜਾਂ, ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣਾ, ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਤੀ ਹੋਣਾ ਆਦਿ । ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਰਕ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਕਾਰਕ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

6. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ (Change is law of nature) – ਇਸ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਅਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾ ਆਇਆ ਹੋਵੇ । ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖ ਨਾ ਵੀ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤਾਂ ਆਏਗਾ ਹੀ । ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖ ਪਰਿਵਰਤਨ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਕਰ ਲਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਆ ਜਾਵੇਗਾ । ਵੈਸੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ, ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਦਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਲੋਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪੁਰਾਣੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਵੀਂ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਆਦਤ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

7. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਗਤੀ ਇਕ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ (Speed of Social change is not the same) – ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਚਾਹੇ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਗਤੀ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਤੇ ਹਰੇਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ | ਕਈ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਗਤੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਦਿਮ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜ ਤੇ ਕਈ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਗਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ । ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆ ਰਹੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਿਵਰਤਨ ਘੱਟ ਗਤੀ ਨਾਲ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ।

ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਘੱਟਦੀ-ਵੱਧਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵੱਧਣ-ਘੱਟਣ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਉੱਪਰ ਝਾਤ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕੀ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕੇਵਲ ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਬਲਕਿ ਸਮੁੱਚੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਇਸੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨੀਆਂ ਆਦਿ ਪਰੰਤੁ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖੋਵੱਖਰਾ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਢਾਂਚੇ, ਸੰਗਠਨ, ਕੰਮਾਂ, ਕਿਰਿਆਵਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ | ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵੀ ਇਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ।

ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਦਾ ਅਰਥ (Meaning of Demographic Factor) – ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵੱਧਣ-ਘੱਟਣ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਅਰਥਾਤ ਇਸ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਆਕਾਰ, ਘਣਤਾ ਅਤੇ ਵੰਡ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਕਾਰਕ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉੱਪਰ ਸਿੱਧਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਮੀਰ ਜਾਂ ਗਰੀਬ ਹੋਣਾ ਵੀ ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਉੱਪਰ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦਾ ਪੱਧਰ ਨੀਵਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਾਂ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦਾ ਪੱਧਰ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਚੀਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਇੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਗਰੀਬੀ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਵੱਧਦੀਆਂ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਕੈਨੇਡਾ, ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦਾ ਦਰਜਾ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਚਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਪਰੋਕਤ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੱਥ ਹੈ ।

ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਵਿਚ ਜਨਮ-ਦਰ ਅਤੇ ਮੌਤ-ਦਰ ਦੇ ਵੱਧਣ-ਘੱਟਣ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਵਰਣ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨਤੀਜੇ ਤੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੇਵਲ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਧਣ-ਘਟਣ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ, ਉਸ ਲਈ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਖੜੀਆਂ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

1. ਗਰੀਬੀ (Poverty) – ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀਆਂ ਰੋਟੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਵਾਂਝਿਆਂ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਮਾਲਥਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਰੇਖਾ ਗਣਿਤ (Geometrically) ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਭਾਵ 6 × 6 = 36 ਪਰੰਤੁ ਆਰਥਿਕ ਸੋਮਿਆਂ ਜਾਂ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਅੰਕ ਗਣਿਤ (Arithmetically) ਵਾਂਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਭਾਵ 6 + 6 = 12 । ਕਹਿਣ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ 36 ਵਿਅਕਤੀ ਅਨਾਜ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਤਪਾਦਨ ਕੇਵਲ 12 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ਜਾਂ ਭੁੱਖਮਰੀ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਆਰਥਿਕ ਸੋਮਿਆਂ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ ਕਾਫ਼ੀ ਧੀਮੀ ਗਤੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਜਨਮ-ਦਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਉੱਪਰ ਤਾਂ ਪੈਦਾ ਹੀ ਹੈ ।

2. ਜੱਦੀ ਕਿੱਤਾ ਜਾਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (Hereditary occupation or agriculture) – ਭਾਰਤ ਖੇਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇਸ਼ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਇਸੇ ਕਿੱਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਜਿਹਾ ਕਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਗਿਣਤੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਇਕੱਲੇ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਇਕੱਲੇ ਮਿਲ ਕੇ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਪਰਿਵਾਰ ਵੱਡਾ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਹੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੰਭਵ ਹੋਵੇਗੀ ।

3. ਅਨਪੜ੍ਹਤਾ (Illiteracy) – ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅਨਪੜ੍ਹਤਾ ਵੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਧਣ ਲਈ ਇਕ ਕਾਰਨ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਅਨਪੜ੍ਹ ਹੈ । ਅਨਪੜ੍ਹ ਲੋਕ ਕੁੱਝ ਤਾਂ ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ ਵਿਚ ਫਸੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਣਾ, ਬੱਚੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਦੇਣ ਆਦਿ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਛੋਟੇ ਪਰਿਵਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਚੇਤਨਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੋਈ ਲਾਭ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦਾ ਪੱਧਰ ਵੀ ਬਿਲਕੁਲ ਨੀਂਵਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸਿੱਖਿਆ ਲੈਣ ਸੰਬੰਧੀ, ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਉੱਚਾ ਕਰਨ ਸੰਬੰਧੀ, ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਹੋਣ ਸੰਬੰਧੀ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਚੇਤੰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਹ ਸਭ ਅਨਪੜ੍ਹਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

4. ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪਾਬੰਦੀਆਂ (Cultural restrictions) – ਭਾਰਤੀ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਉੱਪਰ ਇੰਨਾ ਗਹਿਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀਆਂ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਤੋੜਦਾ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਤੱਕ ਕਰਨੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਚ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਮੁਕਤੀ ਤਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗੀ ਜੇਕਰ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਉਸ ਨੂੰ ਅਗਨੀ ਦੇਵੇਗਾ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਉਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਵੀ ਪੁੱਤਰ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਇੱਜ਼ਤ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਪ੍ਰਗਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ।

5. ਸੁਰੱਖਿਆ (Protection) – ਅਸਲ ਦੇ ਵਿਚ ਹਰ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਜੇਕਰ ਬੱਚੇ ਹੋਣਗੇ ਤਦ ਹੀ ਉਹ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿ ਸਕੇਗਾ । ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਗਿਣਤੀ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਤਸੱਲੀ ਦੇ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਬੁਢਾਪੇ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਰਹੇਗਾ ।

ਉਪਰੋਕਤ ਕੁੱਝ ਕਾਰਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵੱਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਪਾਏ ਜਾਣ ਪ੍ਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦਾ ਹੋਣਾ, ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਣਾ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਕਮੀ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਕਾਰਨ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੇਸ਼ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਵੱਧਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਉੱਪਰ ਨਿਯੰਤਰਨ ਰੱਖਣਾ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਦੇ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਰਨਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਲੋਕ ਇਸ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਣਗੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਵੀ ਲੱਭਿਆ ਜਾ ਸਕੇਗਾ ।

6. ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ (Unemployment) – ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਵਿਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ । ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇਣ ਲੱਭਣ ਲਈ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣਾ ਪਿਆ । ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵਧੇਰੇ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਵੱਸਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਧੇਰੇ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਲਈ ਮਕਾਨਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਮਹਿੰਗਾਈ ਵੱਧੀ । ਘਰੇਲੂ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਕੋਲ ਚਲਾ ਗਿਆ | ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੀਆਂ ਅਤੇ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਿਚ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨੇ ਕਈ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਜਗਾ-ਲੈ ਲਈ ਤਾਂ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਹੈ ।

7. ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦਾ ਨੀਵਾਂ ਪੱਧਰ (Low standard of living) – ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਧਣ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਗ਼ਰੀਬੀ ਅਤੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਵੀ ਉਸੇ ਰਫ਼ਤਾਰ ਵਿਚ ਵਧਣ ਲੱਗ ਪਈ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦਾ ਪੱਧਰ ਵੀ ਨੀਵਾਂ ਹੋਇਆ । ਕਮਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਘੱਟਣ ਲੱਗ ਪਈ ਅਤੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਧੀ । ਦਿਨਬ-ਦਿਨ ਮਹਿੰਗਾਈ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇਹ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇ ਸਕਣ । ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੀ ਕੀਮਤ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦਾ ਪੱਧਰ ਵੀ ਨੀਵਾਂ ਹੋਇਆ ।

ਜਨਸੰਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਆਈਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੀ ਕਈ ਕਦਮ-ਚੁੱਕੇ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਵੱਧਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਹੀ ਦੋਸ਼ੀ ਪਾਇਆ । ਇਸ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕਾਪਰ-ਟੀ, ਗਰਭ-ਨਿਰੋਧਕ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੇ ਨਸਬੰਦੀ ਆਪੇਸ਼ਨ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਨਵੇਂ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲੜਕਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਸੰਬੰਧੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਫਿਲਮਾਂ, ਟੀ. ਵੀ. ਆਦਿ ਦੀ ਮੱਦਦ ਲਈ ਗਈ ਤਾਂ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਲੜਕੀ ਅਤੇ ਲੜਕੇ ਦੇ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ ਨਾ ਸਮਝਣ, ਇਸ ਨਾਲ ਵੀ ਵੱਧਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ । ਵੱਡੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਜਗਾ ਛੋਟੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਵੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਵਰਨ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵੱਧਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨਾਲ ਪਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

8. ਆਵਾਸ (Immigration) – ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਉੱਪਰ ਆਵਾਸ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸ ਦਾ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਜਿਵੇਂ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼, ਤਿੱਬਤ, ਨੇਪਾਲ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ ਆਦਿ ਦੇ ਲੋਕ ਵਧੇਰੇ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਵਾਸ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗਰੀਬੀ, ਭੁੱਖਮਰੀ, ਮਹਿੰਗਾਈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

9. ਪ੍ਰਵਾਸ (Emigration) – ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਵਾਸ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਵਾਸ ਵੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਵਾਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਵੱਸਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ । ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜਿਵੇਂ ਡਾਕਟਰ, ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਵਗੈਰਾ ਲੋਕ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਵੱਸਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਧਨ ਵੀ ਖਰਚ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਲਾਭ ਦੂਸਰੇ ਮੁਲਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਕ ਕਾਰਨ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਵੀ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਪੜੇਲਿਖੇ ਲੋਕ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਉਹ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਜਾਣ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਸਾਡੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਉੱਪਰ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 11 ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਦਰਸਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ | ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵੀ ਹੱਲ ਲੱਭ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਤਰੱਕੀ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਸਹਿਯੋਗ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਅਨਪੜ੍ਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵਧੇਰੇ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਵਧੇਰੇ ਲੋਕ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸੀ, ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ ਵਿਚ ਫਸੇ ਅਤੇ ਭੈੜੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਆਦਿ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਉੱਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਸਿੱਖਿਅਕ ਕਾਰਕ ਦੇ ਸਮਾਜ ਉੱਪਰ ਪਏ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਅਰਥ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਾਂਗੇ ।

ਸ਼ਬਦ ‘education’ ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘educere’ ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ‘to bring up’ । ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਅਰਥ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਕਿਤਾਬੀ ਗਿਆਨ ਦੇਣ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਚ ਚੰਗੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਐਂਡਰਸਨ (Anderson) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਿੱਖਿਆ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਵਿਅਕਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਿਤਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।”

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਸੀਂ ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਵਰਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਰੁੜੀਆਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਰਸਮੀ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਰਸਮੀ ਦੋਨੋਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸਿੱਖਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ : ਜਿਵੇਂ-ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ ਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਸਿੱਖਿਅਕ ਕਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ (Educational Factor and Social Change)

1. ਸਿੱਖਿਅਕ ਕਾਰਕ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ (Educational factor and family) – ਸਿੱਖਿਅਕ ਕਾਰਕ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਉੱਪਰ ਗਹਿਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਕੇਵਲ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਮੈਂਬਰ ਇੱਕੋ ਹੀ ਕਿੱਤੇ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਰਹਿਣਸਹਿਣ ਦਾ ਪੱਧਰ ਕਾਫ਼ੀ ਨੀਵਾਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਚੇਤਨਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਗਤੀ ਕਰਨ । ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਆਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਇੱਕੋ ਹੀ ਕਿੱਤੇ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਤੇ ਯੋਗਤਾ ਮੁਤਾਬਿਕ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਕਿੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਜਗਾ ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ ।

ਆਧੁਨਿਕ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਜੇਕਰ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਚਲਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦਾ ਪੱਧਰ ਵੀ ਉੱਚਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਸਥਿਤੀ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਿੱਖਿਅਕ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਬਣਤਰ ਤੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਇਆ | ਅਜੋਕੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੋਵੇਂ ਕੰਮਾਂ-ਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉੱਥੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਵੀ ਕਰੈਚਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਉੱਪਰ ਨਿਯੰਤਰਨ ਵੀ ਘੱਟ ਗਿਆ ਹੈ ।

2. ਸਿੱਖਿਅਕ ਕਾਰਕ ਦਾ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ (Effect of educational factor on caste system) – ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਪ੍ਰਤੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਵਲ ਉੱਪਰਲੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਕਿਸਮ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸੀ । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸਾਰੇ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਭਾਰਤੀ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਭ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ । ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖਿਆ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਹੋ ਗਈ । ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੇ ਸਮਾਨਤਾ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਾਲੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਉੱਪਰ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ । ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ ਆਦਿ ਖੋਲ੍ਹੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਹਰ ਜਾਤ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਣ ਲੱਗਾ । ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕੋ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗ ਪਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਛੂਤ-ਛਾਤ ਦਾ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋਇਆ ।

3. ਸਿੱਖਿਅਕ ਕਾਰਕ ਦਾ ਵਿਆਹ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ (Effects of educational factor on marriage) – ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਵੀ ਸਿੱਖਿਅਕ ਕਾਰਕ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਆ ਕੇ ਕਾਫ਼ੀ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ । ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧੀ ਨਜ਼ਰੀਆ ਹੀ ਬਦਲ ਗਿਆ । ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੋ ਸਕਦੇ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਪ ਲੜਕੀ ਤੇ ਲੜਕੇ ਦਾ ਵਿਆਹ ਤੈਅ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਉਹ ਲੜਕੀ ਅਤੇ ਲੜਕੇ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਵੱਲ ਇੰਨਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦਿੰਦੇ ਜਿੰਨਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਾਨਦਾਨ ਵਲ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਸਮਝੌਤੇ ਦਾ ਤੱਤ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਧਾਰਮਿਕ ਬੰਧਨ ਦਾ । ਹੁਣਪੜ੍ਹੀ-ਲਿਖੀ ਔਰਤ, ਆਦਮੀ ਦੀ ਗੁਲਾਮ ਨਹੀਂ । ਜੇਕਰ ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਉਸ ਨਾਲ ਬੁਰਾ ਸਲੂਕ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੜੇ-ਲਿਖੇ ਨੌਜਵਾਨ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਬਿਲਕੁਲ ਕਾਹਲੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਬਲਕਿ ਉਹ ਆਪਣਾ ਕੈਰੀਅਰ ਬਣਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿਆਹ ਤੇ ਕੋਰਟ ਦੁਆਰਾ ਵਿਆਹ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ।

4. ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ (Effect of education on social stratification) – ਸਿੱਖਿਆ, ਸਮਾਜਿਕ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਦੇ ਆਧਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਹੈ । ਇਸ ਨੇ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ-
(i) ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ (Literate)
(ii) ਅਨਪੜ੍ਹ (Illiterate) ।

ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਉੱਚਾ ਅਹੁਦਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਉਚੇਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਅਕ ਯੋਗਤਾ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੜੇ-ਲਿਖੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਆਦਰ ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਦਤ (ascribed) ਹੁੰਦੀ ਸੀ | ਅਰਥਾਤ ਉਹ ਜਿਸ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸਥਿਤੀ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿਲਦੀ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਰਜਿਤ ਪਦ ਦੀ (achieved) ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਰਥਾਤ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਨਿੱਜੀ ਯੋਗਤਾ ਤੇ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਉੱਚੇ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਪਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

5. ਸਿੱਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਦੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਪ੍ਰਭਾਵ (Some other effects of educational factor) – ਸਿੱਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪਾਇਆ ਗਿਆ । ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿੱਖਿਅਤੇ ਔਰਤ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੱਧ-ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਰਹੀ ਹੈ | ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਉੱਪਰ ਰਾਜ ਕੀਤਾ । ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨਾਲ ਔਰਤਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਚੁਣਨ ਦੇ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਪ੍ਰੇਮ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਤਲਾਕਾਂ ਦੀ ਦਰ ਵਿਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੇ ਔਰਤ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੀ ਛੋਟਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਪੜੀ-ਲਿਖੀ ਔਰਤ ਜਦੋਂ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵਧੇਰੇ ਸੰਤਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੀ । ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਦੂਸਰਾ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦਾ ਪੱਧਰ ਉੱਚਾ ਚਾਹੁਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨੇ ਆਰਥਿਕ ਦਬਾਅ ਵੀ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ-ਲਿਖਾਉਣਾ ਸੰਭਵ ਹੈ । ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਆਦਿ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਉਹ ਆਦਮੀ ਦੀ ਗੁਲਾਮ ਬਣ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਤੀਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ ਬਲਕਿ ਉਸ ਦੀ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਖੜੀ ਹੋਈ ਹੈ ।

6. ਸਮਾਜਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ (Effect on Social Values) – ਵਿੱਦਿਆ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਉਤਪੰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਬਲਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ; ਜਿਵੇਂ-ਲੋਕਤੰਤਰ, ਸਮਾਨਤਾ ਆਦਿ ਨੂੰ ਵੀ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਿੱਖਿਆ ਕਰਕੇ ਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਬਰਾਬਰ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਹੀ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਗ਼ਲਤ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ, ਜਾਤ ਪ੍ਰਥਾ, ਬਾਲ ਵਿਆਹ, ਵਿਧਵਾ ਵਿਆਹ ਨਾ ਹੋਣਾ ਆਦਿ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਖਤਮ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਵਿੱਦਿਆ ਨਾਲ ਹੀ ਕਈ ਚੰਗੀਆਂ ਪਥਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਵਿਧਵਾ ਵਿਆਹ, ਅੰਤਰ-ਜਾਤੀ ਵਿਆਹ ਆਦਿ ਅੱਗੇ ਆ ਗਏ ਹਨ । ਹੁਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਹੀ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸੁਧਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਹੋ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਹੀ ਦੇਣ ਹਨ ।

7. ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਕਿੱਤਿਆਂ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ (Effect of Education on occupations) – ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਕਿੱਤਿਆਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸਿੱਖਿਆ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਜਾਤ ਵਿਵਸਥਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਸ ਜਾਤ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਜਾਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਿੱਤਾ ਹੀ ਅਪਣਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਜਿਵੇਂ ਲੁਹਾਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਲੁਹਾਰ ਦਾ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰੇਗਾ, ਸੁਨਿਆਰੇ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੁਨਿਆਰੇ ਦਾ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰੇਗਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਪਰ ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੁਣ ਜਾਤ ਦੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ । ਹੁਣ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਕਿੱਤਾ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਕਿਸ ਜਾਤ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲਿਆ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਹੈ ? ਉਸ ਦੀ ਸਿੱਖਿਅਕ ਯੋਗਤਾ ਕੀ ਹੈ ? ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਜੇਕਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ ਲੈਣੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਉੱਚੀ ਪਦਵੀ ਲੈਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਲਈ ਪੜ੍ਹਨਾ-ਲਿਖਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਪੜ੍ਹਾਈ-ਲਿਖਾਈ ਨੇ ਜਾਤ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਕਾਰਨ ਹੀ ਜਾਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮਾਨਤਾ ਕਾਫੀ ਘੱਟ ਗਈ ਹੈ । ਹੁਣ ਕੋਈ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਦਵੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 11 ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
‘ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਨ’ ਉੱਤੇ ਵਿਸਤਾਰਪੂਰਵਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਲਈ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਬਲ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਨਿੱਤ ਨਵੀਆਂ ਕਾਢਾਂ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਆਵਿਸ਼ਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਮੁੱਚੇ ਸਮਾਜ ਉੱਪਰ ਵੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਕਾਢਾਂ ਅਤੇ ਖੋਜਾਂ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਵਿਚ ਵੀ ਤੇਜ਼ੀ ਆਈ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਦੀ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਯੁੱਗ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਤਕਨੀਕ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵੀ ਆਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨ, ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ, ਡਾਕ-ਤਾਰ ਵਿਭਾਗ ਆਦਿ ਵਿਚ ਤਕਨੀਕੀ ਪੱਖੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤਰੱਕੀ ਹੋਈ ਹੈ ।

ਅਜੋਕਾ ਯੁੱਗ ਮਸ਼ੀਨੀ ਯੁੱਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ।

ਅਸਲ ਵਿਚ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕ ਦੇ ਵਿਚ ਮਸ਼ੀਨਾਂ, ਸੰਦ ਅਤੇ ਉਹ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਤਕਨੀਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ (Technology and Social Change) – ਇੱਥੇ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਦੇਖਾਂਗੇ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਣ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ-
1. ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ (Changes in the area of production) – ਤਕਨੀਕ ਨੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਹੀ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ । ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਨਾਲ ਘਰੇਲੂ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ । ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਤਬਦੀਲੀ ਤਾਂ ਇਹ ਆਈ ਕਿ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਘਰੇਲੂ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਉਤਪਾਦਨ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਕਈ ਲੋਕ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ । ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਨਵੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਹੋਇਆ । ਘਰੇਲੂ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਈਆਂ । ਇਸ ਨਾਲ ਔਰਤ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਵੀ ਬਿਲਕੁਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨੀਕ ਦਾ ਬੋਲ-ਬਾਲਾ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਉਤਪਾਦਨ ‘ਤੇ ਵੀ ਘੱਟ ਖਰਚ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਕੰਮ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜਲਦੀ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਪਾਇਆ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਵਿਚ ਆ ਗਈਆਂ । ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਕੱਪੜਾ ਘਰੇਲੂ ਉਤਪਾਦਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚੀਨੀ ਵੀ ਲੋਕ ਘਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਹੀ ਰਹਿ ਕੇ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ । ਪਰੰਤੁ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦੇ ਖੁੱਲਣ ਨਾਲ ਇਹ ਉਤਪਾਦਨ ਵੀ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਆ ਗਏ ਹਨ । ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੱਪੜਾ, ਚੀਨੀ ਆਦਿ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਖੁੱਲ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਲੋਕ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ।

2. ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ (Development in means of communication) – ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਮਸ਼ੀਨੀਕਰਨ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਉੱਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਹੋਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਹੋਏ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਹੋਇਆ । ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਚਾਰ ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ-ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ, ਰੇਡੀਓ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ, ਰਸਾਲੇ, ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ ਪ੍ਰੈਸ ਆਦਿ ਦੀ ਮਦਦ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਨਿਰਭਰਤਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ।

ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਗਏ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹੀ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਚ ਨੇੜਤਾ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ।

ਸ਼ੁਰੂ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸੰਚਾਰ ਕੇਵਲ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਜਾਂ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਹੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਜਦੋਂ ਬੋਲਚਾਲ ਸਮੇਂ ਲਿਖਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਨਿੱਜੀਪਣ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹ ਦੇ ਲੋਕ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵੀ ਲੱਗ ਪਏ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤੇਜ਼ੀ ਆਈ । ਅਸੀਂ ਦੁਰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵੀ ਸਫਲ ਹੋਏ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਫੈਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਪੱਧਰ ਵਿਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

3. ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ (New techniques of agriculture) – ਅਜੋਕੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਵਿਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਿੱਤੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਚ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ, ਨਵੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦਾ ਪੱਧਰ ਵੀ ਬਦਲਿਆ | ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ । ਨਵੀਂ ਕਿਸਮ ਦੇ ਬੀਜਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸਾਰਾ ਟੱਬਰ ਹੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਕਿੱਤੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਘੱਟ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹੋ ਗਏ ! ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਪਾਰ ਵਿਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਪਾਏ ਗਏ ਵਾਧੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਹੋਈ । ਘੱਟ ਵਿਅਕਤੀ ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬਾਕੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਜਾਂ ਹੋਰ ਛੋਟੇ ਪੈਮਾਨੇ ਦੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ।

4. ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ (Development of means of transportation) – ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਇਕ-ਦੁਸਰੇ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਉਣ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹੀ ਹੋਇਆ । ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼, ਬੱਸਾਂ, ਕਾਰਾਂ, ਸਾਈਕਲਾਂ, ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ, ਸਮੁੰਦਰੀ ਜ਼ਹਾਜ਼ਾਂ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਕਾਢਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਜਾਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਆਸਾਨੀ ਹੋਈ । ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾ ਕੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਜਾਣ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਛੂਤਛਾਤ ਦਾ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਵੀ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ | ਬੱਸਾਂ, ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਹਰ ਜਾਤ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਮਿਲ ਕੇ ਸਫਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ । ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਭਿੰਨ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਸਮਾਨਤਾ ਵਾਲੇ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਸਥਾਪਤ ਹੋਏ

5. ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ‘ਤੇ ਪਿਆ ਪ੍ਰਭਾਵ (Impact of technological factor on the institution of marriage) – ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।

ਆਧੁਨਿਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਤਾਂ ਨਕਸ਼ਾ ਹੀ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਜੋ ਕੰਮ ਪਰਿਵਾਰ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਖ਼ੁਦ ਕਰਦਾ ਸੀ ਉਹ ਸਭ ਕੰਮ ਹੁਣ ਦੂਸਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕੋਲ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ । ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਦੀ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰੈਚਾਂ ਵਿਚ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ । ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਕੰਮ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਆਦਿ ਕੋਲ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ । ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਵੀ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂ ਵੇਖਣ-ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਬਣਤਰ ਦਾ ਸਰੂਪ ਹੀ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ । ਵੱਡੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਛੋਟੇ ਤੇ ਸੀਮਿਤ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਗਏ ਹਨ । ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਮੂਹ ਦੀ ਏਜੰਸੀ ਵਜੋਂ ਜੋ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ, ਉਹ ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ।

6. ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕ ਦਾ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ (Impact of technological factor on the Institution of Marriage) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਬੰਧਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਉਸ ਦੇ ਪੁਰਵਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਹਿਸਥ ਆਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਲੇਕਿਨ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਹੀ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਹੁਣ ਅਜੋਕੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਬੰਧਨ ਨਾ ਰਹਿ ਕੇ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਝੌਤੇ (Social Contract) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਵੀਕਾਰੀ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਦੀ ਨੀਂਹ ਸਮਝੌਤੇ ਦੇ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਝੌਤਾ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਟੁੱਟ ਵੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਹੁਣ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਹੀ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਦੀ ਚੋਣ ਦਾ ਖੇਤਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਾਤ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੇ ਜੇਕਰ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ ਤਾਂ ਇਹ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੈ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਦਮੀਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੀਆਂ । ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਆਦਮੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵੀ ਆਦਮੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸਮਝੀ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ । .

7. ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਆਏ ਪਰਿਵਰਤਨ (Changes in Caste System) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਚ ਜਾਤ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਜਾਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦੁਸਰੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ-ਜੋਲ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਸਮਾਜ ਕਈ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਵੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਲੇਕਿਨ ਤਕਨੀਕੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪਾਈ ਗਈ ਪ੍ਰਤੀ ਨੇ ਜਾਤੀ-ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦੀ ਵੰਡ ਜਾਤ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਵਰਗ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਘਰੇਲੂ ਉਤਪਾਦਨ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦੇ ਕੋਲ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣਾ ਪਿਆ । ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਛੂਤ-ਛਾਤ ਦਾ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਵੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਗਾ ਤੇ ਕੰਮ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਸਭ ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਬਰਾਬਰੀ ਵਾਲੇ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਹੋਏ ।

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 12 ਪੱਛਮੀ-ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰਕ

This PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 12 ਪੱਛਮੀ-ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰਕ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 12 ਪੱਛਮੀ-ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰਕ

→ 19ਵੀਂ ਅਤੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਯੂਰਪੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ।

→ 17ਵੀਂ, 18ਵੀਂ ਅਤੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਨੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਉਦਭਵ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਂਨਟੇਸਕਿਯੂ (Montesquieu), ਰੂਸੋ (Rousseau) ਆਦਿ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ ।

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 12 ਪੱਛਮੀ-ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰਕ

→ ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ (Auguste Comte), ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸੀ, ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਜਨਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ “The Course on Positive Philosophy’ ਲਿਖੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ 1839 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸ਼ਬਦ Sociology ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ
ਕਿਹਾ ।

→ ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕਵਾਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਆਖਿਆ ਨਾਲ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤੱਖਵਾਦ ਉਹ ਵਿਧੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਕਾਰਾਤਮਕਵਾਦ ਪ੍ਰੇਖਣ, ਤਜਰਬੇ, ਤੁਲਨਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਵਿਧੀ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵਰਤਮਾਨ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੱਧਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਪੱਧਰ ਜਾਂ ਪੜਾਅ ਹਨ-ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪੜਾਅ, ਅਧਿਭੌਤਿਕ ਪੜਾਅ ਅਤੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਪੜਾਅ । ਇਹ ਹੀ ਕਾਮਤੇ ਦਾ ਤਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ।

→ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ (Karl Marx) ਇੱਕ ਜਰਮਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਵਰਗ ਅਤੇ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਦਿੱਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜਵਾਦ ਅਤੇ ਸਾਮਵਾਦ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਹੀ ਦੇਣ ਹੈ ।

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 12 ਪੱਛਮੀ-ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰਕ

→ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਪਹਿਲਾ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਜਿਸ ਕੋਲ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਜਿਸ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਕਿਰਤ ਵੇਚਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਦੋਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਇਮਾਈਲ ਦੁਰਖੀਮ (Emile Durkheim) ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ । ਉਹ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਵੀ ਸੀ ।

→ ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਦੁਰਖੀਮ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ ਪਰ ਉਸਦੇ ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿਧਾਂਤ ਹਨ-ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ, ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ, ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ, ਧਰਮ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਆਦਿ ।

→ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ (Max Weber) ਵੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸੀ । ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਵੀ ਜਰਮਨੀ ਦਾ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ, ਵਰਸਟੈਹਨ, ਪ੍ਰੋਟੈਸਟੈਂਟ ਐਥਿਕਸ ਅਤੇ ਸਪਿਰਿਟ ਆਫ਼ ਕੈਪੀਟਲਿਜ਼ਮ, ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਦਿ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 10 ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ

Punjab State Board PSEB 11th Class Sociology Book Solutions Chapter 10 ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Sociology Chapter 10 ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ

Sociology Guide for Class 11 PSEB ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ Textbook Questions and Answers

I. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 1-15 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਆਧਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੇ ਚਾਰ ਰੂਪ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਹਨ-ਜਾਤੀ, ਵਰਗ, ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮੀ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 10 ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਹੈ, ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਅਸਮਾਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਅਲੱਗ ਆਧਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੂਰਪ ਦੀ ਉਹ ਵਿਵਸਥਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਕੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਲਗਾਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
‘ਕਾਸਟ’ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਕਿੱਥੋਂ ਹੋਈ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਬਦ Caste (ਜਾਤੀ) ਸਪੈਨਿਸ਼ ਅਤੇ ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਸ਼ਬਦ Caste ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਪ੍ਰਜਾਤੀ, ਵੰਸ਼ ਜਾਂ ਨਸਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਉਹ ਵਿਵਸਥਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ੇ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪੱਦਮਾਤਮਕ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਨਾਮ ਦੱਸੋ 1
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਚਾਰ ਵਰਣ ਸਨ-ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਕਸ਼ੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਨਿਮਨ ਵਰਣ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 10 ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਛੂਤਛਾਤ (Untouchability) ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਜਾਤਾਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਛੂਤਛਾਤ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕੁੱਝ ਸੁਧਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਛੂਤਛਾਤ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਮੋਹਨ ਰਾਏ, ਜਯੋਤੀਬਾ ਫੁਲੇ, ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ, ਡਾ: ਬੀ. ਆਰ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਵਰਗ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਰਗ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿਪੈਸਾ, ਪੇਸ਼ਾ, ਸੰਪੱਤੀ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਰਗ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ-ਉੱਚ ਵਰਗ, ਮੱਧ ਵਰਗ ਅਤੇ ਨਿਮਨ ਵਰਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਮਾਰਕਸ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਦੋ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 10 ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ

II. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 30-35 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦੇ ਪੂਰੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਮੌਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਾ ਹੋਣ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਜਾਤ, ਜਨਮ, ਨਸਲ, ਰੰਗ, ਪੈਸਾ, ਪੇਸ਼ੇ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅੰਤਰ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਧਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਅੰਤਰ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਅਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

  1. ਜਾਤੀ-ਜਾਤੀ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਤਰੀਕਰਨ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  2. ਵਰਗ-ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਰਗ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਆਧਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਅੰਤਰ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ
ਉੱਤਰ-

  1. ਜਾਤੀ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਜਨਮ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਯੋਗਤਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਬਦਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ।
  2. ਜਾਤੀ ਇਕ ਅੰਤਰ-ਵਿਆਹੀ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਜਾਤਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅੰਤਰ ਜਾਤੀ ਵਿਆਹ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਤਰ-ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ ਅਰਥਾਤ ਜਾਤੀ ਜਾਂ ਉਪਜਾਤੀ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਇਸ ਨਿਯਮ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਤੀ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਾਰੇ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਅਤੇ ਅਸ਼ੁੱਧਤਾ (Pollution and Purity) ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਕੂਮ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਅਤੇ ਅਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਕੁੱਝ ਜਾਤਾਂ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸ਼ੁੱਧ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉੱਚਾ ਦਰਜਾ ਹਾਸਲ ਸੀ । ਕੁੱਝ ਜਾਤਾਂ ਨੂੰ ਅਸ਼ੁੱਧ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਨੀਵਾਂ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆਂ ਸੀ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 10 ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਤੇ ਛੋਟਾ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਵੱਧਣਾ । ਜਦੋਂ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਣ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣ ਲਗ ਜਾਣ ਤਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨੇ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

  1. ਹਰੇਕ ਵਰਗ ਵਿਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਚੇਤਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਪਦ ਜਾਂ ਸਨਮਾਨ ਦੂਜੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਵੱਧ ਹੈ ।
  2. ਇਸ ਵਿਚ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਹੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨਾਲ ਗੂੜੇ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਨਵੇਂ ਮੱਧ ਵਰਗ ਤੇ ਛੋਟਾ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵਾਂ ਮੱਧ ਵਰਗ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਵਰਗ ਵਿਚ ਡਾਕਟਰ, ਇੰਜੀਨੀਅਰ, ਮੈਨੇਜਰ, ਟੀਚਰ, ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਵਪਾਰੀ, ਨੌਕਰੀ ਪੇਸ਼ਾ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉੱਚ ਵਰਗ ਇਸ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਹੇਠਲੇ ਵਰਗ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

III. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 75-85 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

  1. ਸਤਰੀਕਰਨ ਇਕ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ । ਕੋਈ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੋਵੇ ।
  2. ਸਤਰੀਕਰਨ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰੇਕ ਮੈਂਬਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਕਿਸੇ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉੱਚੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੀਵੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
  3. ਸਤਰੀਕਰਨ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿਭਿੰਨ ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਉੱਚ-ਨੀਚ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
  4. ਚਾਹੇ ਇਸ ਵਿਚ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸਤਰਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਆਪਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਵੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਰਗ ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ? ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਨਾਲ ਵਰਗ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਕਈ ਵਰਗ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਚਾਹੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜ ਹੋਣ ਜਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ, ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਆਧਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਵਰਗ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਆਧਾਰ ਪੇਸ਼ਾ, ਪੈਸਾ, ਜਾਤ, ਧਰਮ, ਜਾਤੀ, ਜ਼ਮੀਨ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਆਧਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਰਗ ਮਿਲਦੇ ਸਨ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 10 ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਵਰਗ ਜਾਤੀ
(i) ਵਰਗ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਬਣਦੀ ਹੈ । (i) ਜਾਤੀ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਯੋਗਤਾ ਦੀ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਜਨਮ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ।
(ii) ਵਰਗ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ, ਹੈਸੀਅਤ, ਪੇਸ਼ੇ ਆਦਿ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । (ii) ਜਾਤੀ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਜਨਮ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(iii) ਵਰਗ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । (iii) ਜਾਤ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਪਰ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਸੰਬੰਧੀ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਪਾਬੰਦੀਆ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ।
(iv) ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਆਪਸੀ ਦੂਰੀ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । (iv) ਜਾਤਾਂ ਵਿਚ ਆਪਸੀ ਦੂਰੀ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(v) ਵਰਗ ਵਿਵਵਥਾ ਪ੍ਰਜਾਤੰਤਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ । (v) ਜਾਤ ਵਿਵਵਥਾ ਜਾਤੰਤਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਚਾਰ ਕਾਰਕ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

  • ਭਾਰਤ ਵਿਚ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਅਤੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚਕਾਰ ਸਮਾਜਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰਾਂ ਚਲੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੀ ਸੱਟ ਵੱਜੀ ।
  • ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਨੂੰਨ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਵਧਾਨ ਰੱਖੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਗਏ ।
  • ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਬੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਸੱਟ ਵੱਜੀ ।
  • ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਮੇਲ-ਜੋਲ ਦੀ ਪਾਬੰਦੀ ਵਾਲਾ ਨਿਯਮ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ।
  • ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨੇ ਵੀ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਵਰਗ ਦੇ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਵਰਗ ਜਾਤੀ
(i) ਵਰਗ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਬਣਦੀ ਹੈ । (i) ਜਾਤੀ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਯੋਗਤਾ ਦੀ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਜਨਮ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ।
(ii) ਵਰਗ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ, ਹੈਸੀਅਤ, ਪੇਸ਼ੇ ਆਦਿ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । (ii) ਜਾਤੀ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਜਨਮ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(iii) ਵਰਗ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । (iii) ਜਾਤ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਪਰ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਸੰਬੰਧੀ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਪਾਬੰਦੀਆ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ।
(iv) ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਆਪਸੀ ਦੂਰੀ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । (iv) ਜਾਤਾਂ ਵਿਚ ਆਪਸੀ ਦੂਰੀ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(v) ਵਰਗ ਵਿਵਵਥਾ ਪ੍ਰਜਾਤੰਤਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ । (v) ਜਾਤ ਵਿਵਵਥਾ ਜਾਤੰਤਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ ।

IV. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 25-300 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਤਰੀਕਰਨ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਅਸੀਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਸਥਿਤੀ ਪਦਮ ਅਨੁਸਾਰ ਸਤਰੀਕ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ ..ਸਤਰੀਕਰਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਬਦ ‘ਸਤਰੀਕਰਨ’ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦ ‘Stratification’ ਵਿਚ Strata ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਤਰਾਂ (layers) । ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘Stratum’ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਤਰਤੀਬ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵਿਭਿੰਨ ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਕੋਈ ਵੀ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀ ਭਾਵੇਂ ਇਕੋ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਜਨਮੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੁ ਸੁਭਾਅ ਵਜੋਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪੱਖੋਂ ਉਹ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਵਖਰੇਵੇਂ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਜਾਂ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਗੁਣ ਵੀ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਅਸਮਾਨ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਭਿੰਨ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਣ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਵਿਵਸਥਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵਿਭਿੰਨ ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੇ ਉੱਚੇ ਤੇ ਨੀਵੇਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਉੱਚੇ ਤੇ ਨੀਵੇਂ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਉਹ ਫਿਰ ਵੀ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਰਸਤੂ (Aristotal) ਨੇ ਤਾਂ ਹੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪਸ਼ੂ ਹੈ ।

ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਸਤਰੀਕਰਨ ਵੀ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰਾ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪੈਸੇ, ਸ਼ਕਤੀ, ਸੱਤਾ ਆਦਿ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਵੱਖਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦਾ ਭਾਵ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਭਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ-

1. ਪੀ. ਏ. ਸੋਰੋਕਿਨ (P.A. Sorokin) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਉੱਚੇ ਤੇ ਨੀਵੇਂ ਪਦਮਾਤਮਕ ਤੌਰ ਤੇ ਉੱਪਰ ਆਰੋਪਿਤ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਭੇਦੀਕਰਣ ਤੋਂ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਉੱਚਤਮ ਤੇ ਨਿਮਨਤਮ ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰਾਂ ਦੇ ਵਿਦਮਾਨ ਹੋਣ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦਾ ਸਾਰ ਅਤੇ ਆਧਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਰਿਆਇਤਾਂ, ਕਰਤੱਵਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਅਭਾਵਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਅਸਮਾਨ ਵੰਡ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ”

2. ਕਿੰਗਸਲੇ ਡੇਵਿਸ (Kingsley Davis) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਅਚੇਤਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਅਪਣਾਇਆ ਇਕ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਢੰਗ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਵਿਭਿੰਨ ਸਮਾਜ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤੇ ਚੇਤੰਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਯੋਗ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਹਰ ਇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਰੂਪ ਨਾਲ ਅਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।”

3. ਕਰਟ ਬੀ. ਮੇਅਰ (Kurt B. Mayer) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਵਿਭੇਦੀਕਰਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਪਦ ਦਾ ਪਦਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਣ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਉੱਤਮ, ਸਮਾਨ ਜਾਂ ਘਟੀਆ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।”

ਉਪਰੋਕਤ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨਤੀਜੇ ਤੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਉੱਚੇ ਅਤੇ ਨੀਵੇਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਦਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਜਨਮ, ਜਾਤ, ਕਿੱਤਾ, ਲਿੰਗ, ਪੈਸਾ, ਸ਼ਕਤੀ ਆਦਿ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਦਰੂਮ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਭਿੰਨ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਉੱਚਤਾ ਅਤੇ ਅਧੀਨਤਾ ਵਾਲੇ ਸੰਬੰਧ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਥਾਨ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਦਰ ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਜਾਂ ਲੱਛਣ (Features or characteristics of Stratification)

1. ਸਤਰੀਕਰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Stratification is Social) – ਅੱਡ-ਅੱਡ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੇ ਆਧਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਭਿੰਨਤਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਦੁਸਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਜਦੋਂ ਤਕ ਉਸ ਵੱਖਰੇਵੇਂ ਬਾਰੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਾਕੀ ਮੈਂਬਰ ਨਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਣ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਸ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ।

2. ਸਤਰੀਕਰਨ ਸਰਬਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ (Stratification is a Universal Process) – ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਕਬਾਇਲੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਝਾਤ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਭਿੰਨਤਾ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਵੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਲਿੰਗ ਦੀ ਭਿੰਨਤਾ ਤਾਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਦੇਣ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵੰਡ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਧੁਨਿਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੇ ਕਈ ਆਧਾਰ ਹਨ ।

3. ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਦੀ, ਅਸਮਾਨ ਸਥਿਤੀ (Inequality of Status of different Classe) – ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਜਾਂ ਭੂਮਿਕਾ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ, ਕਿਸੇ ਦੀ ਉਸ ਤੋਂ ਘੱਟ, ਕਿਸੀ ਦੀ ਬਹੁਤ ਨੀਵੀਂ ਆਦਿ । ਦੂਸਰਾ ਇਹ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਇਕ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ । ਉਸ ਵਿਚ ਬਦਲਾਅ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕਦੇ ਉਹ ਉੱਚੀ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਦੀ ਨੀਵੀਂ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ।

4. ਊਚ ਤੇ ਨੀਚ ਦਾ ਸੰਬੰਧ (Relation of upper and lower class) – ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੇ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿਭਿੰਨ ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉੱਚਤਮ ਤੇ ਨਿਮਨਤਮ ਭਾਵ ਉੱਚਾ ਅਤੇ ਨੀਵਾਂ । ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਇਕ ਪਾਸੇ ਉਹ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉੱਚੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਉਹ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੀਵੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੀ ਕਈ ਵਰਗ ਸਥਾਪਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਰਗ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਮੱਧ ਉੱਚ ਵਰਗ, ਮੱਧ ਨਿਮਨ ਵਰਗ । ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਤੇ ਨੀਚ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

5. ਸਤਰੀਕਰਨ ਅੰਤਰ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ (Stratification restricts interaction) – ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਸਤਰ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਹਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਸਤਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਹੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਅੰਤਰ ਕਿਰਿਆ ਵੀ ਵਿਭਿੰਨ ਸਤਰਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਬਲਕਿ ਆਪਣੀ ਸਤਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

6. ਸਤਰੀਕਰਨ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ (It develops the feeling of competition) – ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਚ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਲਗਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਚੇਤੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਸਥਿਤੀ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਕੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚੋਂ ਅੱਗੇ ਲੰਘਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਉੱਚੇ ਪੱਧਰ ਲਈ ਪਾਈ ਗਈ ਚੇਤਨਤਾ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕ ਸਕਦਾ ਹੈ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਉਹ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਹੋਰ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ ।

7. ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਦੀ ਨਾ ਬਰਾਬਰ ਵੰਡ (Unequal division of prestige) – ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਹਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਹੂਲਤਾਂ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਉੱਚੇ ਵਰਗ ਵਾਲਿਆਂ ਕੋਲ ਐਸ਼ੋ ਆਰਾਮ ਦੀਆਂ ਵਧੇਰੇ ਸਹੂਲਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਨੀਵੀਂ ਸਥਿਤੀ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਲ ਖਾਣ ਲਈ ਦੋ ਸਮੇਂ ਦੀ ਰੋਟੀ ਵੀ ਨਹੀਂ । ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿੱਚ ਆਂਦਰ, ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਉੱਚੀ ਸਥਿਤੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 10 ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਤੇ ਵਿਸਤਾਰਪੂਰਵਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਵਰਣ ਸਤਰੀਕਰਨ (Varna Stratification) – ਵਰਣ ਸਤਰੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀਗਤ ਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਆਧਾਰ ਸੀ ! ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਮਾਜ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ ਤੇ Original inhabitants ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ । ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਰੀਆ ਲੋਕ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਜ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਗੁਣਾਂ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਬਾਹਮਣ, ਖੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਚੌਥੇ ਵਰਣ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਗਏ । ਇਸ ਤਰਾਂ ਸਮਾਜ ਚਾਰ ਵਰਣਾਂ ਜਾਂ ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆਂ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦਾ ਇਹ ਸਰੂਪ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਸੀ । ਇਸ ਪਦਮ ਵਿੱਚ ਬਾਹਮਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਫਿਰ ਖੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਚੌਥੇ ਵਰਣ ਦੇ ਲੋਕ ਆਉਂਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਵਰਣ ਦਾ ਕੰਮ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਅੱਡ ਸੀ । ਵਰਣ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਰੂਪ ਜਨਮ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਲਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਗੁਣਾਂ ਤੇ ਆਦਤਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਵਰਣ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਵਰਣ ਬਦਲਨਾ ਇੱਕ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਕੰਮ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਬਦਲਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ।

2. ਦਾਸਤਾ ਜਾਂ ਗੁਲਾਮੀ ਦਾ ਸਤਰੀਕਰਨ (Slavery Stratification) – ਦਾਸ ਜਾਂ ਗੁਲਾਮ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਾਲਕ ਦੀ ਦਇਆ ਉੱਤੇ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਾਲਕ ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਬਣਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ । ਪਰ ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਅਧਿਕਾਰ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਮਾਲਕ ਦੀ ਸੰਪਤੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾਸ ਪ੍ਰਥਾ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸਮਾਨਤਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਮਰੀਕਾ, ਅਫਰੀਕਾ ਆਦਿ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਦਾਸ ਆਪਣੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮਾਲਕ ਉਸਨੂੰ ਵੇਚ ਵੀ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਦਾਸ ਦੀ ਇਸ ਨੀਵੀਂ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਉਸ ਦਾ ਮਾਲਕ ਉਸ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖਰੀਦਿਆ ਅਤੇ ਵੇਚਿਆ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਂ ਆਉਂਦੇ-ਆਉਂਦੇ ਦਾਸ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਹੋਣ ਲੱਗ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਦਾਸਾਂ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਲਿਆ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਲਾਮ ਅਤੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਤਰੀਕਰਨ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

3. ਸਾਮੰਤਵਾਦ (Feudalism) – ਦਾਸ ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਾਮੰਤਵਾਦ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ । ਸਾਮੰਤ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕਿਰਾਏ ਉੱਤੇ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਜਾਂ ਪੈਦਾਵਾਰ ਨੂੰ ਵੰਡਦੇ ਸਨ । ਮੱਧ-ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਸਾਮੰਤ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ ! ਹਰੇਕ ਸਾਮੰਤ ਜਾਂ ਜਗੀਰਦਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਿਤੀ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਕਰਤੱਵ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਫੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਰਹਿਮ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਂਦਾਰ ਤਾਂ ਸਨ ਪਰ ਸਾਮੰਤ ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਲੱਛਣ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਜਮੀਂਦਾਰ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਤੋਂ ਅੱਡ ਸਨ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਰਾਜੇ ਲਈ ਪ੍ਰਜਾ ਤੋਂ ਟੈਕਸ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਣ ਉੱਤੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੈਨਾ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਜਦੋਂ ਰਾਜੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜ਼ਮੀਂਦਾਰ ਤੇ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਲਏ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਮੀਂਦਾਰੀ ਪ੍ਰਥਾ ਜਾਂ ਸਾਮੰਤਵਾਦ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਸੀ ।

4. ਨਸਲੀ ਸਤਰੀਕਰਨ (Racial stratification) – ਅੱਡ-ਅੱਡ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਨਸਲ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਤਰੀਕਰਨ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਸਲ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਨਸਲਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ – ਕਾਕੇਸ਼ੀਅਨ (ਸਫ਼ੇਦ ਮੰਗੋਲਾਈਡ (ਪੀਲੇ ਅਤੇ ਨੀਗਰੋਆਈਡ ਕਾਲੇ) ਲੋਕ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਦਮ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਫ਼ੇਦ ਨਸਲ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉੱਚਾ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਪੀਲੀ ਨਸਲ ਨੂੰ ਵਿਚਲਾ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਕਾਲੀ ਨਸਲ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਨੀਵਾਂ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਨਸਲੀ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਭੇਦਭਾਵ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅੱਡ-ਅੱਡ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਚਾਹੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਸਤਰੀਕਰਨ ਮਿਲਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ।

5. ਜਾਤੀਗਤ ਸਤਰੀਕਰਨ (Caste Stratification) – ਜਿਹੜਾ ਸਤਰੀਕਰਨ ਜਨਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਜਾਤੀਗਤ ਸਤਰੀਕਰਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਬੱਚੇ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉਸਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਜਾਤੀਗਤ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੇ ਸਰੂਪ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇਸਦਾ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਲੋਕ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾਤੀ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸਤਰੀਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਾਤੀਗਤ ਸਤਰੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਚਾਰ ਜਾਤਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆ ਸਨ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਜਾਤਾਂ ਅੱਗੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਉਪਜਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ ਉਪਜਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਤਰੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਸਤਰੀਕਰਨ ਦਾ ਇਹ ਸਰੂਪ ਹੋਰਾਂ ਸਰੂਪਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸਥਿਰ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਬਦਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ।

6. ਵਰਗ ਸਤਰੀਕਰਨ (Class Stratification) – ਇਸ ਨੂੰ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸਤਰੀਕਰਨ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਖੁੱਲਾ ਸਤਰੀਕਰਨ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸਤਰੀਕਰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਆਧਾਰਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਮਦਨੀ, ਪੇਸ਼ਾ, ਸੱਤਾ, ਸੰਪਤੀ, ਧਰਮ, ਸਿੱਖਿਆ, ਕੰਮ ਆਦਿ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ ਵਰਗ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਵਰਗ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਚੇ ਨੀਵੇਂ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਤਰੀਕਰਨ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਬਦਲ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 10 ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਵ ਲਿਆ ਰਹੇ ਕਾਰਨਾਂ ਉੱਪਰ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਸਮਾਜਿਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰਾਂ (Socio-religious reform movement) – ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕੁਝ ਧਾਰਮਿਕ ਲਹਿਰਾਂ ਨੇ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੀ ਨਿਖੇਧੀ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਬੁੱਧ ਮਤ ਅਤੇ ਜੈਨ ਮਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੇ ਵੀ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੇ ਤਾਂ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੀ ਜੰਮ ਕੇ ਨਿਖੇਧੀ ਕੀਤੀ । 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਲਹਿਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾਇਆ । ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਮੋਹਨ ਰਾਇ ਵਲੋਂ ਚਲਾਏ ਮੋ ਸਮਾਜ, ਦਯਾਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ ਵਲੋਂ ਚਲਾਇਆ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ, ਰਾਮ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮਿਸ਼ਨ ਆਦਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਲਹਿਰਾਂ ਸਨ ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜਯੋਤੀ ਰਾਉ ਫੂਲੇ ਨੇ 1873 ਵਿਚ ਸਤਿਆ ਸ਼ੋਧਨ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵੇਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿਵਾਉਣਾ ਸੀ । ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਡਾ: ਬੀ. ਆਰ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੇ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਹੇਠਲੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਨੂੰ ਹਰੀਜਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਸਮਾਨ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ । ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਥਾਂ ਉਸਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਛਾਣ ਉਸਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਉਸਦੇ ਜਨਮ ਨਾਲ ।

2. ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ (Efforts of Indian Government) – ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਨੂੰਨ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਪਾਇਆ । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਨ । ਇਹ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਵੀ ਦੇ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਜ਼ੁਰਮਾਨੇ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ | ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਜਾਤ ਅਸਰਥਾਵਾਂ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ (Caste Disabilities Removal Act, 1850) ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਜਾਤੀ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਆਹ ਕਾਨੂੰਨ (Special Marriage Act, 1872) ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਾਤਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਉੱਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ । ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ Untouchability Offence Act, 1955 ਅਤੇ Hindu Marriage Act, 1955 ਨੇ ਵੀ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਉੱਪਰ ਕਾਫ਼ੀ ਸੱਟ ਮਾਰੀ | Hindu Marriage Validation Act, ਪਾਸ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ, ਜਾਤਾਂ, ਉਪਜਾਤਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

3. ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ (Contribution of Britishers) – ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਤਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ . ਕਾਲ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ | ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਭ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ | ਜਾਤੀ ਆਧਾਰਿਤ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵਾਪਿਸ ਲੈ ਲਏ ਗਏ । ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਹਰੇਕ ਜਾਤੀ ਲਈ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਸੀ । ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਰੇਲਾਂ, ਬੱਸਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਕੇ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਕਰਾਰਾ ਝਟਕਾ ਦਿੱਤਾ । ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਰੇਲਾਂ, ਬੱਸਾਂ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਾਂਤਾ ਦੇ ਵਿਚ ਸੰਪਰਕ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ । ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਲੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਖ਼ਰੀਦ-ਫਰੋਖਤ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

4. ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ (Industrialization) – ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜੋ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਫ਼ੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿਚ ਕਈ ਨਵੇਂ ਕੰਮ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਏ ਜਿਹੜੇ ਤਕਨੀਕੀ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ । ਅਜਿਹੇ ਕੰਮ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਮਿਲਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਤਰਣ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੇਠਲੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਆਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ । ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਨੇ ਭੌਤਿਕਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਕੇ ਪੈਸੇ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ । ਪੈਸੇ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਤਿੰਨ ਵਰਗ ਪੈਦਾ ਹੋਏ-ਧਨੀ ਵਰਗ, ਮੱਧ ਵਰਗ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬ ਵਰਗ । ਹਰੇਕ ਵਰਗ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗੇ, ਇਕੱਠੇ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਲੱਗੇ ਜਿਸ ਨਾਲ

ਛੂਤਛਾਤ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ । ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਜਾਤਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਉਦਾਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਜੋ ਕਿ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਲਈ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸੀ । ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਨੇ ਦੂਤੀਆ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦਿਤਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮੁਦਾਇਕ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ | ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ! ਸੰਬੰਧ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਏ 1 ਹੁਣ ਸੰਬੰਧ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਨੇ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਉੱਪਰ ਕਾਫ਼ੀ ਡੂੰਘੀ ਸੱਟ ਮਾਰੀ ।

5. ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ (Urbanization) – ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੀ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਬਦਲਾਵ ਆਏ । ਸੰਘਣੀ ਆਬਾਦੀ, ਨਿਜੀ ਭਾਵਨਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੰਮ ਵਰਗੀਆਂ ਸ਼ਹਿਰੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੇ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੀਤਾ । ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੜੋਸੀ ਕਿਸ ਜਾਤੀ ਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਉਚ-ਨੀਚ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ । ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਏ ਤਾਂ ਅੰਤਰ ਜਾਤੀ ਵਿਆਹ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਨੇ ਛੂਤ-ਛਾਤ ਦੇ ਭੇਦਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਦੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

6. ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ (Spread of Education) – ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕ ਉੱਪਰ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਆਈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵੀ ਆਏ । ਜਨਮ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਦਰਜੇ ਦੀ ਥਾਂ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਦਰਜ਼ੇ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਵੱਧ ਗਿਆ | ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ ਆਦਿ ਪੱਛਮੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਸੱਟ ਵੱਜੀ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 10 ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਕਈ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ-ਇਕ ਵਰਗ ਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀ ਸਥਿਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਨੀਵਾਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਰਗ ਦੀ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਵਰਗ ਚੇਤੰਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਵਿਭਿੰਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਇਕ ਵਰਗ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਰਗ ਦੇ ਅਰਥ ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਜੋ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ-

  • ਮੈਕਾਈਵਰ (MacIver) ਨੇ ਵਰਗ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਆਧਾਰ ਉੱਪਰ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਗ ਇਕੱਠ ਦਾ ਉਹ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਬਚੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  • ਮੌਰਿਸ ਜਿਨਜ਼ਬਰਗ (Morris Ginsberg) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਵਰਗ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਸਾਂਝੇ · ਸ਼ਕੂਮ, ਕਿੱਤਾ, ਸੰਪੱਤੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਜੀਵਨ ਢੰਗ, ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸਟਾਕ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਰਵੱਈਏ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਰੱਖਦੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਜਾਂ ਸਾਰੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਣ । ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਚੇਤਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੋਵੇ ।”
  • ਗਿਲਬਰਟ (Gilbert) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਗ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਅਤੇ ਖ਼ਾਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਸਥਿਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਖ਼ਾਸ ਸਥਿਤੀ ਹੀ ਦੂਸਰੇ ਸਮੂਹਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।’

ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਵਰਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਗ ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਵਰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਸਮਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਕਤੀ, ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਵੀ ਮਿਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਗ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਉੱਚੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਭਿੰਨ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਉਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਹ ਖੁੱਲਾ ਸਤਰੀਕਰਨ ਵੀ ਕਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਵਰਗ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਆਪ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਜਨਮ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਵਰਗ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ (Characteristics of Class)

1. ਸ਼ੇਸ਼ਟਤਾ ਤੇ ਹੀਣਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ (Feeling of superiority and inferiority) – ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਵਿਚ ਵੀ ਉੱਚਤਾ ਅਤੇ ਨੀਚਤਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਉੱਚੇ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ, ਨੀਵੇਂ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਅਤੇ ਉੱਚਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉੱਚੇ ਵਰਗ ਵਿਚ ਅਮੀਰ ਲੋਕ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਨੀਵੇਂ ਵਰਗ ਦੇ ਵਿਚ ਗਰੀਬ ਲੋਕ | ਅਮੀਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉੱਚੀ ਸਥਿਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਮੀਰ ਵਰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ਜਾਂ ਗਰੀਬ ਵਰਗ ਦੇ ਨਾਲ ।

2. ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ (Social mobility) – ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਕਿਸੀ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਉਹ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਨੀਵੀਂ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਗਲਤ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉੱਚੀ ਤੋਂ ਨੀਵੀਂ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਇੱਜ਼ਤ ਵਧਾਉਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੀ ਕਰਕੇ ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਵੀ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।

3. ਖੁੱਲਾਪਣ (Openness) – ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਖੁੱਲ੍ਹਾਪਣ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੁੱਝ ਵੀ ਕਰ ਸਕੇ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿੱਤੇ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਾਤ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਰਗ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਨਿਮਨ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਉੱਚੇ ਵਰਗ ਵਿਚ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਕੋਈ ਮਹੱਤਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉਸ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

4. ਸੀਮਿਤ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ (Limited social relations) – ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਹਰ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣਾ ਵਧੇਰੇ ਠੀਕ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਵਰਗ ਆਪਣੇ ਹੀ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਦੁਸਰੇ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਨਜ਼ਦੀਕਤਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ ।

5. ਉਪ ਵਰਗਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ (Development of sub-classes) – ਭਾਵੇਂ ਆਰਥਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਦੇ ਹਾਂ-

  • ਉੱਚਾ ਵਰਗ (Upper Class)
  • ਮੱਧ ਵਰਗ (Middle Class)
  • ਨੀਵਾਂ ਵਰਗ (Lower Class) ।

ਪਰੰਤੂ ਅੱਗੋਂ ਹਰ ਵਰਗ ਕਈ ਹੋਰ ਉਪ-ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਅਮੀਰ ਵਰਗ ਦੇ ਵਿਚ ਵੀ ਭਿੰਨਤਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ ਹਨ, ਕੁੱਝ ਉਸ ਤੋਂ ਘੱਟ ਤੇ ਕੁੱਝ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ । ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੱਧ ਵਰਗ ਤੇ ਨੀਵੇਂ ਵਰਗ ਵਿਚ ਵੀ ਉਪ-ਵਰਗ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਵਰਗ ਦੇ ਉਪ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਅੰਤਰ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਰਗ, ਉਪ-ਵਰਗਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

6. ਵਿਭਿੰਨ ਆਧਾਰ (Different basis) – ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਭਿੰਨ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਨਤੀਜਾ ਕੱਢ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਵਰਗ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਆਧਾਰ ਹਨ | ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਆਰਥਿਕ ਆਧਾਰ ਨੂੰ ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਮੰਨਿਆ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਦੋ ਹੀ ਵਰਗ ਪਾਏ ਗਏ ਹਨ । ਇਕ ਤਾਂ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ, ਦੂਸਰਾ ਕਿਰਤੀ ਵਰਗ । ਹਰਟਨ ਅਤੇ ਹੰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਰਗ ਮੂਲ ਵਿਚ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਹੈ ।” ਔਗਬਰਨ ਅਤੇ ਨਿਮਕੌਫ਼, ਮੈਕਾਈਵਰ ਅਤੇ ਗਿਲਬਰਟ ਨੇ ਵਰਗ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਆਧਾਰ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮੰਨਿਆ ਹੈ । ਜਿਨਜ਼ਬਰਗ, ਲੇਪਿਅਰ ਵਰਗੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਆਧਾਰ ਨੂੰ ਹੀ ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ।

7. ਵਰਗ ਪਹਿਚਾਣ (Identification of class) – ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਬਾਹਰੀ ਦਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਅਸੀਂ ਵੇਖ ਕੇ ਹੀ ਇਹ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਚੇ ਵਰਗ ਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨੀਵੇਂ ਵਰਗ ਦਾ । ਸਾਡੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਕੋਠੀ, ਕਾਰ, ਸਕੂਟਰ, ਟੀ.ਵੀ., ਵੀ. ਸੀ.ਆਰ., ਫਰਿੱਜ਼ ਆਦਿ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਥਿਤੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਬਾਹਰੀ ਸੰਕੇਤਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਵਰਗ ਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ।

8. ਵਰਗ ਚੇਤਨਤਾ (Class consciousness) – ਹਰ ਇਕ ਮੈਂਬਰ ਆਪਣੀ ਵਰਗ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਪੂਰਾ ਚੇਤੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੀ ਕਰਕੇ ਵਰਗ ਚੇਤਨਾ, ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ । ਵਰਗ ਚੇਤਨਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਹੀ ਅਸੀਂ ਇਕ ਵਰਗ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਵਰਗ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

9. ਉਤਾਰ-ਚੜਾਅ ਦਾ ਕੂਮ (Hierarchical order) – ਹਰ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਥਿਤੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ · ਵਰਗ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਉਤਾਰ-ਚੜਾਅ ਚਲੱਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਹ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉੱਚ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੱਧ ਤੇ ਨੀਵੇਂ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹਰ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਤੇ ਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 10 ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ ਨਵੇਂ ਵਰਗ ਉਭਰੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਥਾਂ ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੀ ਹੈ । ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਰੇ ਕਾਨੂੰਨ ਪਾਸ ਹੋਏ, ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪੜ੍ਹਨਾ-ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਕੋਈ ਸਾਧਾਰਨ ਸੰਕਲਪ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ । ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਆਧਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਰਗ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆ ਵੀ ਰਹੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭੂਮੀ ਸੁਧਾਰ ਆਏ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੇਂਡੂ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ । ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿਚ ਹੋਰ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ | ਪੁਰਾਣੇ ਕਿਸਾਨਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸੀ, ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਨਵਾਂ ਕਿਸਾਨੀ ਵਰਗ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਜਿਸ ਕੋਲ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਤਜਰਬਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਹ ਲੋਕ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਫ਼ੌਜ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਤੋਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣਾ ਪੈਸਾ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਲਗਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੈਸਾ ਕਮਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਕਿਸਾਨੀ ਦਾ ਉੱਚ ਵਰਗ ਨਹੀਂ ਹਨ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੈਂਟਲਮੈਨ ਕਿਸਾਨੇ (Gentlemen Famers) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕ ਹੋਰ ਕਿਸਾਨੀ ਵਰਗ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਕਿਸਾਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਹ ਕਿਸਾਨ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਵੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ, ਵੱਧ ਫ਼ਸਲ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਬੀਜਾਂ, ਨਵੀਆਂ ਖੇਤੀ ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ, ਚੰਗੀਆਂ ਸਿੰਚਾਈ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ, ਬੈਂਕਾਂ ਤੋਂ ਉਧਾਰ ਲੈ ਕੇ ਅਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਚੁੱਕ ਕੇ ਚੰਗਾ ਪੈਸਾ ਕਮਾ ਲਿਆ ਹੈ । ਪਰ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨ ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕ ਸਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬ ਹੀ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੂਮੀ ਸੁਧਾਰਾਂ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਸਾਰੇ ਕਿਸਾਂਨ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕ ਸਕੇ ਹਨ । ਇਹ ਤਾਂ ਮੱਧ ਵਰਗੀ ਕਿਸਾਨ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ । ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਖੇਤੀ ਦੀਆਂ ਆਧੁਨਿਕ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੱਧ ਵਰਗ ਵੀ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਦ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੇ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਮੱਧ ਵਰਗ ਨੂੰ ਸੰਭਾਵੀ ਮਾਰਕੀਟ (Potential Market) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਬਹੁਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੰਪਨੀਆਂ (Multinational Companies) ਇਸ ਵਰਗ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੋਈਆਂ । ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮਸ਼ਹੂਰੀਆਂ (Advertisements) ਵਿਚ ਉੱਚ ਮੱਧ ਵਰਗ ਨੂੰ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਪਭੋਗਤਾ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅੱਜ-ਕਲ ਇਹ ਅਜਿਹਾ ਮੱਧ ਵਰਗ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਸਵਾਦ ਅਤੇ ਉਪਭੋਗ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਆਦਰਸ਼ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਵੇਂ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੇ ਉਭਾਰ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਆਰਥਿਕ ਉਦਾਰਵਾਦ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ ।

ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਵਰਗਾਂ ਨੇ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਚ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਰਥਿਕਤਾ, ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮੱਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਮੱਧ ਵਰਗ ਵਿਚ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਚੌ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਅਲੱਗ (isolated) ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਏ ਹੁਣ ਜਾਤੀ ਆਧਾਰਿਤ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਾਂ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਵਰਗ ਆਧਾਰਿਤ ਚੇਤਨਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਰੰਗ ਵਿਵਸਥੋਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

  1. ਭਾਰਤ ਵਿਚ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਅਤੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚਕਾਰ ਸਮਾਜਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰਾਂ ਚਲੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੀ ਸੱਟ ਵੱਜੀ ।
  2. ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਨੂੰਨ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਵਧਾਨ ਰੱਖੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਗਏ ।
  3. ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਬੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਸੱਟ ਵੱਜੀ ।
  4. ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਮੇਲ-ਜੋਲ ਦੀ ਪਾਬੰਦੀ ਵਾਲਾ ਨਿਯਮ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ।
  5. ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨੇ ਵੀ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਵੈਬਰ ਢੇ-ਵਰਗ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਅੱਗੇ ਆਇਆ ਹੈ । ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਸਿਰਫ ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਨ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਆਧਾਰ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ।

ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਕਿਰਤ ਵੰਡੇ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ-ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਕਿਰਤ ਅਤੇ ਇਹੀ ਅੰਤਰ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਫਰਕ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ।

ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਦੋ ਵਰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਹਿਲਾ ਵਰਗ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜਾ ਵਰਗ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਮਾਲਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਮਾਲਕੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਹੀ ਮਾਲਕ ਵਰਗ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉੱਚੀ ਤੇ ਗੈਰ ਮਾਲਕ ਵਰਗ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੀਵੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮਾਲਕ ਵਰਗ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੈਰ ਮਾਲਕ ਵਰਗ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ । ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਹੀ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ।

ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੇ ਆਉਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਨਾ ਬਰਾਬਰ ਵੰਡ ਹੈ । ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਉਸ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਰਗਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਉੱਤੇ । ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਤਕਨੀਕ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਰਗ ਇਕ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਹੜੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਉਹ ਪਹਿਲਾ ਵਰਗ ਭਾਵ ਕਿ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੂਜਾ ਵਰਗ ਉਹ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਮਾਲਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਆਪਣੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਜਾਂ ਕਿਰਤ ਵੇਚ ਕੇ ਆਪਣਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਕਿ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਜਗੀਰਦਾਰੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਗੀਰਦਾਰ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ । ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਕੋਲ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਕੋਲ ਸਿਰਫ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਨਾ ਬਰਾਬਰ ਵੰਡ ਦੇ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਬਣੇ ਵਰਗ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਗ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।

ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅੱਜ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਚਾਰ ਯੁੱਗਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ ।
(a) ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਾਮਵਾਦੀ ਯੁੱਗ (Primitive Ancient Society or Communism)
(b) ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜ (Ancient Society)
(c) ਸਾਮੰਤਵਾਦੀ ਯੁੱਗ (Feudal Society)
(d) ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਯੁੱਗ (Capitalist Society) ।

ਮਾਰਕਸ ਅਨੁਸਾਰ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਰਗ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਏ ਸਨ ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਰਗ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਾਲਕ ਤੇ ਦਾਸ, ਸਾਮੰਤਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਗੀਰਦਾਰ ਤੇ ਖੇਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ । ਹਰ ਇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦੂਜੇ ਵਰਗ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਬਹੁਸੰਖਿਅਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਾਲਾ ।

ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਹਰ ਇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਦੋ ਵਰਗਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਪਰ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਫਿਰ ਵੀ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਇਕਸਾਰ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਮਾਰਕਸ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਵਰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਮਜ਼ਦੂਰ, ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਮਾਲਕ (Land owners) । ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਆਮਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ, ਲਾਭ ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਇਹ ਤਿੰਨ ਵਰਗੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਦੇ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਆਈ ਹੈ ।

ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਵਰਗੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੋ ਵਰਗੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਵੇਗੀ ਤੇ ਮੱਧ ਵਰਗ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ । ਇਸ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨੇ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਘੋਸ਼ਣਾ-ਪੱਤਰ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵਰਗਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਬੁਰਜੂਆ ਜਾਂ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਉਪਵਰਗਾਂ-ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਬੁਰਜੂਆ ਤੇ ਛੋਟੇ ਬੁਰਜੁਆ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ । ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਬੁਰਜੂਆ ਉਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਵੱਡੇਵੱਡੇ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਤੇ ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜਿਹੜੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਛੋਟੇ ਬੁਰਜੂਆ ਉਹ ਛੋਟੇ ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਜਾਂ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਪਾਰ ਛੋਟੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ । ਉਹ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਆਪ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮਾਰਕਸ ਇੱਥੇ ਫਿਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮੱਧਵਰਗੀ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਬੁਰਜੂਆਂ ਜਾਤਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਵਿਚ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਰਹਿ ਜਾਣਗੇ ।

ਵਰਗਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧ (Relations between Classes) – ਮਾਰਕਸ ਅਨੁਸਾਰ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਦੋਹਾਂ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧ ਵਿਰੋਧ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਚਾਹੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਕਰਕੇ ਦੋਹਾਂ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਰੋਧ ਛੱਪ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਵਿਰੋਧ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਵਿਰੋਧ ਉੱਪਰੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵੈਰ-ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਮਾਰਕਸ ਅਨੁਸਾਰ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਆਪਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਉਦਾਹਰਣ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੋ ਵਰਗਾਂ ਦੀ । ਇਕ ਵਰਗ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਵਰਗ ਕਿਰਤੀਆਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੋਵੇਂ ਵਰਗ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਇਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕਿਰਤੀ ਵਰਗ ਕੋਲ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਉੱਤੇ ਮਲਕੀਅਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਉਸ ਕੋਲ ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਕਿਰਤ ਵੇਚਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਉਹ ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆਪਣੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਵੇਚਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਨੂੰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦਾ ਕਿਰਾਇਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਰਾਏ ਨਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰ ਆਪਣਾ ਪੇਟ ਪਾਲਦਾ ਹੈ । ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਕਿਰਤ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਕੀਤੇ ਬਗੈਰ ਉਸ ਦਾ ਨਾ ਤਾਂ ਉਤਪਾਦਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਕੋਲ ਪੂੰਜੀ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋਵੇਂ ਵਰਗ ਇਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਨਿਰਭਰਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਘੱਟ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕੇ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਲਾਭ ਵੱਧ ਸਕੇ । ਮਜ਼ਦੂਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਮੰਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਪੇਟ ਪਾਲ ਸਕੇ । ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਘੱਟ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦੇ ਕੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਵੱਧ ਕੀਮਤ ਉੱਤੇ ਵੇਚਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਵੱਧ ਲਾਭ ਹੋ ਸਕੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ (Conflict of interest) ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਘਰਸ਼ ਅੰਤ ਵਿਚ ਸਮਤਾਵਾਦੀ ਵਿਵਸਥਾ (Communism) ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਵੇਗਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਨਾ ਤਾਂ ਵਿਰੋਧ ਹੋਣਗੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਹੋਵੇਗਾ, ਨਾ ਕਿਸੇ ਉੱਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹਿੱਤਾਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਹ ਸਮਾਜ ਵਰਗ ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ-ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ (Human History-History of class struggleਮਾਰਕਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਤਾਂ ਚਲਦਾ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਰਗ ਰਹੇ ਹਨ-ਮਜ਼ਦੂਰ ਤੇ ਪੂੰਜੀਪਤੀ 1 ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਚਲਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦੋਹਾਂ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਰਥਿਕ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਬਿਨਾਂ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੇ ਹੀ ਅਮੀਰ ਬਣਦਾ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਗਰੀਬ ਹੀ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਸੰਗਠਨ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਸੰਗਠਨ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਲੈਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਂ ਆਉਣ ਉੱਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਸੱਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਆਪਣੇ ਪੈਸੇ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨਗੇ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਸੱਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ । ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਮਵਾਦ ਤੇ ਫਿਰ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਆਵੇਗੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਮੁਤਾਬਿਕ ਤੇ ਉਸਦੀ ਯੋਗਤਾ ਮੁਤਾਬਿਕ ਮੇਹਨਤਾਨਾ ਮਿਲੇਗਾ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਰਗ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਇਹ ਵਰਗਹੀਣ ਸਮਾਜ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਮਿਲੇਗਾ | ਕੋਈ ਉੱਚਾ ਨੀਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਦੀ ਸੱਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਰਹੇਗੀ । ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਚਾਹੇ ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਆਈ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਆ ਜਾਵੇਗੀ ਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 10 ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ

ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਦਾ ਵਰਗ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Max Weber’s Theory of Class)

ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਨੇ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਵਰਗ, ਰੁਤਬਾ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਦਲ ਦੀ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਵੈਬਰ ਦਾ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਤਰਕਸੰਗਤ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹੱਤਵ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ । ਵੈਬਰ ਨੇ ਸਤਰੀਕਰਨ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਹਨ ਵਰਗ, ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਦਲ ! ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨੋਂ ਹੀ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹਿੱਤ ਸਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਲੜ ਸਕਦੇ ਹਨ ਬਲਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵੀ ਲੜ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੱਤਾ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਤਿੰਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਅਤੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਕਰਾਂਗੇ-

ਵਰਗ (Class) – ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਵਰਗ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਆਰਥਿਕ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਵੈਬਰ ਨੇ ਵੀ ਵਰਗ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਆਰਥਿਕ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਵੈਬਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਵਰਗ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਮੌਕਿਆਂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਸਮਾਨ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਥਿਤੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਅਤੇ ਮਾਤਰਾ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੈਬਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਵਰਗ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੌਕੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਚਾਹੇ ਵੈਬਰ ਇਹ ਧਾਰਣਾ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਵਰਗ ਦੀ ਧਾਰਣਾ ਤੋਂ ਅੱਡ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਵੈਬਰ ਨੇ ਵਰਗ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਸਮਾਨ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਹੈ ਆਤਮ ਚੇਤੰਨਤਾ ਸਮੂਹ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਵੈਬਰ ਨੇ ਵਰਗ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੱਸੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਹਨ

  1. ਸੰਪੱਤੀ ਵਰਗ (A property class)
  2. ਅਧਿਗ੍ਰਹਿਣ ਵਰਗ (An Acquisition class)
  3. ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਗ (A Social class) ।

(1) ਸੰਪੱਤੀ ਵਰਗ (A Property class) – ਸੰਪੱਤੀ ਵਰਗ ਉਹ ਵਰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਕਿੰਨੀ ਸੰਪੱਤੀ ਜਾਂ ਜਾਇਦਾਦ ਹੈ । ਇਹ ਵਰਗ ਅੱਗੇ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ-
(i) ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੰਪੱਤੀ ਵਰਗ (The Positively Privileged Property Class) – ਇਸ ਵਰਗ ਕੋਲ ਕਾਫ਼ੀ ਸੰਪੱਤੀ ਜਾਂ ਜਾਇਦਾਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇਸ ਜਾਇਦਾਦ ਤੋਂ ਹੋਈ ਆਮਦਨੀ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਰਗ ਉਪਭੋਗ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਖਰੀਦਣ ਜਾਂ ਵੇਚਣ, ਜਾਇਦਾਦ ਇਕੱਠੀ ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਿੱਖਿਆ ਲੈਣ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਏਕਾਧਿਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੰਪੱਤੀ ਵਰਗ (The Negatively Privileged Property Class) – ਇਸ ਵਰਗ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੈਂਬਰ ਅਨਪੜ੍ਹ, ਗਰੀਬ, ਸੰਪੱਤੀਹੀਨ ਅਤੇ ਕਰਜ਼ੇ ਦੇ ਬੋਝ ਥੱਲੇ ਦੱਬੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਮੱਧ ਵਰਗ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉੱਪਰਲੇ ਦੋਹਾਂ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਵੈਬਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਿਤੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਆਪਣੀ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਿਤੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(2) ਅਧਿਨ੍ਹਣ ਵਰਗਾ (An Acquisition Class) – ਇਹ ਉਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਚੁੱਕਣ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਨਾਲ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਮੂਹ ਅੱਗੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-
(i) ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅਧਿਨ੍ਹਣ ਵਰਗ (The Positively Privileged Acquisition Class) – ਇਸ ਵਰਗ ਦਾ ਉਤਪਾਦਕ ਫੈਕਟਰੀ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਉੱਤੇ ਏਕਾਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਬੈਂਕਰ, ਉਦਯੋਗਪਤੀ, ਫਾਈਨੈਂਸਰ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਲੋਕ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਦੇ ਨਾਲਨਾਲ ਸਰਕਾਰੀ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

(ii) ਵਿਸ਼ੇਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਮੱਧ ਅਧਿਹਿਣ ਵਰਗ (The Middle Privileged Acquisition Class-ਇਹ ਵਰਗ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਲੋਕ, ਕਾਰੀਗਰ, ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਸਾਨ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

(iii) ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅਧਿਹਿਣ ਵਰਗ (The Negatively Privileged Acquisition Class-ਇਸ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਖਾਸ ਕਰ ਕੁਸ਼ਲ, ਅਰਧ ਕੁਸ਼ਲ ਅਤੇ ਅਕੁਸ਼ਲ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

(3) ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਗ (Social Class) – ਇਸ ਵਰਗ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਕਾਫੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਪੀੜੀਆਂ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਵੈਬਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਗ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ, ਨੀਵਾਂ ਮੱਧ ਵਰਗ, ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਵਰਗ, ਸੰਪੱਤੀ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਆਦਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਵੈਬਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਮਿਲ-ਜੁਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਵੈਬਰ ਨੇ ਵਰਗ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਵੈਬਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਵਰਗ ਕਿਆ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵੈਬਰ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਵਰਗ ਕਿਆ ਵਰਗੀ ਗੱਲ ਅਕਸਰ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਵੈਬਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਆਤਮ ਚੇਤੰਨਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਬਲਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਰਥਿਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਵੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨਗੇ । ਇੱਕ ਵਰਗ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਇੱਜ਼ਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਵਰਗ ਚੇਤਨਾ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਦੀ ਅਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਕਿਰਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵੈਬਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਰਗ ਇੱਕ ਸਮੁਦਾਇ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਰੁਤਬਾ ਸਮੂਹ (Status Group) – ਰੁਤਬਾ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਆਰਥਿਕ ਵਰਗ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਸਮਝਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਰਗ ਸਿਰਫ਼ ਆਰਥਿਕ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸਮਾਨ ਬਜ਼ਾਰੀ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਮਾਨ ਹਿੱਤਾਂ ਵਾਲਾ ਸਮੂਹ ਹੈ । ਪਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਰੁਤਬਾ ਸਮੁਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਿਰਫ ਸੰਖਿਅਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਬਲਕਿ ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਮੁਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਾਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਲੋਕ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਵੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।

ਵੈਬਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਰਗ ਅਤੇ ਰੁਤਬਾ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਦਾ ਆਪਣਾ ਢੰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਅਸਮਾਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਸਕੂਲ ਦਾ ਅਧਿਆਪਕ । ਚਾਹੇ ਉਸਦੀ ਆਮਦਨੀ 8-10 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਮਹੀਨਾ ਹੋਵੇਗੀ ਜੋ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਹੈ ਪਰ ਉਸਦਾ ਰੁਤਬਾ ਉੱਚਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦਾ ਪੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਪੇਸ਼ਾ ਹੈ । ਪਰ ਇੱਕ ਸਮੱਗਲਰ ਜਾਂ ਵੇਸ਼ਯਾ ਚਾਹੇ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਕਮਾ ਲਵੇ ਪਰ ਉਸਦਾ ਰੁਤਬਾ ਸਮਰ ਨੀਵਾਂ ਹੀ ਰਹੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਪੇਸ਼ੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਵੀ ਸਥਿਤੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਪੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਕਮਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਮੌਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹੀ ਸਮੂਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਵੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਪੇਸ਼ਾ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇੱਕ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਵੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਇਸਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਦਲ (Party) – ਵੈਬਰ ਅਨੁਸਾਰ ਦਲ ਵਰਗ ਸਥਿਤੀ ਜਾਂ ਰੁਤਬਾ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹਿੱਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਤਵ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦਲ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਭਰਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਲ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਦਲ ਰੁਤਬਾ ਦਲ ਹੀ ਬਣੇ । ਵੈਬਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਦਲ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਇਸ ਤਾਕ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੱਤਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਆਵੇ ਅਰਥਾਤ ਰਾਜ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ । ਵੈਬਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਚਾਹੇ ਦਲ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੱਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਸੱਤਾ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੈਸਾ, ਅਧਿਕਾਰ, ਪ੍ਰਭਾਵ, ਦਬਾਓ ਆਦਿ ।

ਦਲ ਰਾਜ ਦੀ ਸੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਜ ਇੱਕ ਸੰਗਠਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦਲ ਦੀ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਇਸ ਗੱਲ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੱਤਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ । ਵੈਬਰ ਨੇ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਉਸਨੇ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ । ਵੈਬਰ ਅਨੁਸਾਰ ਦਲ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਹਿਲਾ ਹੈ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਦਲ (Patronage Party) ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਿਯਮ, ਸੰਕਲਪ ਆਦਿ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਹ ਕਿਸੇ ਮੌਕੇ ਲਈ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੂਜੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਦਲ ਹੈ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਦਲ (Party of Principles) ਜਿਸ ਦੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਿਧਾਂਤ ਜਾਂ ਨਿਯਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਦਲ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਵਸਰ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਵੈਬਰ ਅਨੁਸਾਰ ਚਾਹੇ ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਵਰਗ, ਰੁਤਬਾ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਦਲ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3

Question 1.
Solve the following system of inequalities graphically:
x ≥ 3,
y ≥ 2
Answer.
x ≥ 3 ……………(i)
y ≥ 2 ………….(ii)
The graph of the lines, x = 3 and y = 2, are drawn in the figure below.
Inequality (i) represents the region on the right hand side of the line, x = 3 (including the line x = 3) , and inequality (ii) represents the region above the line, y = 2 (including the line y = 2).
Hence, the solution of the given system of linear inequalities is represented by the common shaded region including the points on the respective lines as follows.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3 1

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3

Question 2.
Solve the following system of inequalities graphically:
3x + 2y ≤ 12, x ≥ 1, y ≥ 2
Answer.
3x + 2y ≤ 12 …………..(i)
x > 1 ………….(ii)
y > 2 …………..(iii)
The graphs of the lines, 3x + 2y = 12, x = 1, and y = 2, are drawn in the figure below.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3 2

Inequality (i) represents the region below the line, 3x + 2y = 12 (including the line 3x + 2y = 12).
Inequality (ii) represents the region on the right side of the line, x = 1 (including the line x = 1).
Inequality (iii) represents the region above the line, y = 2 (including the line y = 2).
Hence, the solution of the given system of linear inequalities is represented by the common shaded region including the points on the respective lines as given figure.

Question 3.
Solve the following system of inequalities graphically :
2x + y ≥ 6, 3x + 4y ≤ 12
Answer.
2x + y ≥ 6 …………..(i)
3x + 4y ≤ 12 ……………..(ii)
The graph of the lines, 2x + y = 6 and 3x + 4y = 12, are drawn in the figure below.
Inequality (i) represents the region above the line, 2x + y = 6 (including the line 2x + y = 6), and inequality (ii) represents the region below the line, 3x + 4y = 12 (including the line 3x + 4y = 12).
Hence, the solution of the given system of linear inequalities is represented by the common shaded region including the points on the respective lines as follows.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3 3

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3

Question 4.
Solve the following system of inequalities graphically :
x + y ≥ 4, 2x – y > 0
Answer.
x + y ≥ 4 …………….(i)
2x – y > 0 …………….. (ii)
The graph of the lines, x + y = 4 and 2x – y = 0, are drawn in the figure below.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3 4

Inequality (i) represents the region above the line, x + y = 4 (including the line x + y = 4).

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3 5

Inequality (i) represents the region above the line, x + y = 4 (including the line x + y = 4).
It is observed that (1, 0) satisfies the inequality, 2x – y > 0. [2(1) – 0 = 2 > 0]
Therefore, inequality (ii) represents the half plane corresponding to the line, 2x – y = 0, containing the point (1, 0) [excluding the line 2x – y > 0].
Hence, the solution of the given system of linear inequalities is represented by the common shaded region including the points on line x + y = 4 and excluding the points on line 2x – y = 0 as given figure.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3

Question 5.
Solve the following system of inequalities graphically:
2x – y > 1, x – 2y < – 1 Answer. 2x – y> 1 ………….(i)
x – 2y < – 1 …………….(ii)
The graph of the lines, 2x – y= 1 and x – 2y = – 1, are drawn in the figure below.
Inequality (i) represents the region below the line, 2x – y = 1 (excluding the line 2x – y = 1), and inequality (ii) represents the region above the line, x – 2y = – 1 (excluding the line x – 2y = – 1).

Hence, the solution of the given system of linear inequalities is represented by the common shaded region excluding the points on the respective lines as follows.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3 7

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3

Question 6.
Solve the following system of inequalities graphically : x + y ≤ 6, x + y > 4
Answer.
x + y ≤ 6 ……………..(i)
x + y ≥ 4 …………..(ii)
The graph of the lines, x + y = 6 and x + y = 4, are drawn in the figure below.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3 8

Inequality (i) represents the region below the line, x + y = 6 (including the line x + y = 6), and inequality (ii) represents the region above the line, x + y = 4 (including the line x + y = 4).
Hence, the solution of the given system of linear inequalities is represented by the common shaded region including the points on the respective lines as given in figure.

Question 7.
Solve the following system of inequalities graphically:
2x + y ≥ 8, x + 2y ≥ 10
Answer.
2x + y ≥ 8 …………..(i)
x + 2y ≥ 10 ……………(ii)
The graph of the lines, 2x + y = 8 and x + 2y = 10, are drawn in the figure below.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3 9

Inequality (i) represents the region above the line, 2x + y = 8, and inequality (ii) represents the region above the line, x + 2y = 10.
Hence, the solution of the given system of linear inequalities is represented by the common shaded region including the points on the respective lines as given in figure.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3

Question 8.
Solve the following system of inequalities graphically: x + y ≤ 9, y > x, x ≥ 0.
Answer.
x+y ≤ 9 ………..(i)
y > x …………..(ii)
x ≥ 0 ……………(iii)
The graph of the lines, x + y = 9 and y = x, are drawn in the figure below.
Inequality (i) represents the region below the line, x + y = 9 (including the line x + y = 9).
It is observed that (0, 1) satisfies the inequality, y > x. [1 > 0].
Therefore, inequality (ii) represents the half plane corresponding to the line, y = x, containing the point (0, 1) [excluding the line y = x].
Inequality (iii) represents the region on the right hand side of the line, x = 0 or y – axis (including y – axis).

Hence, the solution of the given system of linear inequalities is represented by the common shaded region including the points on the lines, x + y = 9 and x = 0, and excluding the points on line y = x as follows.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3 10

Question 9.
Solve the following system of inequalities graphically:
5x + 4y ≤ 20, x ≥ 1, y ≥ 2
Answer.
5x + 4y ≤ 20 …………..(i)
x ≥ 1 ………………(ii)
y ≥ 2 ……………(iii)
The graph of the lines, 5x + 4y = 20, x = 1, and y = 2, are drawn in the figure below.
Inequality (i) represents the region below the line, 5x + 4y = 20 (including the line 5x + 4y = 20).
Inequality (ii) represents the region on the right hand side of the line, x = 1 (including the line x = 1).
Inequality (iii) represents the region above the line, y = 2 (including the line y = 2).
Hence, the solution of the given system of linear inequalities is represented by the common shaded region including the points on the respective lines as follows.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3 11

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3

Question 10.
Solve the following system of inequalities graphically:
3x + 4y ≤ 60, x + 3y ≤ 30, x ≥ 0, y ≥ 0
Answer.
3x + 4y ≤ 60 …………. (i)
x + 3y ≤ 30 ………….(ii)
The graph of the lines, 3x + 4y = 60 and x + 3y = 30, are drawn in the figure below.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3 12

Inequality (i) represents the region below the line, 3x + 4y = 60
(including the line 3x + 4y = 60), and inequality (ii) represents the region below the line, x + 3y = 30 (including the line x + 3y = 30).

Since x > 0 and y > 0, every point in the common shaded region in the first quadrant including the points on the respective line and the axes represents the solution of the given system of linear inequalities.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3

Question 11.
Solve the following system of inequalities graphically :
2x + y ≥ 4, x + y ≤ 3, 2x – 3y ≤ 6
Answer.
2x + y ≥ 4 ………….(i)
x + y ≤ 3 …………..(ii)
2x – 3y ≤ 6 …………….(iii)
The graph of the lines, 2x + y = 4, x + y = 3, and 2x – 3y = 6, are drawn in the figure below.
Inequality (i) represents the region above the line, 2x + y = 4 (including the line 2x + y = 4).
Inequality (ii) represents the region below the line, x + y = 3 (including the line x + y = 3).
Inequality (iii) represents the region above the line, 2x – 3y = 6 (including the line 2x – 3y = 6).

Hence, the solution of the given system of linear inequalities is represented by the common shaded region including the points on the respective lines as follows.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3 13

Question 12.
Solve the following system of inequalities graphically:
x – 2y ≤ 3, 3x + 4y ≥ 12, x ≥ 0, y ≥ 1
Answer.
We have
x – 2y ≤ 3 …………(i)
3x + 4y ≥ 12 …………….(ii)
x ≥ 0 …………….(iii)
and y ≥ 1 ……………….(iv)
Take inequality (i), x – 2y ≤ 3
Corresponding equation of the line is,
x – 2y = 3
Table of values satisfying the equation
x – 2y = 3

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3 14

Join the points (0, – 1.5) and (3, 0) by a dark line.
On putting (0, 0) in the given inequality (i),we get 0 ≤ 3, which is true.
so, half plane of x – 2y ≤ 3 contains the origin.

Take inequality (ii), 3x + 4y ≥ 12
Corresponding equation of the line is 3x + 4y =12.
Table of values satisfying the equation 3x + 4y = 12.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3 15

Join the points (0, 3) and (4, 0) by a dark line.
On putting (0, 0) in the inequality (ii), we get 0 ≥ 12, wrhich is false.
So, half plane 3x + 4y > 12 does not contain the origin.

Take inequality (iii) x ≥ 0, this implies, area shaded in I quadrant.
Take inequality (iv), y ≥ 1 Corresponding equation of the line is y =1.
On putting (0,0) in the given inequality (iv), we get 0 ≥ 1, which is false.
So, half plane of y ≥ 1 is does not contain the origin.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3 16

Hence, shade the common region which gives required solution set.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3

Question 13.
Solve the following system of inequalities graphically:
4x + 3y ≤ 60, y ≥ 2x, x ≥ 3, x, y ≥ 0
Answer.
4x + 3y ≤ 60 ………….(i)
y ≥ 2x ………….(ii)
x ≥ 3 …………(iii)
The graph of the lines, 4x + 3y = 60, y = 2x, and x = 3, are drawn in the figure below.

Inequality (i) represents the region below the line, 4x + 3y = 60 (including the line 4x + 3y = 60).
Inequality (ii) represents the region above the line, y = 2x (including the line y = 2x).
Inequality (iii) represents the region on the right hand side of the line, x = 3 (including the line x = 3).

Hence, the solution of the given system of linear inequalities is represented by the common shaded region including the points on the respective lines as follows.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3 17

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3

Question 14.
Solve the following system of inequalities graphically:
3x + 2y ≤ 150, x + 4y ≤ 80, x ≤ 15, y ≥ 0, x ≥ 0
Answer.
3x + 2y ≤ 150 ……………….(i)
x + 4y ≤ 80 ………………(ii)
x ≤ 15 ……………….(iii)
The graph of the lines, 3x + 2y = 150, x + 4y = 80, and x = 15, are drawn in the figure below.
Inequality (i) represents the region below the line, 3x + 2y = 150 (including the line 3x + 2y = 150).
Inequality (ii) represents the region below the line, x+4y=80 (including the line x + 4y = 80).
Inequality (iii) represents the region on the left hand side of the line, x = 15 (including the line x = 15).

Since x ≥ 0 and y ≥ 0, every point in the common shaded region in the first quadrant including the points on the respective lines and the axes represents the solution of the given system of linear inequalities.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3 18

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3

Question 15.
Solve the following system of inequalities graphically :
x + 2y ≤ 10, x + y > 1, x – y < 0, x > 0, y > 0
Answer.
x + 2y ≤ 10 …………(i)
x + y ≥ 1 ………….(ii)
x – y ≤ 0 ……………(iii)
The graph of the lines, x + 2y = 10, x + y = 1, and x – y = 0, are drawn in the figure below.

Inequality (i) represents the region below the line, x + 2y = 10 (including the line x + 2y = 10).
Inequality (ii) represents the region above the line, x + y = 1 (including the line x + y = 1).
Inequality (iii) represents the region above the line, x – y = 0 (including the line x – y = 0).

Since x > 0 and y > 0, every point in the common shaded region in the first quadrant including the points on the respective lines and the axes represents the solution of the given system of linear inequalities.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.3 19

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 11 ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ

This PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 11 ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 11 ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ

→ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾ ਆਇਆ ਹੋਵੇ । ਕਿਰਤੀ ਵੀ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਬਦਲਾਵ ਲਿਆਉਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਜੇਕਰ ਸਾਰੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਗਤੀ ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਹ ਸਮੁਦਾਇਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਨਿਯੋਜਿਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨਿਯੋਜਿਤ ਵੀ ਆਦਿ ।

→ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਦਵਿਕਾਸ, ਵਿਕਾਸ, ਪ੍ਰਗਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ । ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਪਰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਾਰੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਉਦਵਿਕਾਸ (Evolution) ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਅੰਦੂਰਨੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਪਰਿਵਰਤਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਬਹੁਤ ਹੌਲੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਾਧਾਰਨ ਤੋਂ ਜਟਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 11 ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ

→ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਖ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਇੱਛੁਕ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਆਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਧਾਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵੱਲ ਵੱਧਣਾ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਕੀਮਤਾਂ ਵਲੋਂ ਵੀ ਸਹਿਯੋਗ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

→ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ । ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦਾ ਪੁਰਾਤਨ ਢਾਂਚਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵਾਂ ਢਾਂਚਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਇੰਨਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕਦਮ ਖੜੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । 1789 ਈ: ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਇਆ ਸੀ ।

→ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਗਤੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਕਾਰਕ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਮੁੱਲ, ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ, ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਿਕ ਕਾਰਕ, ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕ, ਸਿੱਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਆਦਿ ।

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 10 ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ

This PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 10 ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 10 ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ

→ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਪਾਸੇ ਅਸਮਾਨਤਾ ਵਿਆਪਤ ਹੈ । ਕੋਈ ਕਾਲਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਗੋਰਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਅਮੀਰ ਹੈ, ਕੋਈ ਗ਼ਰੀਬ ਹੈ, ਕੋਈ ਪਤਲਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਮੋਟਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਘੱਟ ਪੜਿਆ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੱਧ । ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਆਧਾਰ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਅਸਮਾਨਤਾ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਚਲਦੀ ਰਹੇਗੀ ।

→ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਆਧਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਜਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਾਜ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਤਰੀਕਰਨ ਮੌਜੂਦ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਚਾਹੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜਾਂ ਵਰਗੇ ਸਰਲ ਅਤੇ ਸਾਦੇ ਸਮਾਜ ਹੋਣ ਜਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਰਗੇ ਜਟਿਲ ਸਮਾਜ, ਸਤਰੀਕਰਨ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਇਕ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਪਵਿਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਲੱਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਉੱਚ-ਨੀਚ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਆਦਿ ।

→ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਚਾਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਤਰੀਕਰਨ ਰੂਪ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਹਨ ਜਾਤੀ, ਵਰਗ, ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮੀ । ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਜਿੰਨਾ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 10 ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ

→ ਜਾਤੀ ਇਕ ਅੰਤਰਵਿਆਹਕ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਉੱਪਰ ਹੋਰ ਜਾਤੀਆਂ ਨਾਲ ਮੇਲ-ਜੋਲ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਜਨਮ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸਦੀ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ।

→ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਸਤਰੀਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਹੈ ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ॥ ਵਰਗ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਕ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਉੱਚ ਵਰਗ, ਮੱਧ ਵਰਗ, ਹੇਠਲਾ ਵਰਗ, ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ, ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਵਰਗ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਵਰਗ ।

→ ਜਗੀਰਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੂਰਪ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਰਾਜੇ ਵੱਲੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਕੋਲ | ਇਹ ਜ਼ਮੀਨ ਪੈਤਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।

→ ਗੁਲਾਮੀ ਵੀ 19ਵੀਂ ਅਤੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੁਲਾਮ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਮਾਲਕ ਖਰੀਦ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸ ਉੱਪਰ ਅਸੀਮਿਤ ਅਧਿਕਾਰ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ।

→ ਜੀ. ਐੱਸ. ਘੁਰੀਏ (G.S. Ghurye) ਇਕ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਉੱਪਰ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤੇ । ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਇੰਨੀ ਜਟਿਲ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੇਣੀ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਛੇ (6) ਲੱਛਣ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ।

→ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ ਅਤੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ । ਹੁਣ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਜਾਤੀ ਨਾਲ ਆਧਾਰਿਤ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਾਤੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਾਧਿਕਾਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ, ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਪਾਵਧਾਨਾਂ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ ।

→ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨਾਂ ਨੇ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਣ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਲਹਿਰਾਂ, ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ, ਨਗਰੀਕਰਨ, ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ, ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ, ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ | ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ, ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਪਾਵਧਾਨ ਆਦਿ ।

→ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਰਗ ਮਿਲਦੇ ਹਨ-ਉੱਚ ਵਰਗ, ਮੱਧ ਵਰਗ ਅਤੇ ਹੇਠਲਾ ਵਰਗ । ਇਹਨਾਂ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪੈਸੇ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅੰਤਰ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 10 ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਨ

→ ਜਾਤੀ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਬੰਦ ਵਰਗ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾ ਕਿਸੇ ਲਈ ਵੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਵਰਗ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਖੁੱਲਾ ਵਰਗ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਰਗ ਰਹੇ ਹਨ । ਪਹਿਲਾ ਹੈ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਹੈ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ । ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਵੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਹੀ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਰਗ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਰੁਝਾਨ ਆ ਰਹੇ ਹਨ । ਪਿਛਲੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਇਕ ਨਵਾਂ ਵਰਗ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ । ਉੱਚ ਵਰਗ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਹੇਠਲੇ ਵਰਗ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 9 ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ

This PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 9 ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 9 ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ

→ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੂਲ ਸੰਕਲਪ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ‘ਹਰਬਰਟ ਸਪੈਂਸਰ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਟਾਲਕਟ ਪਾਰਸੰਜ਼, ਰੈਡਕਲਿਫ਼ ਬਰਾਉਨ, ਮੈਕਾਈਵਰ ਆਦਿ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਲਿਖਿਆ ।

→ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਭਾਗ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਭਾਗਾਂ ਦੇ ਵਿਵਸਥਿਤ ਰੂਪ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਚਾਹੇ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਿਤ ਭਾਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਵਸਥਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਸਾਡੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ਆਦਿ ।

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 9 ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ

→ ਹਰਬਰਟ ਸਪੈਂਸਰ ਨੇ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ The Principal of Sociology’ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਤੁਲਨਾ ਜੀਵਿਤ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਕੀਤੀ । ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਜਿਵੇਂਸਰੀਰ ਦੇ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਹਿੱਸੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਹਿੱਸੇ ਇਸ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ । ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਦਾ ਅਰਥ ਉਹ ਰੁਤਬਾ ਜਾਂ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਫ਼ਸਰ, ਪਿਤਾ, ਪੁੱਤਰ, ਕਲੱਬ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਆਦਿ ।

→ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ-ਪ੍ਰਦਤ ਅਤੇ ਅਰਜਿਤ । ਪ੍ਰਦਤ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਉਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਰਜਿਤ ਪ੍ਰਸ਼ਥਿਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਬਲਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਭੂਮਿਕਾ ਉਮੀਦਾਂ ਦਾ ਉਹ ਗੁੱਛਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਭੁਮਿਕਾਵਾਂ ਵੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਭੁਮਿਕਾ ਨਾਲ ਹੀ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਉੱਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮੇਂ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਾਂਗੇ ।

→ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀਆਂ ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭੂਮਿਕਾ ਸਿੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਭੂਮਿਕਾ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਦਾ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਪੱਖ ਹੈ, ਭੂਮਿਕਾ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਆਧਾਰ ਹਨ ਆਦਿ ।

→ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿਚਕਾਰ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ ਸਿੱਕੇ ਦੇ ਦੋ ਪਹਿਲੂ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗੀ । ਬਿਨਾਂ ਭੂਮਿਕਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਦਾ ਕੋਈ ਲਾਭ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਦੇ ਭੂਮਿਕਾ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 9 ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ

Punjab State Board PSEB 11th Class Sociology Book Solutions Chapter 9 ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Sociology Chapter 9 ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ

Sociology Guide for Class 11 PSEB ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ Textbook Questions and Answers

I. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 1-15 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਦੇ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਭਾਗਾਂ ਦੇ ਵਿਵਸਥਿਤ ਰੂਪ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਟਰਕਚਰ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਰਚਨਾ (Structure) ਸ਼ਬਦ ਲਾਤਿਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘Staruere’ ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਇਮਾਰਤ’ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 9 ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਣ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰਬਰਟ ਸਪੈਂਸਰ (Herbert Spencer) ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਬਦ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਤ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
‘ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਆਫ਼ ਸੋਸ਼ੋਲੋਜੀ’ ਕਿਤਾਬ ਕਿਸ ਨੇ ਲਿਖੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਤਾਬ ‘The Principal of Sociology’ ਹਰਬਰਟ ਸਪੈਂਸਰ ਨੇ ਲਿਖੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਰੁਤਬਾ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੁਤਬਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੁਤਬਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੱਤ ਰੁਤਬਾ ਅਤੇ ਅਰਜਿਤ ਰੁਤਬਾ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਰੁਤਬੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਅਰਜਿਤ ਰੁਤਬੇ ਤੇ ਦੱਤ ਰੁਤਬੇ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਕਿਸ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਰਾਲਫ ਲਿੰਟਨ (Ralph Linton) ਨੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 9 ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅਰਜਿਤ ਰੁਤਬੇ ਦੀਆਂ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੀ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਅਰਜਿਤ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਦੱਤ ਰੁਤਬੇ ਦੀਆਂ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਉ।
ਉੱਤਰ-
ਪਿਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਪਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਦਤ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੰਡਬਰਗ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ‘‘ਭੂਮਿਕਾ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਕਿਸੇ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਉਮੀਦ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਤਰੀਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।’’

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਭੂਮਿਕਾ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

  1. ਭੁਮਿਕਾ, ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਜਾਂ ਪਦ ਦਾ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਪੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
  2. ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

II. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 30-35 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਾਲਕਟ ਪਾਰਜ਼ (Talcot Parsons) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਪਰਸਪਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਏਜੰਸੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਮੈਂਬਰ ਵਲੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਪਦਾਂ ਅਤੇ ਰੋਲਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਰਤੀਬ ਜਾਂ ਕੁਮਬੱਧਤਾ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।”

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰੁਤਬੇ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

  1. ਰੁਤਬਾ ਅਤੇ ਭੁਮਿਕਾ ਇੱਕ ਹੀ ਸਿੱਕੇ ਦੇ ਦੋ ਪਹਿਲੂ ਹਨ ।
  2. ਰੁਤਬਾ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਪੱਖ ਹੈ ।
  3. ਰੁਤਬਾ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹਨ ਅਤੇ ਬਦਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਬਣਾ ਕੇ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 9 ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ 1

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 9 ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅਰਜਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੱਤ ਰੁਤਬੇ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

  1. ਤੇ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੋ ਜਦਕਿ ਅਰਜਿਤ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
  2. ਪ੍ਰਤ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਦੇ ਕਈ ਆਧਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਦਕਿ ਅਰਜਿਤ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭੂਮਿਕਾ ਇੱਕ ਸਿੱਖਿਅਤ ਵਿਵਹਾਰ ਹੈ । ਕਿਵੇਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਵਹਾਰ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਦਾ ਉਹ ਗੁੱਡਾ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਮਾਜੀਕਰਣ ਨਾਲ ਜਾਂ ਫਿਰ ਨਿਰੀਖਣ ਨਾਲ ਸਿੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਸਿੱਖ ਕੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਜੋ ਅਰਥ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਰੁਤਬੇ ‘ ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੁਤਬਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
ਲੰਡਬਰਗ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ‘‘ਭੂਮਿਕਾ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਕਿਸੇ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਉਮੀਦ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਤਰੀਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।’’

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਰੁਤਬਾ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਪਾਈ ਗਈ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਜਾਂ ਰੁਤਬੇ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਲਿੰਗ, ਭੇਦ, ਉਮਰ, ਜਨਮ, ਕੰਮ ਆਦਿ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਕੇਤਾਂ ਅਤੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਪਤੀਮਾਨ (Patterms) ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਅਫ਼ਸਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਸਭ ਖੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਸਤਿਕਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪਦ ਕਾਰਨ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਉਸਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੀਮਾਨ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ (Social Status) ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਭੂਮਿਕਾ ਸੈੱਟ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੁਮਿਕਾ ਸੈੱਟ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਰਾਬਰਟ ਮਾਰਟਨ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰੇਕ ਰੁਤਬਾ ਦੂਜੇ ਰੁਤਬਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਭੁਮਿਕਾ ਸੈਂਟ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਡਾਕਟਰ ਮਰੀਜ਼, ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਧਿਆਪਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਭੂਮਿਕਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀ ਹੈ ? ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਪਦ ਨਾਲ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਭੁਮਿਕਾ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਂਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਲਮੇਲ ਨਹੀਂ ਬੈਠ ਪਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾ ਸਕਦਾ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਭੂਮਿਕਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

III. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 75-85 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

  • ਹਰ ਇਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰਾ ਢੰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਨਿਯਮ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੋ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।
  • ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਇਕਾਈਆਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸੰਸਥਾ, ਸਭਾ, ਪਰਿਮਾਪ ਆਦਿ, ਸਭ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਠੋਸ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਅਸੀਂ ਕੇਵਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
  • ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਵਿਚ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸਭਾਵਾਂ, ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਦੱਸਣ ਲਈ ਕੋਈ ਯੋਜਨਾ ਨਹੀਂ ਘੜੀ ਜਾਂਦੀ ਬਲਕਿ ਇਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਸਮਾਜਿਕ ਅੰਤਰ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੀ ਕਰਕੇ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਚੇਤਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 9 ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਦੰਤ ਰੁਤਬਾ ਕੀ ਹੈ ? ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।.
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਉਹ ਪਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀ ਬਿਨਾਂ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤਿਆਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਵਿਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ । ਜਿਹੜਾ ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਜਾਤ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਉਸ ਦਾ ਸਥਾਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉੱਚਾ ਸੀ । ਲਿੰਗ, ਜਾਤ, ਜਨਮ, ਉਮਰ, ਨਾਤੇਦਾਰੀ, ਆਦਿ (Sex, caste, birth, age, kinship etc.) ਸਭ ਤ ਪਦੇ ਹਨ ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਪਦ ਬਿਨਾਂ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਇਸ ਪਦ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਖੋਹ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਤੱਤ ਉੱਪਰ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਦੇ ਉਪ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਭੁਮਿਕਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਭੁਮਿਕਾ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਵਹਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਪਦ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਪਰਿਵਤਰਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਪਦਾਂ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਰੁਤਬੇ ਉੱਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਤੱਤ ਵੱਜੋਂ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।’
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਸਥਿਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਤੱਤ ਹੈ । ਉਪ ਸਮੂਹ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਈ ਸਥਿਤੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰਆਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕਈ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਪਰਿਵਤਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਰੁਤਬੇ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਕਿਵੇਂ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ? ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਪਦ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ । ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ ਹੀ ਸਿੱਕੇ ਦੇ ਦੋ ਪਹਿਲੂ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ । ਇਸ ਦਾ ਤੇ ਉਹ ਅਰਥ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਪਰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ । ਇੱਕ ਦੇ ਨਾਂ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦਾ ਪਦ ਹੈ ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਉਸ ਪਦ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੋਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਤਾਂ ਉਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦਾ ਸਮਾਜ ਲਈ ਕੋਈ ਫ਼ਾਇਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਭੂਮਿਕਾ ਜਾਂ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰ ਜਾਂ ਪਦ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਭੂਮਿਕਾ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾ ਸਕੇਗਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਡੂੰਘੇ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 9 ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ

IV. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 250-300 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ਅਤੇ ਇਸਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਕੋਈ ਅਖੰਡ ਵਿਵਸਥਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਟੁੱਟ ਨਾ ਸਕੇ । ਸਮਾਜ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗ ਜਾਂ ਇਕਾਈਆਂ ਆਪਣੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਸ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਇਸ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅੰਗ ਇਕਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਇਕ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਚਰਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਅਰਥ ਉਹਨਾਂ ਇਕਾਈਆਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਤੋਂ ਹੈ ਜੋ ਆਪਸ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ।

  • ਮੈਕਾਈਵਰ (Maclver) ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ, “ਮੈਕਾਈਵਰ ਅਤੇ ਪੇਜ (Maclver and Page) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਅਸਥਿਰ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਹਰੇਕ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਥਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਕਈ ਮੁੱਖ ਤੱਤ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  • ਹੈਰੀ ਐੱਮ. ਜਾਨਸਨ (Harry M. Johnson) ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ, “ਜਾਨਸਨ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਸਤੂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਉਸਦੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਪੇਖ ਤੌਰ’ ਤੇ ਸਥਾਈ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨਾਲ ਹੀ ਅੰਗ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਕੁੱਝ ਨਾ ਕੁੱਝ ਸਥਿਰਤਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਲੁਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਨਿਯਮਿਤਤਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਜਾਂ ਮੁੜ ਵਾਪਰਨ ਜਾਂ ਆਵਰਤਨ ਵਿਚ ਲੱਭਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।”
  • ਜਿਨਸਬਰਗ (Ginsberg) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸਮਾਜਿਕ ਇਕੱਠ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਰੂਪਾਂ ਜਿਵੇਂ ਸਮੂਹਾਂ, ਸਮਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਜਿਹੜੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨਾਲ ਹੀ ……. ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਰਨਣ ਵਿਚ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।”

ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ (Characteristics of Social Structure)

1. ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਰਚਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ (Different societies have different Social Structures) – ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਨਿਯਮ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਵੱਖ ਹੀ ਥਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਹੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਵੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕੂਮ ਜਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

2. ਸੰਰਚਨਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ (It refers to the external aspect of society) – ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਸਮਾਜ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਵਸਥਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਬਲਕਿ ਇਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਰੂਪ ਨਾਲ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸੇ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਕਾਈਆਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਇਹਨਾਂ ਇਕਾਈਆਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮਾਂ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੀਰਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

3. ਇਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਕਈ ਉਪ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ (Many Sub-Structures are there in one structure) – ਇਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਉਪ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਕਈ ਉਪ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਕੂਲ ਦੀ ਇਕ ਸੰਰਚਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਈ ਉਪ-ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਲਾਸਾਂ, ਟੀਚਰ, ਚਪੜਾਸੀ, ਕਲਰਕ, ਸਕੂਲ ਦਾ ਸਮਾਨ ਆਦਿ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਮਿਲ ਕੇ ਸਕੂਲ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

4. ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ (Social Structure is abstract) – ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਕਾਈਆਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਭੂਮਬੱਧਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸਮੂਹ, ਸ਼ੇਣੀਆਂ ਆਦਿ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਹਨ । ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਇਕਾਈਆਂ ਕੂਮਬੱਧਤਾ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਕੁਮਬੱਧਤਾ ਦਾ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਆਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਇਹਨਾਂ ਇਕਾਈਆਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਛੂਹ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

5. ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਇਕਾਈ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਥਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Every unit of Structure has a definite place) – ਸੰਰਚਨਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਕਾਈਆਂ ਦੇ ਜੋੜ ਤੋਂ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਕੁਮਬੱਧਤਾ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਇਕਾਈ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਦੇ ਵੀ ਇਕ ਇਕਾਈ ਦਾ ਸਥਾਨ ਦੂਜੀ ਇਕਾਈ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਇਕਾਈ ਆਪਣੀ ਸੀਮਾ ਜਾਂ ਮਰਿਆਦਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ · ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

6. ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ (Social Structure is changeable) – ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਕਦੇ ਵੀ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਬਲਕਿ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਬਦਲਾਵ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਉਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੰਰਚਨਾ ਇਕਾਈਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਬਣਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

7. ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਕੁੱਝ ਤੱਤ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (Some elements of Social Structure are universal) – ਚਾਹੇ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਸਮਾਨ ਜਾਂ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਕੁੱਝ ਤੱਤ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕੁੱਝ ਤੱਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੂਜੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਿਹੜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਭਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਕੁੱਝ ਸਮਾਨ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ । ਪਰੰਤੁ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਤਾਂ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੇਕਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਚਾਲਨ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ (Operational Systems) ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰ ਸਕੇ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਚਾਲਨ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ । ਕੁੱਝ-ਕੁ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

1. ਮਾਨਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Normative Systems) – ਮਾਨਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੁੱਝ ਆਦਰਸ਼ ਅਤੇ ਕੀਮਤਾਂ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਮਾਜਿਕ ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਵਾਤਮਕ ਮਹੱਤਵ (emotional importance) ਜੋੜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹ, ਸਭਾਵਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸਮੁਦਾਇ ਆਦਿ ਇਹਨਾਂ ਨਿਯਮਾਂ, ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੈਂਬਰ ਇਹਨਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

2. ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆ (Position System) – ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਅਰਥ ਉਹਨਾਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਤੋਂ ਹੈ ਜੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਮੀਦਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਤੇ ਅਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਜਾਂ ਪਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਪੁੱਤਰ, ਪਿਤਾ, ਭਰਾ, ਜੇਠ, ਦਿਉਰ, ਜੀਜਾ, ਬਾਲਾ ਸਭ ਕੁੱਝ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਪਤੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਪਿਤਾ ਜਾਂ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਠੀਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਠੀਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।

3. ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਵਿਵਸਥਾ (Sanction System) – ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਾਜ ਇੱਕ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਵਿਵਸਥਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਤਾਲਮੇਲ ਬਠਾਉਣ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਨਿਯਮਾਂ, ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਵੀ । ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯਮਾਂ, ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵੱਲੋਂ ਇਨਾਮ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਲੋਂ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀ ਸਥਿਰਤਾ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ੀਲਤਾ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

4. ਪੂਰਵ ਅਨੁਮਾਨਿਤ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ (System of Anticipated Responses) – ਪੂਰਵ ਅਨੁਮਾਨਿਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਉਮੀਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ | ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਭਾਗ ਲੈਣ ਨਾਲ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ | ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਦਾ ਪਤਾ ਹੋਵੇ । ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਸਮਾਜੀਕਰਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਤ੍ਰਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਪੁਰਵ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰਵ ਅਨੁਮਾਨਿਤ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀ ਸਥਿਰਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ ।

5. ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਵਿਵਸਥਾ (Action System) – ਦਾਲਕਟ ਪਾਰਸੰਜ਼ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਜ (Social Action) ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਉੱਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਜਾਲ (ਸਮਾਜ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਰਜ ਵਿਵਸਥਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੱਤ ਬਣ ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਕ੍ਰਿਆਤਮਕ (active) ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 9 ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੇ ਤੱਤ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੈਕਾਈਵਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਮਾਜ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਬਲਕਿ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ : ਇਕ ਦੀ ਮੱਦਦ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਦੂਜਾ ਹਿੱਸਾ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਮਿਲਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਮੂਹ, ਸੰਗਠਨ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸਭਾਵਾਂ ਆਦਿ ਇਸ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਇਕਾਈਆਂ ਦੀ ਇਕੱਲੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਕੋਈ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਇਹੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਕਾਈਆਂ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਇਕ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਕੇ ਇਕ ਕੂਮ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਸੁਚਾਰੂ ਰੂਪ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕੇ ।

ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇਕ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ, ਟੀਚਰ, ਚਪੜਾਸੀ, ਟੇਬਲ, ਬੈਂਚ, ਬਲੈਕ ਬੋਰਡ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਹ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਕਿਸੇ ਕ੍ਰਮ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਇਸ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਕਾਈਆਂ ਆਪਣੀ-ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਅਤੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਕਰਕੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਕਾਈਆਂ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਨਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਕੜ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਵਿਆਹ, ਪਰਿਵਾਰ, ਸਮੂਹ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਆਦਿ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਇਕ ਵਿਵਸਥਿਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਤੱਤ (Elements of Social Structure) – ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਦਾਲਕਟ ਪਾਰਸੰਜ਼ ਅਤੇ ਹੈਰੀ ਐੱਮ. ਜਾਨਸਨ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਤੱਤ ਦੱਸੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

1. ਉਪ-ਸਮੂਹ (Sub-groups) – ਦਾਲਕਟ ਪਾਰਜ਼ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕਾਈਆਂ ਦਾ ਉਪ-ਸਮੂਹਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਉਪ-ਸਮੂਹਾਂ ਤੋਂ ਇਕ ਵੱਡਾ ਸਮੂਹ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਰਥਾਤ ਵੱਡੇ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਭਾਗ ਅਰਥਾਤ ਉਪ-ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਉਪ-ਸਮੂਹ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਉਪ-ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਦ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ; ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਪਦ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਾਂ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸਥਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਪਦ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਉੱਥੇ ਹੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਅਸੀਂ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਦੀ । ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਬਦਲੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਾਂ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਾਂ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣਾ ਸਥਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਪਦ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਉੱਥੇ ਹੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਪ-ਸਮੂਹ ਸਥਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਕਦੇ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਚਾਹੇ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਸਮੁਹ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦੇ : ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਉਪ-ਸਮੂਹ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤੱਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹਨ । ਚਾਹੇ ਇਸਦੇ ਮੈਂਬਰ ਬਦਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਪ-ਸਮੂਹ ਸਥਿਰ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

2. ਭੂਮਿਕਾ (Role) – ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਦੇ ਉਪ-ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਅੰਤਰ-ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਹੋਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਅੰਤਰ-ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਭੂਮਿਕਾ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਵਿਵਹਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਦ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਪਦਾਂ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

3. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਮਾਪ (Social Norms) – ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਪ-ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਉਪ-ਸਮੂਹ ਤੇ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਮਾਪ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਉਹ ਸਮਾਜ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤੇ ਤਰੀਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਿਯਮ ਤੇ ਉਪਨਿਯਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜਿਕ ਆਦਰਸ਼ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿਚ ਨਾ ਤਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀਆਂ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲੇਗਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਾਡੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਸਥਿਰ ਰਹੇਗੀ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜੇਕਰ ਸਕੂਲ ਦਾ ਸਟਾਫ਼ ਨਿਯਮਾਂ ਜਾਂ ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾ ਚਲੇ ਤਾਂ ਸਕੂਲ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਹਿੱਲ ਜਾਵੇਗਾ । ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਅਤੇ ਸੰਚਾਲਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਤੇ ਉਪ-ਸਮੂਹ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ।

4. ਸਮਾਜਿਕ ਕੀਮਤਾਂ (Social Values) – ਕੀਮਤਾਂ ਉਹ ਮਾਪਦੰਡ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਮਨੁੱਖ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕੀਮਤਾਂ ਸਾਧਾਰਨ ਮਾਪਦੰਡ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪਰਿਮਾਪ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਘਟਨ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸਮਾਜਿਕ ਕੀਮਤਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ ਟੁੱਟਦੇ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਤਾਲਮੇਲ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਦੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਜਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਜਾਂ ਮਾੜੇ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 9 ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4
ਰੁਤਬਾ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਸਤਰਿਤ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੁਤਬੇ ਦਾ ਅਰਥ (Meaning of Status) – ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਲਿੰਗ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੋ ਸਥਾਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਅਦਾ ਕਰਨੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ, ਹਨ । ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਸ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਭਾਗ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਉਸਦਾ ਉਸ ਵਿੱਚ ਪਦ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਸੰਸਥਾ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਪਦ ਜਿੰਨਾ ਉੱਚਾ ਜਾਂ ਨੀਵਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਤਨੀ ਹੀ ਉਸਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਵੀ ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਪਦ ਮਾਲਕ, ਨੌਕਰ, ਪਤੀ, ਪੁੱਤਰ, ਪਿਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪਦ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਣ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਪਦ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ! ਪਦ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸ ਪਦ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੈ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਇਸ ਪਦ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਕਰਕੇ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਪਦ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਦੂਸਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਪਦ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪਦ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪਦ ਦੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (Definitions of Status)

  • ਮੈਕਾਈਵਰ ਅਤੇ ਪੇਜ (MacIver and Page) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਪਦ ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਲਈ ਉਸਦੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਗੁਣਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ, ਆਦਰ, ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।”
  • ਲਿੰਟਨ (Linton) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਕਿਸੇ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੋ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੀ ਉਸਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਪਦ ਜਾਂ ਸਥਿਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਵੈਧ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੋ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਪਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।”
  • ਕਿੰਗਸਲੇ ਡੇਵਿਸ (Kingsley Davis) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਪਦ ਆਮ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਹੁਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵਿਚਾਰ ਪੂਰਵ ਨਿਯਮਿਤ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਕਸਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕ ਰੀਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।”

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮੂਹ ਦੇ ਵਿਚ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜਿਹੜਾ ਦਰਜਾ ਜਾਂ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉਸਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਪਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਦ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਜਿੰਨੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਉਹਨੇ ਹੀ ਪਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਉਹ ਸਥਿਤੀ ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜਨਮ, ਲਿੰਗਕ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ, ਵਿਆਹ, ਯੋਗਤਾਵਾਂ, ਕਰਤੱਵਾਂ ਆਦਿ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਇਸਦਾ ਪਦ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪਦ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਉਸਨੂੰ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ (Characteristics)

(1) ਹਰੇਕ ਪਦ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਕਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Every Status has a place in society) – ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪਛਾਣ ਉਸਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰਾਂ, ਆਦਰ ਅਤੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਡਾਕਟਰ ਅਤੇ ਨਰਸ ਦਾ ਪਦ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮੂਹਿਕਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(2) ਪਦ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸੱਤਰੀਕਰਣ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (Stratification in society based on status) – ਪਦ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿਚ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਉੱਚੇ ਪਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਦ ਤੋਂ ਵੰਚਿਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਤਰ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

(3) ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਪਦ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Status of man determined by culture of the society) – ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਪਦ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਕੀਮਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਹੜਾ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸ ਪਦ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇਗਾ, ਇਸ ਪਦ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਕਿਹੜੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਕਰਤੱਵ ਹਨ ਇਸਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਨਿਯਮ ਕਰਨਗੇ ਨਾ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ । ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੋ ਪਦ ਜਾਂ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਸਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ।

(4) ਪਦ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ (Role of individual determine by status) – ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਦ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਉਸ ਪਦ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵੀ ਨਿਭਾਉਣੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਜਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਲਈ ਖ਼ਾਸ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(5) ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਪਦ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਪਦਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਕੇ ਹੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। (We can understand the status of individual only in comparisorrwith the status of other individuals) – ਜਿਵੇਂਮਰੀਜ਼ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਸੰਭਵ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਧਿਆਪਕ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ, ਪਤੀ-ਪਤਨੀ, ਭਰਾ-ਭੈਣ ਆਦਿ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਪਦ ਨੂੰ ਜਾਣਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਦ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਕਿ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

(6) ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਕਈ ਪਦਾਂ ਉੱਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ (One person can be on many status) – ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਪਦ ਉੱਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਉਹ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਪਦਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਕਲੱਬ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਕਰਮਚਾਰੀ, ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੁੱਤਰ, ਪਿਤਾ, ਚਾਚਾ, ਮਾਮਾ ਆਦਿ ਦੇ ਪਦਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਸਿੱਖਿਆ, ਯੋਗਤਾ, ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੇ ਪਦਾਂ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

(7) ਸਮਾਜਿਕ ਪਦਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵੀ ਸਥਿਰਤਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ (Stability in Society comes with social status) – ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਦ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੰਮ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਣ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਥਿਰਤਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪਦ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ! ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਚੱਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ | ਪਹਿਲਾਂ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਜਾਤ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਪਰ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਧੇਰੇ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

PSEB 11th Class Sociology Solutions Chapter 9 ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭੁਮਿਕਾ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਤੇ ਵਿਸਤਾਰਪੂਰਵਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰ ਇੱਕ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਮੰਗਾਂ (demands) ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਇਹ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਸ ਸਮੇਂ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਭੂਮਿਕਾ ਦਾ ਕ੍ਰਿਆਤਮਕ ਪੱਧਰ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ, ਲਿੰਗ, ਪੇਸ਼ੇ, ਪੈਸੇ ਆਦਿ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਪਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸ ਪਦ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਪਰੰਪਰਾ, ਕਾਨੂੰਨ ਜਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਹੜੀ ਵੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਉਹ ਉਸਦਾ ਕੰਮ ਹੈ । ਇਸ ਤਰਾਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੰਮ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਵਿੱਚ ਦੋ ਤੱਤ ਹਨ ਇਕ ਉਮੀਦ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ।ਉਮੀਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਸਮੇਂ ਖ਼ਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰੇ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਜਾਂ ਭੂਮਿਕਾ ਉਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਕੰਮ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਲੰਮੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਹੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ ਕਿਉਂਕਿ ਭੂਮਿਕਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਪਦ ਦਾ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਪਦ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਇਕ ਸਿੱਕੇ ਦੇ ਦੋ ਪਹਿਲੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਚੱਲਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਿੱਤਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਹੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (Definitions)

  • ਆਗਬਰਨ ਅਤੇ ਨਿਮਕਾਫ (Ogburn and Nimkoff) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਭੂਮਿਕਾ ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਆਸ਼ਾ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਉਹ ਤਰੀਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਗਏ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।”
  • ਝੰਡਬਰਗ (Lundberg) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਭੂਮਿਕਾ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਕਿਸੇ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਉਮੀਦ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਤਰੀਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।”
  • ਲਿੰਟਨ (Linton) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਰੋਲ ਦਾ ਅਰਥ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪ੍ਰਤਿਮਾਨਾਂ ਦੇ ਉਸ ਯੋਗ ਤੋਂ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਦ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਭ ਰਵੱਈਏ, ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਸੰਮਿਲਤ ਹਨ ਜੋ ਸਮਾਜ ਕਿਸੇ ਪਦ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।”

ਇਸ ਵਿਆਖਿਆ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭੂਮਿਕਾ ਉਹ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਫਰਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਾਰੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯਮਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਣ ਨਾਲ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭੁਮਿਕਾ ਉਹ ਵਿਵਹਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅਸਲੀਅਤ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਬੈਠਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਭੂਮਿਕਾ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ (Characteristics of Social Role)

(1) ਭੂਮਿਕਾ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ (Role is Functional) – ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਸਦਾ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਰੂਪ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਇਸਦੀ ਤੁਲਨਾ ਦੂਜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੋ ਪਦ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਪਦ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

(2) ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ (Role is determined by social sanctions) – ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਪਦ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਪਦ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਕੰਮ ਕਰਨਗੇ ਜੋ ਸਮਾਜਿਕ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋਣਗੇ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਕੇਵਲ ਉਹਨਾਂ ਹੀ ਭੁਮਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ! ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਡਾਕਟਰ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ, ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਆਦਿ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾ ਸਕਦਾ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਹੀ ਇਹ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਹੜੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਕਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ, ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ।

(3) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯਮਿਤ (Culture determines role) – ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਿਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯਮਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(4) ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ (Importance of Individual’s ability) – ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੇ ।ਉਹ ਸਿਰਫ ਉਹਨਾਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਕਾਰਨ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਵਧੇਰੇ ਚੰਗਾ ਜਾਂ ਮਾੜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਿਭਾ ਕੇ ਇੱਕ ਪਦ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਪਦ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਚੰਗੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾ ਕੇ ਉੱਚੀ ਅਤੇ ਮਾੜੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾ ਕੇ ਨੀਵੀਂ ਸਥਿਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

(5) ਭੂਮਿਕਾ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ (Roles are changeable) – ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਤਾਣਾ-ਬਾਣਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਭਾਰਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੁਰੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਮਾ ਵਿਚ ਵੀ ਬਦਲਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੁਰਾਣੇ ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਨਵੇਂ ਪਰਿਮਾਪ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਸ ਜਾਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਉਸੀ ਜਾਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਿੱਤਾ ਵੀ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਅੱਜ ਕੱਲ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਗਈ ਹੈ । ਅੱਜ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਜਾਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਨਾ ਨਿਭਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਦ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

(6) ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Man is related with differe in society) – ਵਿਅਕਤੀ ਅਨੇਕਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਈ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪੁੱਤਰ, ਪਿਉ, ਭਾਈ, ਪਤੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਜਦੋਂ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਿਸੇ ਸੰਸਥਾ ਵਿਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਦਾ ਮੈਂਬਰ, ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਕਰਮਚਾਰੀ, ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਉੱਥੇ ਦਾ ਨੇਤਾ ਆਦਿ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਹਰ ਸਮੇਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

(7) ਸਮਾਜਿਕ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਦਾ ਸੀਮਤ ਖੇਤਰ (Roles have limited scope) – ਸਾਰੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਜੋ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਨਿਭਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੀਮਤ ਖੇਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉਸੀ ਸਥਿਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਭੁਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 8 ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ

This PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 8 ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 8 ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ

→ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਵਿਆਹ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਸਿੱਖਿਅਕ ਆਦਿ ।

→ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਸਮਾਜ ਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਉਪ-ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚਕਾਰ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ।

→ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਸ਼ਕਤੀ, ਨੇਤਾਗਿਰੀ, ਸੱਤਾ ਆਦਿ । ਇਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਸ਼ਕਤੀ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਉਹ ਸਮਰੱਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਮੰਨਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਸਮੂਹਾਂ ਕੋਲ ਵੱਧ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਘੱਟ ਸ਼ਕਤੀ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਜਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਥੋਪਦੇ ਹਨ ।

→ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੱਤਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਉਹ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਹੀ ਅਤੇ ਵੈਧ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਆਂਕਾਰੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਨੇ ਸੱਤਾ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ-ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੱਤਾ, ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਸੱਤਾ । ਪਿਤਾ ਦੀ ਸੱਤਾ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨਣਾ ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਰਾਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਕਈ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਨਾਮ ਦਾ ਕੋਈ ਸੰਕਲਪ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜ ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਸਨ । ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਰਾਜ ਨਾਮਕ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸੱਤਾ ਜਨਤਾ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 8 ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ

→ ਰਾਜ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਇੱਕ ਮੂਲ ਸੰਸਥਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਚਾਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਹਨ ਜਨਸੰਖਿਆ, ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ॥

→ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਹਨ-ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ, ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਤਾਲਮੇਲ ਦਾ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

→ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਨਾਲ ਚਲਦੀ ਹੈ । ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਤੱਖ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਜਨਤਾ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਆਪ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਜਨਤਾ ਦੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਸਾਰੇ ਫੈਸਲੇ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕਰਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਦੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਪੰਚਾਇਤ, ਬਲਾਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਬਲਾਕ ਸਮਿਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਚੋਣਾਂ ਲੜ ਕੇ ਸੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਦਲ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਦਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਿਕ ਦਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਹਿੱਤ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਹਿੱਤ ਸਮੁਹ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮੁਹ ਨਾਲ | ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਹਨ, ਧਰਮ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਧਰਮ ਹੋਰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਉਸ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਅਸਤਿੱਤਵ ਅਤੇ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਹੈ ।

→ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਹਿੰਦੂ, ਇਸਲਾਮ, ਸਿੱਖ, ਇਸਾਈ, ਬੋਧ ਧਰਮ, ਜੈਨ ਧਰਮ, ਪਾਰਸੀ ਧਰਮ ਆਦਿ । ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਧਰਮੀ ਦੇਸ਼ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਭੋਜਨ, ਕੱਪੜਾ, ਮਕਾਨ, ਸਿਹਤ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪੈਸੇ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਭ ਸਾਡੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭਾਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਆਰਥਿਕਤਾ ਸਾਡੇ ਪੈਸੇ ਅਤੇ ਖ਼ਰਚ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।

→ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਰਥਿਕਤਾ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ | ਕਈ ਸਮਾਜ ਚੀਜ਼ਾਂ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਸਮਾਜ ਚਰਾਗਾਹ ਆਰਥਿਕਤਾ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਸਮਾਜ ਪੇਂਡੂ ਆਰਥਿਕਤਾ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਸਮਾਜ ਉਦਯੋਗਿਕ ਆਰਥਿਕਤਾ ਅਤੇ ਕਈ ਸਮਾਜ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਵਾਲੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ | ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ।

→ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਲਈ ਨਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਣ ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਕਰ ਸਕਣ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਣ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਜਜਮਾਨੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ।

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 8 ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ

→ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਵੱਲ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਬਿਨਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜਾਨਵਰ ਤੋਂ ਸਭਿਅ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਿੱਖਿਆ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਹਨ-ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ । ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ | ਉਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਅਸੀਂ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ ਆਦਿ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਉਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ, ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 7 ਵਿਆਹ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਨਾਤੇਦਾਰੀ

This PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 7 ਵਿਆਹ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਨਾਤੇਦਾਰੀ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 7 ਵਿਆਹ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਨਾਤੇਦਾਰੀ

→ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁੱਝ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸੰਸਥਾ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਇੱਕ ਢਾਂਚਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਇੱਕ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

→ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗੁੱਛਾ ਹੈ, ਇਹ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਸਥਾਈ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ, ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਆਦਿ ।

→ ਵਿਆਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਮਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਮੌਲਿਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਲਿੰਗਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਲੈਂਗਿਕ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਹੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਅੱਗੇ ਫਿਰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ! ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਕਈ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ ।

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 7 ਵਿਆਹ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਨਾਤੇਦਾਰੀ

→ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਦੇ ਚੁਨਾਵ ਦੇ ਕਈ ਤਰੀਕੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ (Endogamy) ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ (Exogamy) ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੂਹ ਦੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਿਆਹ ਨਾਮਕ ਸੰਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੇ ਕਈ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ, ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ, ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ, ਨਵੇਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਬਣਨਾ, ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਪੱਛਮੀ ਸਮਾਜਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਆਦਿ ।’

→ ਪਰਿਵਾਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਮਕ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਬਿਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਊਂਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ।

→ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ, ਇਸਦਾ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਆਧਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸਦਾ ਆਕਾਰ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਥਾਈ ਅਤੇ ਅਸਥਾਈ ਦੋਵੇਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਹਿਣ ਦੇ ਸਥਾਨ, ਸੁੱਤਾ, ਮੈਂਬਰਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕਈ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਮਕ ਸੰਸਥਾ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਹਨ, ਆਕਾਰ ਦਾ ਛੋਟਾ ਹੋਣਾ, ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਟੁੱਟਣਾ, ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੈਣਾ, ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਦਿ ।

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 7 ਵਿਆਹ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਨਾਤੇਦਾਰੀ

→ ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਨੂੰ ਦੋ ਆਧਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਦੋ ਆਧਾਰ ਹਨ-ਰਕਤ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਵਿਆਹ । ਨੇੜਤਾ ਅਤੇ ਦੂਰੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਪਾਏ ਹਨ-ਪਹਿਲੇ, ਦੂਤੀਆ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ । ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ, ਭੈਣ-ਭਰਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੂਤੀਆ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਪਿਤਾ ਦਾ ਪਿਤਾ-ਦਾਦਾ । ਤੀਜੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਦੂਤੀਆ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਾਚੇ ਦਾ ਪੁੱਤਰ-ਕਜ਼ਨ ।