PSEB 7th Class Science Notes Chapter 14 ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ

This PSEB 7th Class Science Notes Chapter 14 ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 14 ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ

→ ਬਿਜਲਈ ਅਨੁਭਾਗਾਂ ਘੱਟਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰੂਪਤ (ਦਰਸਾਉਣਾ) ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸੁਵਿਧਾਜਨਕ ਹੈ ।

→ ਸਰਕਟ ਚਿੱਤਰ (Circuit diagram) ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਦਾ ਚਿੱਤਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਤੀਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਸੈੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ (ਸੰਕੇਤ) ਦੋ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਛੋਟੀ ਰੇਖਾ ਹੈ ।

→ ਬੈਟਰੀ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਸੰਯੋਜਕ ਹੈ, ।

→ ਬੈਟਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਟਾਰਚ, ਜਿਸਟਰ, ਰੇਡਿਓ, ਖਿਡੌਣੇ, ਟੀ.ਵੀ., ਰੀਮੋਟ ਕੰਟਰੋਲ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਬਲਬਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਤਲਾ ਤੰਤੂ (ਫਿਲਾਮੈਂਟ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਦੀਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਜਿਹਾ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ‘ਤੇ ਤਾਪਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਹੀਟਰ, ਰੂਮ ਹੀਟਰ ਅਤੇ ਟੈਸਟਰ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਤਾਪਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਦਾਰਥ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਧੇਰੇ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਲੰਘਾਉਣ ਨਾਲ ਉਹ ਗਰਮ ਹੋ ਕੇ ਪਿਘਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਫਿਉਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

→ ਸਰਕਟਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲਈ ਫਿਊਜ਼, ਬਿਜਲਈ ਉਪਕਰਣਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗਣ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਧਾਤੂ ਦੀ ਤਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਲੰਘਾਉਣ ਨਾਲ ਉਹ ਚੁੰਬਕ ਵਾਂਗ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਚੁੰਬਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਜਿਹਾ ਪਦਾਰਥ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਲੰਘਾਉਣ ਨਾਲ ਉਹ ਚੁੰਬਕ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਿਜਲਈ ਪ੍ਰਵਾਹ ਬੰਦ ਕਰਨ ਤੇ ਆਪਣਾ ਚੁੰਬਕੀ ਗੁਣ ਗੁਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਲੋਹੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਟੁਕੜੇ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਬਿਜਲਈ ਰੋਧੀ ਤਾਰ ਲਪੇਟ ਕੇ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਗੁਜ਼ਾਰੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਲੋਹੇ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਚੁੰਬਕ ਵਾਂਗ ਵਰਤਾਓ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਾਏ ਗਏ ਚੁੰਬਕ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਅਸਥਾਈ ਚੁੰਬਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਬੰਦ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਇਹ ਆਪਣਾ ਚੁੰਬਕੀ ਗੁਣ ਗੁਆ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਈ ਯੰਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਘੰਟੀ, ਚੁੰਬਕੀ ਸ਼੍ਰੇਨ ਆਦਿ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

  1. ਚਾਲਕ-ਅਜਿਹਾ ਪਦਾਰਥ ਜੋ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
  2. ਰੋਧਕ-ਅਜਿਹਾ ਪਦਾਰਥ ਜੋ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਲੰਘਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦਾ ਹੈ ।
  3. ਸਵਿੱਚ-ਇਹ ਇੱਕ ਸਾਧਾਰਨ ਜੁਗਤ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਬਿਜਲਈ ਪਰਿਪੱਖ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਲਈ ਜਾਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲਈ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
  4. ਸਰਕਟ ਜਾਂ ਪਰਿਪੱਥ-ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਵਹਾਉ ਨੂੰ ਬੈਟਰੀ ਦੇ ਧਨ-ਟਰਮੀਨਲ ਤੋਂ ਸਵਿੱਚ, ਬਲਬ ਦੇ ਰਸਤੇ ਦੂਜੇ ਰਿਣ ਟਰਮੀਨਲ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਰਸਤਾ, ਸਰਕਟ ਜਾਂ ਪਰਿਪੱਥ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
  5. ਬਲਬ-ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਜੁਗਤ ਜਿਹੜੀ ਬਿਜਲਈ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
  6. ਐਲੀਮੈਂਟ ਜਾਂ ਤੰਤੂ-ਟੰਗਸਟਨ ਧਾਤੂ ਦਾ ਇੱਕ ਬਰੀਕ ਟੁੱਕੜਾ ਜੋ ਬਿਜਲਈ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਾਰਨ ਗਰਮ ਹੋ ਕੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਤਸਰਜਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
  7. ਬੈਟਰੀ-ਇਹ ਇੱਕ ਬਿਜਲਈ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਸੰਯੋਜਨ ਹੈ ਜੋ ਰਸਾਇਣਿਕ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
  8. ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ-ਕੁੰਡਲੀ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਨਰਮ ਲੋਹੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਨੂੰ ਰੱਖ ਕੇ ਕੁੰਡਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਲੰਘਾਉਣ ਨਾਲ ਲੋਹੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਅੰਦਰ ਚੁੰਬਕ ਦੇ ਗੁਣ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਜੁਗਤ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
  9. ਬਿਜਲਈ ਘੰਟੀ-ਉਹ ਯੰਤਿਕ ਜੁਗਤ ਜੋ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਲੰਘਾਉਣ ਨਾਲ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
  10. ਬਿਜਲਈ ਬ੍ਰੇਨ-ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਕੂਨ ਜਿਸਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੇ ਵੱਡਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਚੁੰਬਕ ਜੁੜਿਆ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਲੋਹੇ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੋਏ ਭਾਰੀ ਸਮਾਨ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਸੌਖਾ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਬਾੜ ਵਿੱਚੋਂ ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਅੱਡ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 13 ਗਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਂ

This PSEB 7th Class Science Notes Chapter 13 ਗਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਂ will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 13 ਗਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਂ

→ ਜੇ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜੇ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਗਤੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

→ ਵਸਤੁ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਨੂੰ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਪੱਥ ‘ਤੇ ਹੋ ਰਹੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਆਪਣੀ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਡੋਲਨ ਗਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੇ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਥੋੜੀ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਤੈਅ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਮਾਂ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇ ਵਸਤੁ ਉਸੇ ਦੁਰੀ ਨੂੰ ਤੈਅ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਗਤੀ ਮੰਦ ਗਤੀ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਚਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੀ S.I ਇਕਾਈ ਮੀਟਰ/ਪ੍ਰਤੀ ਸਕਿੰਟ (m/s) ਹੈ ।

→ ਚਾਲ ਦੀ ਗਣਨਾ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਸੂਤਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ :
PSEB 7th Class Science Notes Chapter 13 ਗਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਂ 1

→ ‘ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਗਤੀ ‘ਤੇ ਚਲ ਰਹੀ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਉੱਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗਤੀ ’ਤੇ ਚਲ ਰਹੀ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਅਸਮਾਨ ਗਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਘੜੀ ਨੂੰ ਘੰਟਿਆਂ ਵਾਲੀ ਸੂਈ ਦੀ ਗਤੀ, ਧਰਤੀ ਦੀ ਸੂਰਜ ਦੁਆਲੇ ਗਤੀ ਅਤੇ ਸਧਾਰਨ ਪੈਂਡੂਲਮ ਦੀ ਗਤੀ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਅਸੀਂ ਦੀਵਾਰ ਘੜੀਆਂ, ਮੇਜ਼ ਘੜੀਆਂ, ਹੱਥ ਘੜੀਆਂ ਜਾਂ ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨ ਨਾਲ ਸਮਾਂ ਮਾਪਦੇ ਹਾਂ । ਸਮੇਂ ਦੀ SI. ਇਕਾਈ ਸਕਿੰਟ ਹੈ ।

→ ਇੱਕ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਕਿਸੇ ਸਥਿਰ ਥਾਂ ਜਾਂ ਸਟੈਂਡ ਨਾਲ ਲਟਕਾਏ ਗਏ ਭਾਰੇ ਪੁੰਜ (ਧਾਤਵੀ ਗੋਲੇ) ਨੂੰ ਸਧਾਰਨ ਪੈਂਡੂਲਮ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਧਾਰਨ ਪੈਂਡੂਲਮ ਦੀ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਆਵਰਤੀ ਜਾਂ ਡੋਲਨ ਗਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਪੈਂਡੂਲਮ ਦੇ ਇੱਕ ਡੋਲਨ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਲੱਗੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਆਵਰਤ ਕਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਇੱਕ ਸਕਿੰਟ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਡੋਲਨ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਆਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਆਤੀ ਦੀ S.I. ਇਕਾਈ ਹਰਟਜ਼ ਹੈ ।

→ ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਚਾਲ ਮਾਪਣ ਵਾਲੇ ਯੰਤਰ ਨੂੰ ਸਪੀਡੋਮੀਟਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਪੀਡੋਮੀਟਰ ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਚਾਲ ਨੂੰ ਕਿਲੋਮੀਟਰ/ਘੰਟਾ ਵਿੱਚ ਮਾਪਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਾਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੂਰੀ ਮਾਪਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਯੰਤਰ ਨੂੰ ਉਡੋਮੀਟਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਇੱਕ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਦੂਜੀ ਮਾਤਰਾ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ :

  • ਰੇਖੀ ਗ੍ਰਾਫ਼,
  • ਛੜ ਗ੍ਰਾਫ਼,
  • ਪਾਈ ਚਾਰਟ ਗ੍ਰਾਫ਼ ।

→ ਦੂਰੀ ਸਮਾਂ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਇੱਕ ਰੇਖੀ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਹੈ । ਇਹ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚਕਾਰ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਹੜੀ ਮਾਤਰਾ ਸੁਤੰਤਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਲੇਟਵੇਂ ਅਕਸ਼ (X-axis) ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਮਾਤਰਾ ਜਿਹੜੀ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹਵੇਂ ਅਕਸ਼ (Y-axis) ‘ਤੇ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਰਾਬਰ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਦੂਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਬਰਾਬਰ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸਮਾਨ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰੇ ਜਾਂ ਅਸਮਾਨ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਅਸਮਾਨ ਗਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੇ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਦੂਰੀ-ਸਮਾਂ ਗ੍ਰਾਫ਼ X-ਧੁਰੇ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਹੈ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

  1. ਗਾਫ਼-ਉਹ ਦੋ ਰਾਸ਼ੀਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਰਾਹੀਂ ਨਿਰੂਪਣ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ।
  2. ਚਾਲ-ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਾਲ ਵਿੱਚ ਵਸਤੁ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਚਾਲ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
  3. ਸਮਾਨ-ਚਾਲ-ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਬਰਾਬਰ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਚਾਲ ਸਮਾਨ ਚਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
  4. ਅਸਮਾਨ-ਚਾਲ-ਬਰਾਬਰ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਦੁਰੀ ਨਾ ਤੈਅ ਕਰਨ ਤੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਚਾਲ ਅਸਮਾਨ ਚਾਲ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
  5. ਸਰਲ ਪੈਂਡੂਲਮ-ਧਾਤੂ ਜਾਂ ਪੱਥਰ ਦੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਟੁਕੜੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਿਡ (ਮਜ਼ਬੂਤ) ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਧਾਗੇ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਲਟਕਾਉਣ ਤੇ ਸਰਲ ਪੈਂਡੂਲਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
  6. ਡੋਲਨ-ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪੂਰਵਕ ਲਟਕ ਰਹੀ ਵਸਤੂ ਜਦੋਂ ਆਪਣੀ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਚਰਮ ਸੀਮਾ ਤੱਕ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੀ ਚਰਮ ਸੀਮਾ ਤੱਕ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੂਰਵ ਸਥਿਤੀ ਅਰਥਾਤ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਵਸਤੂ ਇੱਕ ਡੋਲਨ ਪੂਰੀ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ।
  7. ਆਵਰਤ ਕਾਲ-ਸਰਲ ਪੈਂਡੂਲਮ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਡੋਲਨ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ ਆਵਰਤ ਕਾਲ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ |
  8. ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ-ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਬਰਾਬਰ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਾਲ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਛੋਟਾ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
  9. ਅਸਮਾਨ ਗਤੀ-ਜਦ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਬਰਾਬਰ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰੇ ਭਾਵੇਂ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਛੋਟਾ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਅਸਮਾਨ ਗਤੀ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 12 ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ

This PSEB 7th Class Science Notes Chapter 12 ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 12 ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ

→ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਜਣਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅਤੇ ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ।

→ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ, ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਵਿਧੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਕੇਵਲ ਇੱਕੋ ਜਣਕ (Parent) ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਪੌਦੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਦੋ-ਖੰਡਨ ਵਿਧੀ, ਕਲੀਆਂ ਰਾਹੀਂ, ਵਿਖੰਡਨ, ਬੀਜਾਣੂਆਂ ਰਾਹੀਂ, ਪੁਨਰਜਣਨ, ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਧੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਦੋ-ਖੰਡਨ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੋਵੇਂ ਭਾਗ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਕੇ ਦੋ ਨਵੇਂ ਜੀਵ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੌਰਾਨ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਨਰ ਜਣਨ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਜਣਨ ਅੰਗ ਨਰ ਯੁਗਮਕ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮਿਲ ਕੇ ਯੂਰਮਜ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ | ਯੁਗਮਜ ਨਵੇਂ ਪੌਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਲਿੰਗੀ ਪਜਣਨ ਕੇਵਲ ਫੁੱਲਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਾਇਕ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੜਾਂ, ਤਣੇ ਜਾਂ ਪੱਤਿਆਂ ਵਰਗੇ ਅੰਗਾਂ ਰਾਹੀਂ ਨਵੇਂ ਪੌਦੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਨਾ ਜਣਨ ਅੰਗ ਭਾਗ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬੀਜ ਭਾਗ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੇ ਕਈ ਬਨਾਉਟੀ ਢੰਗ ਵੀ ਹਨ । ਇਹ ਹਨ ਕਲਮਾਂ ਲਾਉਣੀਆਂ, ਪਿਓਂਦ ਚੜ੍ਹਾਉਣੀ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਾਂ ਦਾਬ ਲਗਾਉਣਾ ।

→ ਪੱਕੇ ਹੋਏ ਪਰਾਗ ਕਣਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਕੋਸ਼ ਤੋਂ ਪਰਾਗਕਣ-ਗਾਹੀ (ਵਰਤਿਕਾਗਰ) ਤੱਕ ਸਥਾਨੰਤਰਣ ਪਰਾਗਣ ਕਿਰਿਆ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਸੇ ਫੁੱਲ ਤੇ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਫੁੱਲ ਦੇ ਇਸਤਰੀ ਕੇਸਰ ਦੀ ਪਰਾਗਕਣ-ਹੀ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ । ਕਾਈ ਵਰਗੇ ਫੁੱਲ ਰਹਿਤ ਪੌਦੇ ਵਿਖੰਡਣ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ; ਖਮੀਰ ਕਲੀਆਂ ਰਾਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉੱਲੀਆਂ ਅਤੇ ਮੌਸ ਬੀਜਾਣੁਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਰ ਯੁਗਮਕ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮ ਦਾ ਅੰਡਾਣੂ ਵਿੱਚ ਸੁਮੇਲ (Fusion) ਨੂੰ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਿਰਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅੰਡਾਣੂਆਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਫ਼ਲ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਅੰਡਾਣੂ ਬੀਜਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਜਣਕ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਬੀਜਾਂ ਦਾ ਖਿਲਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਬੀਜ ਨਵੇਂ ਪੌਦੇ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਸਕਣ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

  1. ਪ੍ਰਜਣਨ-ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਨਵੇਂ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਇਸ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  2. ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ-ਅਜਿਹੀ ਵਿਧੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਪੌਦੇ ਉਗਾਉਣ ਲਈ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇੱਕ ਹੀ ਜਣਕ ਤੋਂ ਨਵਾਂ ਪੰਦਾ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  3. ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ-ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਦੇ ਯੁਗਮਕਾਂ ਦੇ ਸੰਯੋਜਨ ਨਾਲ ਨਵਾਂ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਣਨ ਕਹਿੰਦੇ : ਹਨ !
  4. ਕਾਇਕ ਪ੍ਰਜਣਨ-ਜਦੋਂ ਪੌਦੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅੰਗ ਤੋਂ ਨਵਾਂ ਪੌਦਾ ਤਿਆਰ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਕਾਇਕ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  5. ਵਿਖੰਡਨ-ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਨਵਾਂ ਜੀਵ ਦਾ ਬਣਨਾ ਵਿਖੰਡਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
  6. ਇੱਕ ਲਿੰਗੀ ਫੁੱਲ-ਅਜਿਹਾ ਫੁੱਲ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਪੁੰਕੇਸਰ ਜਾਂ ਕੇਵਲ ਇਸਤਰੀ ਕੇਸਰ ਮੌਜੂਦ ਹੋਵੇ, ਨੂੰ ਇੱਕ ਲਿੰਗੀ ਫੁੱਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  7. ਦੋ-ਲਿੰਗੀ ਫੁੱਲ-ਅਜਿਹਾ ਫੁੱਲ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੁੰਕੇਸਰ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀ ਕੇਸਰ ਦੋਵੇਂ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣ, ਉਸਨੂੰ ਦੋ-ਲਿੰਗੀ ਫੁੱਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  8. ਨਿਸ਼ੇਚਨ-ਨਰ ਯੁਗਮਕ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਿਰਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  9. ਪਰਾਗਣ-ਪੱਕੇ ਹੋਏ ਪਰਾਗਕਣਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਕੋਸ਼ ਤੋਂ ਪਰਾਗਕਣ ਹੀ ਜਾਂ ਵਰਤਿਕਾਗਰ ਤੱਕ ਸਥਾਨੰਤਰਣ ਪਰਾਗਣ ਕਿਰਿਆ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
  10. ਸਵੈ-ਪਰਾਗਣ-ਦੋ ਲਿੰਗੀ ਫੁੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਾਗਕਣ, ਪਰਾਗਕੋਸ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਜਦੋਂ ਉਸੇ ਫੁੱਲ ਦੇ ਇਸਤਰੀ ਕੇਸਰ ਦੀ ਪਰਾਗਕਣ ਹੀ ਤੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਪਰਾਗਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  11. ਪਰ-ਪਰਾਗਣ-ਪਰ-ਪਰਾਗਣ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਪਰਾਗਕਣ ਇੱਕ ਫੁੱਲ ਦੇ ਪੁੰਕੇਸਰ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਫੁੱਲ ਦੀ ਪਰਾਗਕਣ ਗਾਹੀ ਇਸਤਰੀ ਕੇਸਰ ਤੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਪਰ ਪਰਾਗਣ-ਕਿਰਿਆ ਇੱਕ ਹੀ ਪੌਦੇ ਦੇ ਦੋ ਫੁੱਲਾਂ ਜਾਂ ਉਸੇ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਦੇ ਦੋ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
  12. ਬੀਜਾਂ ਦਾ ਉੱਗਣਾ (ਬੀਜਾਂ ਦਾ ਅੰਕੁਰਨ)-ਸਿੱਲੀ ਮਿੱਟੀ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਬੀਜ ਪਾਣੀ ਸੋਖ ਕੇ ਫੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਭਰੂਣ ਪੁੰਗਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ, ਜੜ ਅੰਕੁਰ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਧੱਸ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਤਣਾ ਅੰਕੁਰ ਉੱਪਰ ਹਵਾ ਵੱਲ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਪੱਤੇ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਬੀਜਾਂ ਦਾ ਪੁੰਗਰਨਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Book Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 9 Science Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ

PSEB 9th Class Science Guide ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਲੈੱਕਟਾਨ, ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਨਿਊਟੂਨ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ, ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਨਿਊਟ੍ਰਾਨ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ-
PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 1
PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 2

PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੇ.ਜੇ. ਥਾਮਸਨ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ ਦੀਆਂ ਕੀ ਖਾਮੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੇ.ਜੇ. ਥਾਮਸਨ ਨੇ ਸੁਝਾਓ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਪਰਮਾਣੁ ਦਾ ਪੁੰਜ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਪੋਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਇਲੈੱਕਟਾਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਪਰਮਾਣੁ ਅੰਦਰ ਇਕ-ਸਮਾਨ ਵਿਤਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੇਕ ਵਿੱਚ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਮੇਵਾ । ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨੇ ਰਦਰਫੋਰਡ ਦੇ ਸੁਝਾਓ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਧਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪਰਮਾਣੁ ਪੁੰਜ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਿਤ ਪੋਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਨਿਉਟਾਂਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਦਰਫੋਰਡ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ ਦੀਆਂ ਕੀ ਖਾਮੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਦਰਫੋਰਡ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ ਦੀਆਂ ਖਾਮੀਆਂ-ਰਦਰਫੋਰਡ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਰਮਾਣੁ-ਮਾਡਲ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪਰਮਾਣੁ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪੁੰਜ ਨਿਉਕਲੀਅਸ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਇਲੈਂਕਟਾਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਊਰਜਾ ਸ਼ੈਲਾਂ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਰਿਣ-ਚਾਰਜਿਤ (ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ) ਵੇਗਤ ਕਣ ਚੱਕਰੀ ਗਤੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਰਜਾ ਵਿਕਿਰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਰਜਾ ਗੁਆ ਦੇਣ ਮਗਰੋਂ ਨਿਉਕਲੀਅਸ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮਾਣੁ ਅਸਥਿਰ ਹੈ ਜੋ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬੋਹਰ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 3
ਬੋਹਰ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ-
ਨੀਲਸ ਬੋਹਰ ਨੇ ਪਰਮਾਣੂ ਬਣਤਰ ਬਾਰੇ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਮਨੌਤਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ-

  1. ਪਰਮਾਣੁ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਅਤੇ ਨਿਗਰ ਛੋਟਾ ਭਾਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ
    ਨਿਊਨ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
  2. ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਦਾ ਆਇਤਨ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਆਇਤਨ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
  3. ਰਿਣ-ਚਾਰਜਿਤ ਇਕਨ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਦੁਆਲੇ ਕੁੱਝ ਨਿਸਚਿਤ ਆਰਬਿਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਦੇ ਵਿਵਿਕਤ ਆਰਬਿਟਾਂ (Discrete Orbits) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਨ ਵਿਵਿਕਤ ਆਰਬਿਟ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਰਜਾ ਦਾ ਵਿਕਿਰਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
  4. ਜਦੋਂ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਊਰਜਾ ਸੈੱਲ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਊਰਜਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਛਲਾਂਗ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਊਰਜਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਾਰੇ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਭਿੰਨ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ-
(i) ਟਾੱਮਸਨ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ-

  1. ਡਿਸਚਾਰਜ ਟਿਉਬ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਟਾਮਸਨ ਨੇ ਇਹ ਸੁਝਾਓ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਪਰਮਾਣੂ ਬਿਜਲਈ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਦਾਸੀਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪੂਰੇ ਆਇਤਨ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟੂਨ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
  2. ਪਰਮਾਣੂ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਗੋਲੇ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਂਨ ਖੁੱਭੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
  3. ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਆਕਾਰ 10-10 ਮੀ. ਜਾਂ 1°A ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
  4. ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਪੁੰਜ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 4

(ii) ਰਦਰਫੋਰਡ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ-

  1. ਸੋਨੇ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਤੋਂ ਵਿਕਿਰਣਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕੀਰਣਨ ਨੇ ਇਹ ਸੁਝਾਇਆ ਕਿ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਪਰਮਾਣੁ ਦਾ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਨਿੱਗਰ ਭਾਗ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਕਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
  2. ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਦਾ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਪੂਰੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਦਾ 10-5 ਗੁਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
  3. ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਇਲੈਂਕਨ, ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਰਬਿਟਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਰਦਰਫੋਰਡ ਮਾਡਲ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 5

(iii) ਨੀਲਸ ਬੋਹਰ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ-

  1. ਪਰਮਾਣੁ ਦਾ ਨਿਉਕਲੀਅਸ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
  2. ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਨਿਸਚਿਤ ਊਰਜਾ ਪੱਧਰਾਂ ਜਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰੀ ਗਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
  3. ਜਦੋਂ ਇਲੈਂਕਨ ਗਤੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਕ ਸੈੱਲ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਊਰਜਾ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (ਲਾਭ ਜਾਂ ਹਾਨੀ) ਜੋ ਵਿਕਿਰਣਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਵਿੱਚ ਜਾ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਪਰਮਾਣੂ ਅਸਥਿਰ ਹੈ ।

PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 6

PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪਹਿਲੇ ਅਠਾਰਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ੈਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਵੰਡ ਦੇ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਰਬਿਟ (ਸੈੱਲਾਂ) ਵਿੱਚ ਇਲੈਂਕਨ ਵੰਡ-ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਰਬਿਟਾਂ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਲਈ ਬੋਹਰ ਅਤੇ ਬਰੀ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕੁੱਝ ਨਿਯਮ ਸੁਝਾਏ-

  1. ਪਰਮਾਣੁ ਦੇ ਕਿਸੇ ਆਰਬਿਟ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ 2n2 ਸੂਤਰ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ n ਆਰਬਿਟ ਜਾਂ ਊਰਜਾ ਸਤਰ (ਲੇਵਲ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਹੈ । ਅੰਦਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਊਰਜਾ ਸਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ K, L, M, N …… ਹਨ ।
  2. ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਆਰਬਿਟ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਖਿਆ 8 ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
  3. ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਆਰਬਿਟ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਆਰਬਿਟ ਵਿੱਚ 18 ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਲੈਂਕਨ ਨਹੀਂ ਭਰੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ।
  4. ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਆਰਬਿਟ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਉਦੋਂ ਤਕ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ ਜਦੋਂ ਤਕ ਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਵਾਲੇ ਅੰਦਰਲੇ ਆਰਬਿਟ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਰ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ਅਰਥਾਤ ਆਰਬਿਟ ਕ੍ਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਿਲੀਕਾਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਲੈ ਕੇ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਦੀ ਪਰੀਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਯੋਜਕਤਾ-ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਉਸ ਤੱਤ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਪਰਮਾਣੁ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਉਸ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਜੇਕਰ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਉਸ ਦੀ ਅਧਿਅਕਤਮ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਪਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ 8 ਵਿੱਚੋਂ ਘਟਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਸਿਲੀਕਾਨ-
ਸਿਲੀਕਾਨ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (p) = 14
ਇਲੈੱਕਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (e) = 14
PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 7
ਸਿਲੀਕਾਨ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 4
∴ ਸਿਲੀਕਾਨ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ = 4

ਆਕਸੀਜਨ-
ਆਕਸੀਜਨ ਪਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਪੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ (p) = 8
∴ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ (e) = 8
PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 8
ਆਕਸੀਜਨ ਪਰਮਾਣੁ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਆਰਬਿਟ ਵਿੱਚ ਇਲੈਂਕਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 6
∴ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ = (8 – 6)
= 2 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਉਦਾਹਰਣ ਸਹਿਤ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ-ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ, ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ, ਸਮਸਥਾਨਕ ਅਤੇ ਸਮਭਾਰਕ । ਸਮਸਥਾਨਕਾਂ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਲਾਭ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ (Atomic Number) – ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਉਸ ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਵਿੱਚ 12 ਪ੍ਰੋਟਾਨ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ 12 ਹੈ ।

ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ‘Z’ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ (Z) = ਪ੍ਰੋਟਾਨ ਸੰਖਿਆ (p) = ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਸੰਖਿਆ (e)
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕਾਰਬਨ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ 6 ਪ੍ਰੋਟਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
∴ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ (Z) = 6

(ii) ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ (Mass Number) – ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੇ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਨਿਉਨਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਨਿਊਕਲੀਆਂਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਆਖਦੇ ਹਨ | ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ‘A’ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ (A) = ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ + ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਵਿੱਚ ਨਿਊਟੂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ |
ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਕਾਰਬਨ ਦੇ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਵਿੱਚ 6 ਪ੍ਰੋਟਾਨ ਅਤੇ 6 ਨਿਊਟ੍ਰਾਨ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ (A) = p + n
= 6 + 6
= 12 ਹੈ ।

(iii) ਸਮਸਥਾਨਕ (Isotopes) – ਇੱਕ ਹੀ ਤੱਤ ਦੇ ਦੋ ਪਰਮਾਣੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਇੱਕ ਹੀ ਹੋਵੇ ਪਰੰਤੂ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਤੱਤ ਦੇ ਸਮਸਥਾਨਕ (Isotopes) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਕਲੋਰੀਨ ਦੇ ਦੋ ਸਮਸਥਾਨਕ PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 9 ਹੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਅਰਥਾਤ 17 ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਇੱਕ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ 35 ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ 37 ਹੈ ।

(iv) ਸਮਭਾਰਕ (Isobars) – ਅਜਿਹੇ ਤੱਤ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਭਾਰਕ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ, ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ 20 ਅਤੇ ਆਰਗਾਂਨ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ 18 ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪੰਜ ਸੰਖਿਆ 40 ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਸੰਖਿਆ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਨਿਊਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਸਮਸਥਾਨਕਾਂ ਦੇ ਲਾਭ (Uses of Isotopes)-

  1. ਕੈਂਸਰ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਕੋਬਾਲਟ ਦੇ ਸਮਸਥਾਨਕ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  2. ਗਾਈਟਰ (ਗਿਲ੍ਹੜ) ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਆਇਓਡੀਨ ਦੇ ਸਮਸਥਾਨਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
Na+ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਰੇ ਹੋਏ K ਅਤੇ L ਸੈੱਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਓਨੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿੰਨੇ ਉਸ ਪਰਮਾਣੁ ਦੇ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਲੈੱਕਟਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟਾਨ ਤੇ ਵਿਪਰੀਤ ਚਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪਰਮਾਣੂ ਬਿਜਲਈ ਉਦਾਸੀਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਉਦਾਸੀਨ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਲੈਂਕਨ ਦਾ ਲਾਭ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਉੱਤੇ ਇਕਾਈ ਰਿਣ-ਚਾਰਜ ਆ ਜਾਵੇਗਾ | ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜੇਕਰ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇ ਅਰਥਾਤ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਤਾਂ ਉਹ ਇਕਾਈ ਧਨਚਾਰਜਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਦੇ ਨਿਕਲਣ ਜਾਂ ਜੁੜਨ ਕਾਰਨ ਬਣੇ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣ ਨੂੰ ਆਇਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਸੋਡੀਅਮ ਪਰਮਾਣੂ ਉਦਾਸੀਨ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ 11 ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ 11 ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨਾਂ ਦੀ ਵੰਡ 2, 8, 1 ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ 1 ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਨਿਕਲਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਸੋਡੀਅਮ ਆਇਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਸੋਡੀਅਮ ਪਰਮਾਣੁ – 1e → ਸੋਡੀਅਮ ਆਇਨ
11e – 1e → 10e
ਜਾਂ Na0 – 1e → Na+
ਸੋਡੀਅਮ ਆਇਨ ਦੀ ਇਲੈਂਕਨੀ ਵੰਡ (2, 8) ਹੋਵੇਗੀ ਅਰਥਾਤ ਇਸਦੇ K ਅਤੇ L ਬੈੱਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਰੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜੇ ਬਰੋਮੀਨ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸਮਸਥਾਨਕਾਂ \({ }_{35}^{79} \mathrm{Br}\) (49.7%) ਅਤੇ \({ }_{35}^{81} \mathrm{Br}\) (50.3%) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਤਾਂ ਬਰੋਮੀਨ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਔਸਤ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਦੀ ਗਣਨਾਂ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਬੋਰਮੀਨ ਦਾ ਸਮਸਥਾਨਕ ਜਿਸ ਦਾ ਪਰਮਾਣੁ ਪੁੰਜ 79 ਹੈ = 49.7%
∴ ਬਰੋਮੀਨ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਲਈ \({ }_{35}^{79} \mathrm{Br}\) ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ \(\frac{79}{100}\)
× 49.7
= 39.26 u
ਬਰੋਮੀਨ ਦਾ ਸਮਸਥਾਨਕ ਜਿਸ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ 81 ਹੈ = 50.3%
∴ ਬਰੋਮੀਨ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਲਈ \({ }_{35}^{81} \mathrm{Br}\) ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ = \(\frac{50.3}{100}\) × 81
= 40.74 u
ਬਰੋਮੀਨ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਔਸਤ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ = 39.26 + 40.74
= 80.0 u

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇਕ ਤੱਤ X ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ 16.2 u ਹੈ ਤਾਂ ਇਸਦੇ ਇੱਕ ਨਮੂਨੇ ਵਿੱਚ ਸਮਸਥਾਨਕ \({ }_{8}^{16} X\) ਅਤੇ \({ }_{8}^{18} X\) ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
ਮੰਨ ਲਓ ਨਮੂਨੇ ਵਿੱਚ \({ }_{8}^{16} X\) ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤਤਾ = y
∴ ਨਮੂਨੇ \({ }_{8}^{18} X\) ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤਤਾ = (100 – y)
PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 10
16.2 × 100 = 1800 – 2y
1620 = 1800 – 2y
2y = 1800 – 1620
2y = 180
∴y = \(\frac{180}{2}\)
= 90
ਅਰਥਾਤ \({ }_{8}^{16} X\) ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤਤਾ = 90%
∴ \({ }_{8}^{18} X\) ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤਤਾ = 100 – 90
= 10%

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਜੇ ਤੱਤ ਦਾ Z = 3 ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਤੱਤ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ? ਤੱਤ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਲਿਖੋ ।
ਹੱਲ :
ਤੱਤ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ Z ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
∴ ਤੱਤ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ Z = 3.
ਅਰਥਾਤ ਤੱਤ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = ਇਲੈੱਕਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 3
PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 11
ਇਹ ਪਰਮਾਣੁ ਲੀਥਿਅਮ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ 1 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਦੋ ਪਰਮਾਣੂ ਸਪੀਸ਼ਿਜ਼ ਦੇ ਨਿਊਕਲੀਅਸਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ-
PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 12
X ਅਤੇ Y ਦੀ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਪਤਾ ਕਰੋ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਸਪੀਸ਼ਿਜ਼ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ?
ਹੱਲ :
X ਦੀ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ = 6 + 6
= 12
Y ਦੀ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ = 6 + 8 = 14
X ਅਤੇ Y ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਸਮਾਨ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਭਿੰਨ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸਮਸਥਾਨਿਕ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਥਨ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤ ਲਈ F ਅਤੇ ਸਹੀ ਲਈ T ਲਿਖੋ ।
(ਉ) ਜੇ. ਜੇ. ਥਾਮਸਨ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਨਿਊਕਲੀਅਨਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(ਅ) ਇੱਕ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਂਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਮਿਲ ਕੇ ਨਿਊਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਅਣਚਾਰਜਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ੲ) ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਦਾ ਪੁੰਜ ਪ੍ਰੋਟਾਨ ਨਾਲੋਂ ਲਗਭਗ \(\frac{1}{1837}\) ਗੁਣਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ਸ) ਆਇਓਡੀਨ ਦੇ ਸਮਸਥਾਨਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਟਿੰਕਚਰ ਆਇਓਡੀਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਵਾਈ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) False
(ਅ) False
(ੲ) True
(ਸ) True
ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਸੰਖਿਆ 15, 16 ਅਤੇ 17 ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ (×) ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਅਤੇ ਸਹੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ (√) ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਰਦਰਫੋਰਡ ਦਾ ਐਲਫਾ-ਕਣ ਖਿੰਡਾਉ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਿਸ ਦੀ ਖੋਜ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ
(ਉ) ਪਰਮਾਣੂ ਨਿਊਕਲੀਅਸ
(ਅ) ਇਲੈਂਕਨ
(ੲ) ਪ੍ਰੋਟਾਨ
(ਸ) ਨਿਊਫ਼ਾਂਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਪਰਮਾਣੂ ਨਿਊਕਲੀਅਸ (√)
(ਅ) (×)
(ੲ) (×)
(ਸ) (×).

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਇੱਕ ਤੱਤ ਦੇ ਸਮਸਥਾਨਕ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-
(ਉ) ਸਮਾਨ ਭੌਤਿਕ ਗੁਣ
(ਅ) ਭਿੰਨ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣ
(ੲ) ਨਿਉਨਾਂ ਦੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਖਿਆ
(ਸ) ਭਿੰਨ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) (×)
(ਅ) (×)
(ੲ) ਨਿਉਵਾਂਨਾਂ ਦੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਖਿਆ (√)
(ਸ) (×) ।

PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
Cl ਆਇਨ ਵਿੱਚ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਹੈ-
(ਉ) 16
(ਅ) 8
(ੲ) 17
(ਸ) 18.
ਉੱਤਰ-
(ਉ) (×)
(ਅ) 8 (√)
(ੲ) (×)
(ਸ) (×)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਸੋਡੀਅਮ ਦੀ ਸਹੀ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਵੰਡ ਹੇਠ ਦਿੱਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?
(ਉ) 2, 8
(ਅ) 8, 2, 1
(ੲ) 2, 1, 8
(ਸ) 2, 8, 1.
ਉੱਤਰ-
(ਉ) (×)
(ਅ) (×)
(ੲ) (×)
(ਸ) 2, 8, 1 (√) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਸਾਰਣੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ-
PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 13
ਉੱਤਰ-
PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 14

Science Guide for Class 9 PSEB ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ InText Questions and Answers

ਪਾਠ-ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਜਨਰਲ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੈਨਾਲ ਕਿਰਣਾਂ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੈਨਾਲ ਕਿਰਣਾਂ (Canals Rays)-ਐਨੋਡ ਤੋਂ ਉਤਸਰਜਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਰਣਾਂ ਜਦੋਂ ਡਿਸਚਾਰਜ ਟਿਊਬ ਵਿੱਚ ਗੈਸ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਕੈਨਾਲ ਕਿਰਣਾਂ ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਇਹ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਵਿਕਿਰਣਾਂ ਹਨ ਜੋ ਅਜਿਹੇ ਕਣਾਂ ਨਾਲ ਨਿਰਮਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੁੰਜ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਤੋਂ 2000 ਗੁਣਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚਾਰਜ ਇਲੈਂਕਨ ਦੇ ਚਾਰਜ ਤੋਂ ਉਲਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੇ ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੋਟਾਂਨ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਚਾਰਜ ਹੋਵੇਗਾ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦਾ ਚਾਰਜ +1 ਅਤੇ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਦਾ ਚਾਰਜ -1 ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਹੁਣ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਟਾਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਚਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪਰਮਾਣੂ ਤੇ ਕੋਈ ਪਰਿਣਾਮੀ (ਨੇਟ) ਚਾਰਜ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਅਰਥਾਤ ਪਰਮਾਣੂ ਉਦਾਸੀਨ ਹੋਵੇਗਾ ।

PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪਰਮਾਣੂ ਉਦਾਸੀਨ ਹੈ, ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਟੱਮਸਨ ਦੇ ਮਾਡਲ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੱਮਸਨ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ (Tomson’s model of atom)-

  1. ਪਰਮਾਣੂ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਗੋਲੇ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਲੈੱਕਟੂਨ ਉਸ ਵਿੱਚ ਖੁੱਭੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕ੍ਰਿਸਮਸ ਕੇਕ ਵਿੱਚ ਮੇਵੇ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
  2. ਰਿਣਾਤਮਕ ਅਤੇ ਧਨਾਤਮਕ ਚਾਰਜ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਪਰਮਾਣੂ ਬਿਜਲਈ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਦਾਸੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਰਦਰਫੋਰਡ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ ਅਨੁਸਾਰ, ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜਾ ਅਵਰਮਾਣੂਕ ਕਣ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਦਰਫੋਰਡ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਮਾਣੁ ਦਾ ਨਾਭਿਕ (Nucleus) ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਲਗਪਗ ਸਾਰਾ ਪੁੰਜ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਅਤੇ ਨਾਭਿਕ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਥਾਂ (ਆਰਬਿਟਾਂ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਅਪਰਮਾਣੂਕ ਕਣ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਤਿੰਨ ਆਰਬਿਟਾਂ ਵਾਲੇ ਬੋਹਰ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 15

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕੀ ਐਲਫਾ-ਕਣਾਂ ਦਾ ਖਿਡਾਉ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸੋਨੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦੂਜੀ ਧਾਤ ਦੀ ਪੱਤੀ ਨਾਲ ਸੰਭਵ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੇਕਰ ਐਲਫ਼ਾ-ਕਣਾਂ ਦਾ ਖਿਡਾਉ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸੋਨੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਿਸੇ ਦੂਜੀ ਧਾਤ ਦੀ ਪੱਤੀ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਓਨੀ ਹੀ ਬਰੀਕ ਹੋਵੇ ਜਿੰਨੀ ਕਿ ਸੋਨੇ ਦੀ ਪੱਤੀ ਸੀ, ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਨਤੀਜਾ ਉਹੀ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਹੜਾ ਸੋਨੇ ਦੀ ਪੱਤੀ ਨਾਲ ਸੀ । ਹੁਣ ਕਿਉਂਕਿ ਸੋਨਾ ਭਟੀਣਯੋਗ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕੁੱਟ ਕੇ ਬਹੁਤ ਪਤਲੀ ਚਾਂਦਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜੀ ਧਾਤ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਬਰੀਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਹੁਣ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਮੋਟੀ ਚਾਦਰ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਯੋਗ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਕਰਾਂਗੇ ਤਾਂ ਐਲਫ਼ਾ ਕਣ ਟਕਰਾ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਧਨ ਚਾਰਜਿਤ ਪ੍ਰੋਟਾਨ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਅੰਦਰ ਸਥਿਤੀ ਇੰਨੀ ਪੱਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅਨੁਮਾਨ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਨਿਕੜੇ ਕਣਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਮਾਣੁ ਦੇ ਨਿਕੜੇ ਕਣ-ਪਰਮਾਣੁ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਨਿਕੜੇ ਕਣ ਹਨ-

  1. ਪ੍ਰੋਟਾਨ (1P-1 )
  2. ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ (0e-1 )
  3. ਨਿਊਵਾਂਨ (1n0 )

PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਹੀਲੀਅਮ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ 4u ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਨਿਉਟਾਨ ਹੋਣਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੁ ਦਾ ਪੁੰਜ ਉਸਦੇ ਨਾਭਿਕ (Nucleus) ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਨਿਉਟਾਨਾਂ ਦੇ ਪੁੰਜਾਂ ਦੇ ਜੋੜ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਹੀਲੀਅਮ ਪਰਮਾਣੁ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ 4u ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪੋਟਾਂਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੋ ਪੋਟਾਨਾਂ ਦਾ ਪੰਜ 2u ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ (4u – 2u = 2u) ਪੁੰਜ ਨਿਉਟਾਂਨ ਕਰਕੇ ਹੋਵੇਗਾ । ਕਿਉਂਕਿ 1 ਨਿਊਟ੍ਰਨ ਦਾ ਪੁੰਜ 1u ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ 2 ਨਿਊਨ ਹੋਣਗੇ ਜੋ 2ਘ ਪੁੰਜ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਾਰਬਨ ਅਤੇ ਸੋਡੀਅਮ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਲਈ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਂਨ ਵੰਡ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 16
ਕਾਰਬਨ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ 12 ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਵਿੱਚ
ਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (p) = 6
ਅਤੇ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (e) = 6 ਹੈ ।

ਕਾਰਬਨ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਵੰਡ :
K-ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 2
L-ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟੂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 4
ਸੋਡੀਅਮ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ = 23 ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਵਿੱਚ
ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (p) = 11
ਅਤੇ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (e) = 11 ਹੈ ।

ਸੋਡੀਅਮ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਵੰਡ :
K-ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 2
L-ਸੈੱਲ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 8
M-ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 1

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜੇ ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ K ਅਤੇ L ਬੈਂਲ ਭਰਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ?
ਉੱਤਰ-
K-ਸੈਂਲ ਭਰਿਆ ਹੋਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟੂਨਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ = 2
L-ਸੈਂਲ ਭਰਿਆ ਹੋਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 8
∴ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਉਪਸਥਿਤ ਇਲੈਂਕਨ = 2 + 8 = 10

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕਲੋਰੀਨ, ਸਲਫਰ ਅਤੇ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
(i) ਕਲੋਰੀਨ (Cl)
ਕਲੋਰੀਨ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ = 17
ਕਲੋਰੀਨ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (p) = 17
ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (e) = 17
PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 17
ਕਲੋਰੀਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 7
ਕਲੋਰੀਨ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ = 8 – 7 – 1
(ਅਰਥਾਤ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਆਠਾ (ਅਸ਼ਟਕ) ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ)

(ii) ਸਲਫਰ (S)
ਸਲਫਰ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ = 16
ਸਲਫਰ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ, ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (p) = 16
ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (e) = 16
PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 18
ਸਲਫਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਇਲੈੱਕਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 6
ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਆਠਾ ਬਣਾਉਣ (ਪੂਰਾ ਭਰਨ) ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਇਲੈੱਕਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 8 – 6 = 2
∴ ਸਲਫਰ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ = 2

(iii) ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ (Mg)
ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ = 12
ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ, ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (p) = 12
ਇਲੈੱਕਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (e) = 12
PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 19
ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 2
ਅਰਥਾਤ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਪਰਮਾਣੂ ਨੂੰ ਆਠਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਅਖ਼ੀਰਲਾ ਸ਼ੈਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਬਣਨ ਲਈ ਜਿੰਨੇ ਇਲੈੱਕਟਾਨ ਛੱਡਣੇ ਪੈਣਗੇ = 2
∴ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ = 2

PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਜੇ ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 8 ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵੀ 8 ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ = ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ (p) = 8

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਪਾਠ-ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਸਾਰਣੀ 4.1 ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਸਲਫਰ ਪਰਮਾਣੁ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਗਿਆਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਆਕਸੀਜਨ (O)
ਆਕਸੀਜਨ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (P) = 8
ਨਿਊਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (n) = 8
∴ ਆਕਸੀਜਨ ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ = n + p
8 + 8
= 16

(ii) ਸਲਫਰ (S)
ਸਲਫਰ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (p) = 16
ਨਿਊਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (n) = 16
∴ ਸਲਫਰ ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ = n + p
= 16 + 16
= 32

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਚਿੰਨ੍ਹ H, D ਅਤੇ T ਦੇ ਲਈ ਹਰੇਕ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨ ਅਵਰਮਾਣੁਕ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰਣੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
H, D ਅਤੇ T ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਮਸਥਾਨਕ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ 1 ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਪਰਮਾਣੂ ਭਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਨ ।
PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 20

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਸਮਸਥਾਨਕ ਅਤੇ ਸਮਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਜੋੜੇ ਦੀ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਤਰਤੀਬ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਸਮਸਥਾਨਕ (Isotopes)-
ਕਲੋਰੀਨ ਤੱਤ ਦੇ ਦੋ ਸਮਸਥਾਨਕ (\({ }_{17}^{35} \mathrm{Cl}\)) ਅਤੇ (\({ }_{17}^{37} \mathrm{Cl}\)) ਹਨ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ 17 ਹੈ ।
ਹੁਣ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ = ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 17
PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 21
PSEB 9th Class Science Solutions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ 22

(ii) ਸਮਭਾਰਕ (Isobars)-
ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ (\({ }_{20}^{40} \mathrm{Ca}\)) ਅਤੇ (\({ }_{18}^{40} \mathrm{Ca}\)) ਆਰਗਨ ਸਮਭਾਰਕਾਂ ਦਾ ਜੋੜਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਇੱਕ ਸਮਾਨ 40 ਹੈ ਪਰੰਤੁ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਕੁਮਵਾਰ 20 ਅਤੇ 18 ਹੈ ।
ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ (Ca)
ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ = 20
ਅਰਥਾਤ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (p) = ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 20 ……………… (i)
ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ = (n + p) = 40 …………….. (ii)
∴ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਨਿਊਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (n)
= (ii) – (i)
= 40 – 20
= 20
ਆਰਗਾਂਨ (Ar) ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ = 18
ਅਰਥਾਤ ਆਰਗਾਂਨ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (p) = ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (e) = 18 ……………..(i)
ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ (n + p) = 40 …………….(ii)
ਆਰਗਾਨ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਨਿਊਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (n)
= (ii) – (i)
= 40 – 18
= 22

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 11 ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਹਨ

This PSEB 7th Class Science Notes Chapter 11 ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਹਨ will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 11 ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਹਨ

→ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਢਾਹੂ-ਉਸਾਰੂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਲਈ ਊਰਜਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ । ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

→ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਰਾਹੀਂ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਣੀ ਅਤੇ CO2, ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ, ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹਰੇਕ ਸੈੱਲ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਸੈੱਲਾਂ ਤੋਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਨਿਕਾਸੀ ਅੰਗ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਣਾ ਪਰਿਵਹਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਿਕਸਿਤ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਲਹੁ-ਗੇੜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਦਿਲ, ਲਹੁ ਵਹਿਣੀਆਂ ਅਤੇ ਲਹੁ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਕਸੀਜਨ, ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਭੋਜਨ, ਹਾਰਮੋਨਾਂ ਅਤੇ ਐਨਜਾਈਮਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਦੇ ਇੱਕ ਭਾਗ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਹਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲਹੂ ਗੇੜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਖ਼ੂਨ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਲਹੂ ਸੈੱਲ, ਸਫ਼ੈਦ ਲਹੂ ਸੈੱਲ, ਪਲੇਟਲੈਟਸ ਅਤੇ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਲਹੂ ਦਾ ਲਾਲ ਰੰਗ ਹੀਮੋਗਲੋਬਿਨ ਨਾਂ ਦੇ ਵਰਣਕ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਦਿਲ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ੀਦਾਰ ਅੰਗ ਹੈ, ਜੋ ਲਹੂ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਪੰਪ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਧੜਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਇੱਕ ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ ਧੜਕਣਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਨਬਜ਼ ਦਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਧਮਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਯੁਕਤ ਲਹੁ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਯੁਕਤ ਲਹੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਲਹੂ ਅਤੇ ਟਿਸ਼ੂ ਤਰਲਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ, ਗੈਸਾਂ ਅਤੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੇਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮਲ-ਨਿਕਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜੋੜਾ ਗੁਰਦੇ, ਇੱਕ ਜੋੜਾ ਮੂਤਰ ਵਹਿਣੀਆਂ, ਇੱਕ ਮੂਤਰ ਮਸਾਨਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮੂਤਰ ਦੁਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਗੁਰਦੇ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ਾਬ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਫੇਫੜੇ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਚਮੜੀ ਪਸੀਨੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦੇ ਹਨ ।

→ ਮਨੁੱਖੀ ਗੁਰਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਲਹੂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਲਹੂ ਨੂੰ ਛਾਨਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਇੱਕ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਖੂਨ ਵਿੱਚੋਂ ਬੇਲੋੜੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਅਤੇ ਵਾਧੂ ਤਰਲਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਡਾਇਆਲਿਸਿਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਸ਼ਰਨ ਉਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੈਸਾਂ ਅਤੇ ਤਰਲਾਂ ਦੇ ਅਣੁ ਵੱਧ ਸੰਘਣਤਾ ਵਾਲੇ ਮਾਧਿਅਮ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸੰਘਣਤਾ ਵਾਲੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵੱਲ ਗਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਰਾਸਰਣ ਉਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘੋਲਕ ਇੱਕ ਅਰਧ ਪਾਰਗਾਮੀ (Semi Permeable) ਖ਼ਾਲੀ ਰਾਹੀਂ ਘੱਟ ਸੰਘਣਤਾ ਵਾਲੇ ਘੋਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਘਣਤਾ ਵਾਲੇ ਘੋਲ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਜੀਵ ਬਾਹਰੀ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਸੈੱਲ ਦੀ ਸੜਾ ਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

  1. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ-ਸੂਰਜੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਵਰਗੇ ਸਰਲ ਯੋਗਿਕਾਂ ਤੋਂ ਹਰੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡੇਟ (ਭੋਜਨ) ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  2. ਪਸਰਣ-ਇਹ ਉਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘੋਲਕ ਇੱਕ ਅਰਧ ਪਾਰਗਾਮੀ ਝੱਲੀ ਰਾਹੀਂ ਘੱਟ ਸੰਘਣਤਾ ਵਾਲੇ ਘੋਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਘਣਤਾ ਵਾਲੇ ਘੋਲ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਦੇ ਘੋਲਾਂ ਦੀ ਸੰਘਣਤਾ ਬਰਾਬਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਹਨ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਦੂਰੀ ਤੱਕ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੌਦੇ ਦੇ ਜੜ੍ਹ ਵਾਲ ਪਰਾਸਰਣ ਵਿਧੀ ਰਾਹੀਂ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
  3. ਵਾਸ਼ਪ ਉਤਸਰਜਨ-ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਾਸ਼ਪਣ ਨੂੰ ਵਾਸ਼ਪ ਉਤਸਰਜਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
  4. ਸਥਾਨੰਤਰਣ-ਪੱਤਿਆਂ ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਦਾ ਪੌਦੇ ਦੇ ਹੋਰ ਭਾਗਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣਾ ਸਥਾਨੰਤਰਣ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
  5. ਫਲੋਇਮ-ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਟਿਸ਼ੂ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਹੋਰ ਭਾਗਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਫਲੋਇਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  6. ਧਮਣੀ-ਅਜਿਹੀਆਂ ਨਲੀਆਂ ਜੋ ਦਿਲ ਤੋਂ ਆਕਸੀਜਨ ਭਰਪੂਰ ਲਹੁ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਮਣੀਆਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
  7. ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ-ਅਜਿਹੀਆਂ ਨਲੀਆਂ ਜੋ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਤੋਂ ਲਹੂ ਦਿਲ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
  8. ਮਲ-ਤਿਆਗ-ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਢਾਹੁ-ਉਸਾਰੂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਫੋਕਟ (ਵਿਅਰਥ) ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਮਲ-ਤਿਆਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
  9. ਡਾਇਆਲਿਸਿਸ-ਸਰੀਰ ਦੇ ਗੁਰਦਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਨਾਉਟੀ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਯੂਰੀਆ ਅਤੇ ਹੋਰ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਡਾਇਆਲਿਸਿਸ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 10 ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ

This PSEB 7th Class Science Notes Chapter 10 ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 10 ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ

→ ਸਾਹ ਲੈਣਾ, ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਸਜੀਵ ਆਕਸੀਜਨ ਭਰਪੁਰ ਹਵਾ ਅੰਦਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਭਰਪੂਰ ਹਵਾ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਾਹ ਲੈਣ ਸਮੇਂ ਅਸੀਂ ਜਿਹੜੀ ਆਕਸੀਜਨ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਇਹ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਵਿੱਚ ਤੋੜਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਰਜਾ ਵੀ ਮੁਕਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

→ ਸੈੱਲਮਈ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਜੀਵ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦਾ ਵਿਖੰਡਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਆਕਸੀ-ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦਾ ਖੰਡਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਣ-ਆਕਸੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦਾ ਵਿਖੰਡਨ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਭਾਰੀ ਕਸਰਤ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਉਪਲੱਬਧਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਭੋਜਨ ਦਾ ਵਿਖੰਡਨ ਅਣ-ਆਕਸੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਤੇਜ਼ ਸਰੀਰਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਸਮੇਂ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਦਰ ਵੀ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੇ ਅੰਗ ਵੀ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਾਹ ਅੰਦਰ ਲੈਣ ਸਮੇਂ ਫੇਫੜੇ ਫੈਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਹ ਛੱਡਣ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਹਵਾ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੁੜ ਪਹਿਲੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਲਹੂ ਵਿੱਚ ਹੀਮੋਗਲੋਬਿਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਕਸੀਜਨ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਗਾਵਾਂ, ਮੱਝਾਂ, ਕੁੱਤੇ, ਬਿੱਲੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਣਧਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਹ ਅੰਗ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਾਹ ਅੰਗਾਂ ਵਰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਗੰਡੋਏ ਵਿੱਚ ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਸਿੱਲੀ ਚਮੜੀ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮੱਛੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਗਲਫੜਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਅਤੇ ਕੀਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਨਲੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦਾ ਵਿਖੰਡਨ ਦੂਜੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜੜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਹਵਾ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਮੁਸਾਮ ਜਾਂ ਛੇਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਮੈਟਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

  1. ਸਾਹ ਲੈਣਾ-ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਉਹ ਜੈਵ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਟਿਲ (ਗੁੰਝਲਦਾਰ) ਕਾਰਬਨਿਕ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਆਕਸੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਬਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਰਜਾ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
  2. ਆਕਸੀ-ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ-ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਆਕਸੀ-ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  3. ਅਣ-ਆਕਸੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ-ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਅਣ-ਆਕਸੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
  4. ਸਟੋਮੈਟਾ-ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਸਤਹਿ ਤੇ ਹਵਾ ਅਤੇ ਜਲਵਾਸ਼ਪਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੇ ਲਈ ਖਾਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸੁਖਮ ਛੇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਮੈਟਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  5. ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ-ਇਹ ਸਰਲ ਯੰਤਰਿਕ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹਵਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚੋਂ ਖਿੱਚ ਕੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਸਾਹ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਾਹ ਲੈਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਸਾਹ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਭਰਪੂਰ ਹਵਾ ਬਾਹਰ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਕੱਢ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਾਹ ਛੱਡਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
  6. ਸਾਹ ਲੈਣਾ-ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚੋਂ ਆਕਸੀਜਨ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹਵਾ ਖਿੱਚ ਕੇ ਸਾਹ ਅੰਗਾਂ (ਫੇਫੜਿਆਂ) ਨੂੰ ਭਰਨ ਦੀ ( ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਾਹ ਲੈਣਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
  7. ਸਾਹ ਨਿਕਾਸ ਕੱਢਣਾ)-ਅਜਿਹੀ ਕਿਰਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹਵਾ ਨੂੰ ਫੇਫੜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  8. ਸੈੱਲਮਈ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ-ਸੈੱਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਉਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਦਾ ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਪਘਟਨ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ ਉਰਜਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਨੂੰ ਸੈਂਲਮਈ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
  9. ਸਾਹ ਦਰ-ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀ ਵਾਰ ਸਾਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਸਾਹ ਦਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਆਮ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਾਹ ਦਰ 12 ਤੋਂ 20 ਪ੍ਰਤੀ ਮਿੰਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
  10. ਗਲਫੜੇ-ਇਹ ਲਹੂ-ਵਹਿਣੀਆਂ (Blood Vessels) ਭਰਪੂਰ ਖੰਭਾਂ ਵਰਗੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਜਲਜੀਵ ਜਿਵੇਂ ਮੱਛੀ ਆਦਿ ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਲਹੁ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸਰਨ (Diffusion) ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 9 ਮਿੱਟੀ

This PSEB 7th Class Science Notes Chapter 9 ਮਿੱਟੀ will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 9 ਮਿੱਟੀ

→ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੀ ਪਰਤ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ ਜਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਉੱਗ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਮਿੱਟੀ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਮਿੱਟੀ, ਟੁੱਟੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ, ਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥ, ਜੰਤੂ, ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਖਾਤੇ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਮਿੱਟੀ ਕਾਰਬਨਿਕ ਅਤੇ ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਦੋਨੋਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਟਕਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਮ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਗਲੇ ਸੜੇ ਪੱਤੇ ਜਾਂ ਪੌਦੇ, ਕੀਟ ਜਾਂ ਮ੍ਰਿਤ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਦੱਬੇ ਸਰੀਰ, ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਗੋਬਰ ਆਦਿ ਮਿਲ ਕੇ ਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੱਲ੍ਹੜ (ਹਿਯੂਮਸ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਮਿੱਟੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨਿਕ ਅਤੇ ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਣਾਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਚੀਕਣੀ, ਰੇਤਲੀ, ਪੱਥਰੀਲੀ ਅਤੇ ਦੋਮਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਤੇਜ਼ਾਬੀ, ਖਾਰੀ ਜਾਂ ਉਦਾਸੀਨ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ pH 1 ਤੋਂ 6 ਤੱਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਖਾਰੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ pH 8 ਤੋਂ 14 ਤੱਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਉਦਾਸੀਨ ਮਿੱਟੀ ਦੀ pH 7 ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਪਤਾ ਕਰਨ ਲਈ pH ਪੇਪਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਲੋਹੇ ਦੇ ਲੂਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਕਪਾਹ ਉਗਾਉਣ ਲਈ ਵਧੀਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਜਿਸ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਗੰਧਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਮਿੱਟੀ ਪਿਆਜ਼ ਉਗਾਉਣ ਲਈ ਚੰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਫ਼ਸਲਾਂ ਉਗਾਉਣ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਪਰਤ ਬਣਨ ਨੂੰ ਕਈ ਸਾਲ ਲਗਦੇ ਹਨ ।

→ ਹੜਾਂ, ਹਨੇਰੀਆਂ, ਤੂਫ਼ਾਨਾਂ ਅਤੇ ਖਾਨਾਂ ਪੁੱਟਣ ਕਾਰਨ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਪਰਤ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਣ ਨੂੰ ਕੌਂ-ਖੋਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਖਾਨਾਂ ਪੁੱਟਣ ਨਾਲ, ਚਰਨ ਵਾਲੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਖੁਰਾਂ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਪੋਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਹਨੇਰੀ, ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਪੋਲੀ ਹੋਈ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਛੇਤੀ ਕੌਂ-ਖੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਰੁੱਖ ਉਗਾ ਕੇ, ਚੈੱਕ ਡੈਮ ਬਣਾ ਕੇ, ਖੇਤਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਟਾਂ ਤੇ ਘਾਹ ਲਗਾ ਕੇ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਜਾਂ ਨਹਿਰਾਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ , ਪੱਕੇ ਕਰਕੇ ਕੌਂ-ਖੋਰ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

  1. ਮਿੱਟੀ-ਮਿੱਟੀ ਚੱਟਾਨ ਦੇ ਕਣਾਂ ਅਤੇ ਹਿਊਮਸ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਮਿੱਟੀ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
  2. ਮਿੱਟੀ ਖਾਕਾ-ਮਿੱਟੀ ਖਾਕਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਹਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੀ ਖੜੇ ਦਾਅ ਕਾਟ ਮਿੱਟੀ ਖਾਕਾ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
  3. ਹਿਉਮਸ-ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੜੇ-ਗਲੇ ਜੈਵ ਪਦਾਰਥ ਹਿਉਮਸ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
  4. ਮਿੱਟੀ ਨਮੀ-ਮਿੱਟੀ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਨਮੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  5. ਭੋਂ-ਖੋਰ-ਪਾਣੀ, ਪੌਣ ਜਾਂ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਤਹਿ ਦਾ ਹਟਣਾ ਕੌਂ-ਖੋਰ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
  6. ਛਿੱਜਣ-ਉਹ ਵਿਧੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੌਣ-ਪਾਣੀ ਤੇ ਜਲਵਾਯੂ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਛਿੱਜਣ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 8 ਪੌਣ, ਤੂਫ਼ਾਨ ਅਤੇ ਚੱਕਰਵਾਤ

This PSEB 7th Class Science Notes Chapter 8 ਪੌਣ, ਤੂਫ਼ਾਨ ਅਤੇ ਚੱਕਰਵਾਤ will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 8 ਪੌਣ, ਤੂਫ਼ਾਨ ਅਤੇ ਚੱਕਰਵਾਤ

→ ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਹਵਾ ਦਬਾਓ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹਵਾ ਨੂੰ ਪੌਣਹਨੇਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਹਵਾ ਚੱਲਣ ਨਾਲ ਦਬਾਓ ਘੱਟਦਾ ਹੈ ।

→ ਗਰਮ ਹੋਣ ਤੇ ਹਵਾ ਫੈਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਠੰਢੀ ਹੋਣ ਤੇ ਸੁੰਗੜਦੀ ਹੈ ।

→ ਠੰਢੀ ਹਵਾ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਗਰਮ ਹਵਾ ਹਲਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਹਵਾ ਵੱਧ ਦਬਾਉ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਦਬਾਓ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵੱਲ ਚੱਲਦੀ ਹੈ ।

→ ਹਵਾ ਦੀ ਗਤੀ ਅਨੀਮੋਮੀਟਰ ਯੰਤਰ ਨਾਲ ਮਾਪੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਹਵਾ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਪੌਣ-ਕੁੱਕੜਵਿੰਡ ਵੇਨ (Wind Vane) ਨਾਲ ਮਾਪੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਪੌਣ ਧਾਰਾਵਾਂ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਅਸਮਾਨ ਰੂਪ ਦੇ ਗਰਮ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਮਾਨਸੂਨੀ ਪੌਣਾਂ ਜਲ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਲਿਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਚੱਕਰਵਾਤ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਤਟ ਨੂੰ 18 ਅਕਤੂਬਰ, 1999 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੱਕਰਵਾਤ ਨੇ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ।

→ ਚੱਕਰਵਾਤ ਦਾ ਪੌਣ ਵੇਗ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਚੱਕਰਵਾਤ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਘੁੰਮਣਘੇਰੀ ਵਾਲੀ ਹਵਾ ਵਾਲਾ ਤੁਫ਼ਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਦਬਾਉ ਵਾਲੇ ਕੇਂਦਰ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੀਪ ਆਕਾਰ ਦੇ ਬੱਦਲ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਭਿਆਨਕ ਤੂਫ਼ਾਨ ਨੂੰ ਝੱਖੜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਸਮਾਨੀ ਬਿਜਲੀ (Lightning) ਸਮੇਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਗਰਜਨ (Thunder) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਤੇਜ਼ ਹਨੇਰੀ ਨਾਲ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਭਾਰੀ ਮੀਂਹ ਨੂੰ ਤੁਫ਼ਾਨ (Storm) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਹਰੀਕੇਨ ਅਤੇ ਜਾਪਾਨ ਦਾ ਟਾਈਫੁਨ ਚੱਕਰਵਾਤ ਹੀ ਹੈ ।

→ ਟੱਰਨੇਡੋ ਗੂੜੇ ਰੰਗ ਦੇ ਕੀਪ ਵਰਗੇ ਬੱਦਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਤਲ ਅਤੇ ਆਕਾਸ਼ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਸਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਾਕ੍ਰਿਤਿਕ ਆਫ਼ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚੱਕਰਵਾਤ, ਟੱਰਨੇਡੋ, ਆਦਿ ਸੰਪੱਤੀ, ਤਾਰਾਂ, ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੀਤੀਆਂ ਅਪਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਰਾਡਾਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਚੱਕਰਵਾਤ ਚੇਤਾਵਨੀ 48 ਘੰਟੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਖ਼ੁਦ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਸਹਾਇਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੱਕਰਵਾਤ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਲੈਣੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਉਪਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਰੱਖਣਾ ਲਾਹੇਵੰਦ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

  • ਪੌਣ-ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹਵਾ ਪੌਣ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
  • ਮਾਨਸੂਣ ਪੌਣ-ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪੌਣ ਜੋ ਜਲਵਾਸ਼ਪਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਮਾਨਸੂਨ ਪੌਣ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
  • ਟੱਰਨੇਡੋ-ਗੂੜ੍ਹੇ ਰੰਗ ਦੇ ਕੀਪ ਦੇ ਬੱਦਲ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੰਪਦਾਰ ਸੰਰਚਨਾ ਆਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਧਰਤੀ ਤਲ ਦੇ ਵਲ ਆਉਂਦੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ, ਟੱਰਨੇਡੋ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
  • ਚੱਕਰਵਾਤ-ਉੱਚ ਵੇਗ ਨਾਲ ਹਵਾ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਪਰਤਾਂ ਦਾ ਕੁੰਡਲੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਣਾ ਚੱਕਰਵਾਤ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 7 ਮੌਸਮ, ਜਲਵਾਯੂ ਅਤੇ ਜਲਵਾਯੂ ਅਨੁਸਾਰ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਕੂਲਨ

This PSEB 7th Class Science Notes Chapter 7 ਮੌਸਮ, ਜਲਵਾਯੂ ਅਤੇ ਜਲਵਾਯੂ ਅਨੁਸਾਰ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਕੂਲਨ will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 7 ਮੌਸਮ, ਜਲਵਾਯੂ ਅਤੇ ਜਲਵਾਯੂ ਅਨੁਸਾਰ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਕੂਲਨ

→ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਦਿਨ-ਪ੍ਰਤੀਦਿਨ ਅਤੇ ਹਫ਼ਤੇ-ਦਰ-ਹਫ਼ਤੇ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਮੌਸਮ ਤਾਪਮਾਨ, , ਨਮੀ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਨਮੀ, ਹਵਾ ਵਿਚਲੇ ਜਲਵਾਸ਼ਪਾਂ ਦਾ ਮਾਪ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤੀ ਮੌਸਮ ਵਿਭਾਗ, ਮੌਸਮ ਦੇ ਪੂਰਵ ਅਨੁਮਾਨ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਦਿਨ ਵਿਭਿੰਨ ਥਾਵਾਂ ਦੇ ਤਾਪ, ਹਵਾ ਵੇਗ ਆਦਿ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ, ਨਮੀ, ਮੀਂਹ, ਹਵਾ ਗਤੀ ਆਦਿ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਹਵਾ-ਮੰਡਲ ਦੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਉਸ ਥਾਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਮੌਸਮ ਪਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਉਹ ਕਾਰਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਮੌਸਮ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਮੌਸਮ ਦੇ ਘਟਕ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਤਾਪਮਾਨ ਮਾਪਣ ਦੇ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉੱਚਤਮ-ਨਿਊਨਤਮ ਤਾਪਮਾਪੀ ਉਪਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਦਿਨ ਦਾ ਉੱਚਤਮ ਤਾਪਮਾਨ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੁਪਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਊਨਤਮ ਤਾਪਮਾਨ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸੂਰਜ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਤ ਜਲਦੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਦੀ ਲੰਬਾਈ, ਉਸ ਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਬਣਿਆ ਮੌਸਮ ਦਾ ਪੈਟਰਨ, ਉਸ ਥਾਂ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਿਭਿੰਨ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਜਲਵਾਯੂ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਕਿਸਮ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਗਰਮ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਤੋਂ ਗਰਮ ਅਤੇ ਨਮੀ ਤਕ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਲਵਾਯੂ ਦਾ ਜੀਵਾਂ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ।

→ ਜੰਤੂ ਉਹਨਾਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿਉਣ ਦੇ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਧਰੁਵੀ ਖੇਤਰ, ਧਰੁਵਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ॥

→ ਕੈਨੇਡਾ, ਗਰੀਨਲੈਂਡ, ਆਈਸਲੈਂਡ, ਨਾਰਵੇ, ਸਵੀਡਨ, ਫਿਨਲੈਂਡ, ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਅਲਾਸਕਾ ਅਤੇ ਅਲਾਸਕਾ ਅਤੇ ਰੂਸ ਦੇ ਸਾਈਬੇਰੀਆਈ ਖੇਤਰ ਧਰੁਵੀ ਖੇਤਰ ਹਨ ।

→ ਭਾਰਤ, ਮਲੇਸ਼ੀਆ, ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ, ਬਾਜ਼ੀਲ, ਕਾਂਗੋ ਗਣਤੰਤਰ, ਕੀਨੀਆ, ਯੁਗਾਂਡਾ ਅਤੇ ਨਾਈਜੀਰੀਆ ਵਿੱਚ ਊਸ਼ਣ-ਕਟੀਬੰਧ ਵਰਖਾ ਵਣ ਮਿਲਦੇ ਹਨ |

→ ਧਰੁਵੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਦ ਜਲਵਾਯੂ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਪੈਨਗੁਇਨ ਅਤੇ ਧਰੁਵੀ ਰਿੱਛ, ਧਰੁਵੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ !

→ ਧਰੁਵੀ ਖੇਤਰ ਸਫ਼ੈਦ ਬਰਫ਼ ਨਾਲ ਢੱਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਧਰੁਵੀ ਰਿੱਛ ਦੇ ਸਰੀਰ ਉੱਪਰ ਸਫ਼ੈਦ ਵਾਲ ਉਸਦੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਫੜਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪੈਨਗੁਇਨ ਵੀ ਚੰਗੇ ਤਾਰੁ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ, ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਫ਼ੈਦ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਧਰੁਵੀ ਰਿੱਛ ਅਤੇ ਪੈਨਗੁਇਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਈ ਹੋਰ ਜੰਤੂ ਵੀ ਧਰੁਵੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ |

→ ਕਈ ਮੱਛੀਆਂ ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ · ਰਹਿ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਊਸ਼ਣ-ਕਟੀਬੰਧ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਗਰਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਖੇਤਰ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਨੇੜੇਤੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਪਮਾਨ 15°C ਤੋਂ 40°C ਤਕ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਲ ਭਰ ਰਾਤ ਅਤੇ ਦਿਨ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਲਗਭਗ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

  1. ਮੌਸਮ-ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਤਾਪਮਾਨ, ਨਮੀ, ਵਰਖਾ, ਹਵਾ ਗਤੀ ਆਦਿ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦੀ ਅਵਸਥਾ, ਉਸ ਥਾਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
  2. ਜਵਲਾਯੂ-ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ਦੀ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ, ਜਿਵੇਂ 25 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਬਣਿਆ ਮੌਸਮ ਦਾ ਪੈਟਰਨ ਉਸ ਥਾਂ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
  3. ਅਨੁਕੂਲਨ-ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣ ਅਰਥਾਤ ਸੁਭਾਅ ਜਿਹੜਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਆਵਾਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਅਨੁਕੂਲਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  4. ਪ੍ਰਵਾਸ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਖ਼ਤ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਥਾਂ ‘ਤੋ ਦੁਸਰੇ ਥਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ, ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise

Question 1.
Find the values of k for which the line (k – 3) x – (4 – k2)y + k2 – 7k + 6 = 0 is
(a) Parallel to the x-axis
(b) Parallel to the y-axis
(c) Passing through the origin.
Answer.
The given equation of line is
(k – 3) x – (4 – k2)y + k2 – 7k + 6 = 0
(a) If the given line is parallel to the x-axis, then
Slope of the given line = Slope of the x-axis The given line can be written as
(4 – k2)y = (k – 3)x + k2 – 7k + 6 = 0
y =\(\frac{(k-3)}{\left(4-k^{2}\right)} x+\frac{k^{2}-7 k+6}{\left(4-k^{2}\right)}\), which is of the form y = mx + c.

Slope of the given line = \(\frac{(k-3)}{\left(4-k^{2}\right)}\)

Slope of the x-axis = 0
\(\frac{(k-3)}{\left(4-k^{2}\right)}\) = 0

⇒ k – 3 = 0
⇒ k = 3
Thus, if the given line is parallel to the x-axis, then the value of k is 3.

(b) If the given line is parallel to the y-axis, it is vertical. Hence, its slope will be undefined.
The slope of the given line is \(\frac{(k-3)}{\left(4-k^{2}\right)}\)

Now, \(\frac{(k-3)}{\left(4-k^{2}\right)}\) is undefined at k2 = 4

k2 = 4
⇒ k = ± 2
Thus, if the given line is parallel to the y-axis, then the value of k is ± 2.

(c) If the given line is passing through the origin, then point (0, 0) satisfies the given equation of line.
(k – 3) (0) – (4 – k2) (0) + k2 – 7k + 6 = 0
k2 – 7k + 6 = 0
k2 – 6k – k + 6 = 0
(k – 6) (k – 1) = 0 k = 1 or 6
Thus, if the given line is passing through the origin, then the value of k is either 1 or 6.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise

Question 2.
Find the value of 6 and p, if the equation x cos θ + y sin θ = p is the normal form of the line √3x + y + 2 = 0.
Answer.
The equation of the given line is √3x + y + 2 = 0.
This equation can be reduced as √3x + y + 2 = 0
⇒ On dividing both sides by \(\frac{-\sqrt{3} x-y=2}{(-\sqrt{3})^{2}+(-1)^{2}}\) = 2, we obtain

\(-\frac{\sqrt{3}}{2} x-\frac{1}{2} y=\frac{2}{2}\)

⇒ \(\left(-\frac{\sqrt{3}}{2}\right) x+\left(-\frac{1}{2}\right) y\) = 1

On comparing equation (i) to x cos θ + y sin θ = p, we obtain
cos θ = – \(\frac{\sqrt{3}}{2}\), sin θ = – \(\frac{1}{2}\) and p = 1
Since the values of sin θ and cos θ are negative, θ = π + \(\frac{\pi}{6}\) = \(\frac{7 \pi}{6}\).
Thus, the respective values of θ and p are \(\frac{7 \pi}{6}\) and 1.

Question 3.
Find the equation of the lines, which cut-off intercepts on the axes whose sum and product are 1 and -6, respectively.
Answer.
Let the intercepts form of line be \(\frac{x}{a}+\frac{y}{b}\) = 1,
then a + b = 1 and ab = – 6.
b = 1 – a and a (1 – a) = – 6
⇒ a2 – a – 6 = 0
⇒ (a – 3) (a + 2) = 0
∴ a = 3, – 2

Case I:
If a = 3, then b = – \(\frac{6}{a}\)
= – \(\frac{6}{3}\) = – 2
∴ Equation of line is \(\frac{x}{3}+\frac{y}{-2}\) = 1
⇒ 2x – 3y – 6 = 0.

Case II:
If a = – 2, then b = \(\frac{-6}{-2}\) = 3
∴ Equation of line is \(\frac{x}{-2}+\frac{y}{3}\) = 1
⇒ 3x – 2y + 6 = 0.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise

Question 4.
What are the points on the y-axis whose distance from the line \(\frac{x}{3}+\frac{y}{4}\) = 1 is 4 units.
Answer.
Let (0, b) be the point on they-axis whose distance from line \(\frac{x}{3}+\frac{y}{4}\) = 1 is 4 units.
The given line can be written as 4x + 3y – 12 = 0 ……………..(i)
On comparing equation (i) to the general equation of line Ax + By + C = 0,we obtain A = 4, B = 3 and C = – 12.
It is known that the perpendicular distance (d) of a line Ax + By + C = 0 from a point (x1, y1) is given by
d = \(\)
Therefore, if (0, b) is the point on the y-axis whose distance from line \(\frac{x}{3}+\frac{y}{4}\) = 1 is 4 units, then:
4 = \(\frac{|4(0)+3(b)-12|}{\sqrt{4^{2}+3^{2}}}\)

4 = \(\frac{|3 b-12|}{5}\)
⇒ 20 = |3b – 12|
20 = ±(3b – 12)
20 = (3b – 12) or 20 = – (3b – 12)
3b = 20 + 12 or 3b = – 20 + 12
b = \(\frac{32}{3}\) or b = \(\frac{8}{3}\).
Thus, the required points are (o, \(\frac{32}{3}\)) and (o, \(\frac{8}{3}\)).

Question 5.
Find perpendicular distance from the origin of the line joining the points (cos θ, sin θ) and (cos Φ, sin Φ).
Answer.
Equation of the line joining the points (cos θ, sin θ) are (cos Φ, sin Φ) is given by

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise 1

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise

Question 6.
Find the equation of the line parallel to y-axis and drawn through the point of intersection of the lines x – 7y + 5 = 0 and 3x + y = 0.
Answer.
The point of intersection (x1, y1) of the lines x – 7y + 5 = 0 and 3x + y = 0 is obtained by solving these equations.
Putting y = – 3x in x – 7y + 5 = 0
⇒ x – 7 (- 3x) + 5 = 0,
⇒ x + 21x + 5 = 0
⇒ 22x + 5 = 0
⇒ x = \(\frac{5}{22}\)
Also, y = \(\frac{15}{12}\)
⇒ (x1, y1) = \(\left(\frac{-5}{22}, \frac{15}{12}\right)\)
Let a line parallel to y-axis through the point (x1, y1) is x = x1
Here x1 = – \(\frac{5}{22}\)
∴ The equation of the line parallel to y-axis passing through the point of intersection (x1, y1) of given lines is x = – \(\frac{5}{22}\) or 22x + 5 = 0.

Question 7.
Find the equation of a line drawn perpendicular to the line \(\frac{x}{4}+\frac{y}{6}\) = 1 through the point, where It meets the y-axis.
Answer.
Given equation of line is \(\frac{x}{4}+\frac{y}{6}\) = 1

\(\frac{3 x+12}{12}\) = 1

3x + 2y = 12 ……………..(i)
If line (i) meet the Y-axis, then put x = 0 in eq. (i), we get
0 + 2y = 12
⇒ y = 6
∴ Point is (0, 6).
Slope of line (i) is, m1 = – \(\frac{3}{2}\)
Slope of line perpendicular to line (i) is,
m2 = – \(-\frac{1}{m_{1}}=\frac{-1}{(-3 / 2)}=\frac{2}{3}\)

Now, equation of line having slope and passing through (0, 6) is given by
y – y1 = m (x – x1)
⇒ y – 6 = \(\frac{2}{3}\) (x – 0)
⇒ 3y – 18 = 2x
⇒ 2x – 3y + 18 = 0
Which is required equation of line.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise

Question 8.
Find the area of the triangle formed by the lines y – x = 0, x + y = 0 and x – k= 0.
Answer.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise 2

Let ABC be the triangle, whose sides are
AB: x – k = 0 ……………..(i)
BC: y – x = 0 ………………(ii)
and AC: x + y = 0 ………………(iii)
On solving eqs. (i) and (iii), we get Coordinates of A i.e.,(k, – k)
On solving eqs. (i) and (ii), we get Coordinates of B i.e.,(k, k)
On solving eqs. (ii) and (iii), we get Coordinates of C i.e. (0, 0)
∴ Area of ∆ABC = \(\frac{1}{2}\) {x1 (y2 – y3) + x2 (y3 – y1) + x3 (y1 – y2)
= \(\frac{1}{2}\) {k (k – 0) + k (0 + k) + 0 (- k – k)}
[∵ (x1, y1) = (k,- k), (x2, y2) = (k, k) and (x3, y3) = (0, 0)]
= \(\frac{1}{2}\) {k2 + k2} = \(\frac{1}{2}\) k2
= k2

Question 9.
Find the value of p so that the three lines 3x + y – 2 = 0 px + 2y – 3 = 0 and 2x – y – 3 = 0 may intersect at one point.
Answer.
The equations of the given lines are
3x + y – 2 = 0 …………(i)
px + 2y – 3 = 0 …………..(ii)
2x – y – 3 = 0 ……………..(iii)
On solving equations (i) and (iii), we obtain x = 1 and y = – 1.
Since these three lines may intersect at one point, the point of intersection of lines (i) and (iii) will also satisfy line (ii). p(1) + 2(- 1) – 3 = 0
p – 2 – 3 = 0
⇒ p = 5
Thus, the required value of p is 5.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise

Question 10.
If three lines whose equations are y = m1x + c1, y = m2x + c2 and y = m3x + c3 are concurrent, then show that m1 (c2 – c3) + m2 (c3 – c1) + m3 (c1 – c2) = 0.
Answer.
The equations of the given lines are
y = m1x + c1 ………………(i)
y = m2x + c2 ……………..(ii)
y = m3x + c3 ………………(iii)
On subtracting equation (i) from (ii), we obtain 0 = (m2 – m1) x + (c2 – c1)
⇒ (m1 – m2)x = c2 – c1
⇒ x = \(\frac{c_{2}-c_{1}}{m_{1}-m_{2}}\)

On substituting this value of x in eq. (i), we obtain

y = \(m_{1}\left(\frac{c_{2}-c_{1}}{m_{1}-m_{2}}\right)+c_{1}=\frac{m_{1} c_{2}-m_{1} c_{1}}{m_{1}-m_{2}}+c_{1}\)

= \(\frac{m_{1} c_{2}-m_{1} c_{1}+m_{1} c_{1}-m_{2} c_{1}}{m_{1}-m_{2}}=\frac{m_{1} c_{2}-m_{2} c_{1}}{m_{1}-m_{2}}\)

∴ \(\left(\frac{c_{2}-c_{1}}{m_{1}-m_{2}}, \frac{m_{1} c_{2}-m_{2} c_{1}}{m_{1}-m_{2}}\right)\) is the point of intersection of lines (i) and (ii).

It is given that lines (i), (ii) and (iii) are concurrent.
Hence the point of intersection of lines (i) and (ii) will also satisfy equation (iii).

\(\frac{m_{1} c_{2}-m_{2} c_{1}}{m_{1}-m_{2}}=m_{3}\left(\frac{c_{2}-c_{1}}{m_{1}-m_{2}}\right)+c_{3}\) \(\frac{m_{1} c_{2}-m_{2} c_{1}}{m_{1}-m_{2}}=\frac{m_{3} c_{2}-m_{3} c_{1}+c_{3} m_{1}-c_{3} m_{2}}{m_{1}-m_{2}}\)

m1c2 – m2c1 – m3c1 – c3m1 + c3m2 = 0

m1 (c2 – c3) + m2 (c3 – c1) + m3 (c1 – c2) = 0.
Hence proved.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise

Question 11.
Find the equation of the lines through the point (3, 2) which make an angle of 45° with the line x – 2y = 3.
Answer.
Let the slope of the required line be m1.
The given line can be written as y = \(\frac{1}{2} x-\frac{3}{2}\) which is of the form y = mx + c.
Slope of the given line = m2 = \(\frac{1}{2}\)
It is given that the angle between the required line and line x – 2y = 3 is 45°
We know that if θ is the acute angle between lines l1 and l2 with slopes m1 and m2 respectively, then

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise 3

Case I : m1 = 3
The equation of the line passing through (3, 2) and having a slope of 3 is:
y – 2 = 3 (x – 3)
y – 2 = 3x – 9
3x – y = 7

Case II: m1 = – \(\frac{1}{3}\).
The equation of the line passing through (3, 2) and having a slope of – \(\frac{1}{3}\) is
y – 2 = – \(\frac{1}{3}\) (x – 3)
3y – 6 = – x + 3
x + 3y = 9.
Thus, the equations of the lines are 3x – y = 7 and x + 3y = 9.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise

Question 12.
Find the equation of the line passing through the point of intersection of the lines 4x + 7y – 3 = 0 and 2x – 3y + 1 = 0 that has equal intercepts on the axes.
Answer.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise 4

The given lines are
2x – 3y = – 1 …………….(i)
4x + 7y = 3 ……………(ii)
Multiplying eq. (i) by 2
4x – 6y = – 2 ………….(iii)
Subtracting eq. (iii) from eq. (ii), we get
13y = 5
⇒ y = \(\frac{13}{5}\)
Putting the value of y in eq. (i),
2x – \(\frac{3 \times 5}{13}\) = – 1
2x = – 1 + \(\frac{15}{13}=\frac{2}{13}\)
x = \(\frac{1}{13}\)
∴ Given lines intersect at P(\(\frac{1}{13}\), \(\frac{5}{13}\))
PA and PB are the lines that make equal intercepts on the axes.
They make angles of 135° with positive direction of x-axis.
Their slopes are tan 135° and tan 45° i.e., – 1 and 1 respectively.
∴ Equation of PA is y – \(\frac{5}{13}\) = (- 1) × (x – \(\frac{1}{13}\))
or 13y – 5 = – 13x + 1
13x + 13y – 6 = 0
Similarly, equation of PB is y – \(\frac{5}{13}\) = 1 × (x – \(\frac{5}{13}\))
⇒ 13y – 5 = 13x – 1
13x – 3y + 4 = 0.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise

Question 13.
Show that the equation of the line passing through the origin and nisildng an angle θ with the line y = mx + c is
\(\frac{y}{x}=\frac{m \pm \tan \theta}{1 \mp m \tan \theta}\)
Answer.
Slope of line y = mx + c is m.
Let M be the slope of required line, then
tan θ = \(\left|\frac{M-m}{1+m M}\right|=\pm\left(\frac{M-m}{1+M m}\right)\)

Case I:
Taking ‘+‘ sign,
tan θ = \(\frac{M-m}{1+m M}\)
Then, tan θ + Mm . tan θ = M – m

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise 5

Question 14.
In what ratio, the line joining (- 1, 1) and (5, 7) is divided by the line x + y = 4?
Answer.
The equation of the line joining the points (- 1, 1) and (5, 7) is given by
y – 1 = \(\frac{7-1}{5+1}\) (x + 1)
= \(\frac{6}{6}\) (x + 1)
x – y + 2 = 0 ………….(i)
The equation of the given line is x + y – 4 = 0 ……………..(ii)
The point of intersection of lines (i) and (ii) is given by x = 1 and y = 3.
Let point (1, 3) divide the line segment joining (- 1, 1) and (5, 7) in the ratio 1 : k. Accordingly, by section formula.
(1, 3) = \(\left(\frac{k(-1)+1(5)}{1+k}, \frac{k(1)+1(7)}{1+k}\right)\)

(1, 3) = \(\left(\frac{-k+5}{1+k}, \frac{k+7}{1+k}\right)\)

\(\frac{-k+5}{1+k}\) = 1

∴ – k + 5 = 1 + k
⇒ 2k = 4
⇒ k = 2.
Thus, the line joining the points (- 1, 1) and (5, 7) is divided by line x + y = 4 in the ratio 1 : 2.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise

Question 15.
Find the distance of the line 4x + 7y + 5 = 0 from the point (1, 2) along the line 2x – y = 0.
Answer.
The given lines are
2x – y = 0 ………………..(i)
4x + 7y + 5 = 0 ………………..(ii)
A(1, 2) is a point on line (i).
Let B be the point of intersection of lines (i) and (ii).
On solving equations (i) and (ii), we obtain x = – \(\frac{5}{18}\) and y = – \(\frac{5}{9}\).
∴ Coordnates of point B = (- \(\frac{5}{18}\), – \(\frac{5}{9}\))

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise 6

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise 7

Thus, the required distance is \(\frac{23 \sqrt{5}}{18}\) units.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise

Question 16.
Find the direction in which a straight line must be drawn through the point (- 1, 2) so that its point of intersection with the line x + y = 4 may be at a distance of 3 units from this point.
Answer.
Any line passing through P(- 1, 2) is
y – 2 = m(x + 1)
where m is its slope
y = mx + m + 2 ……………(i)
Putting the value of ‘y’ in x + y = 4, we get
x + mx +m + 2 = 4
⇒ (1 + m) x = 4 – 2 – m
⇒ x = \(\frac{2-m}{1+m}\)
From eq.(i),
y = m (\(\frac{2-m}{1+m}\)) + m + 2
Now from the diagram, it is clear that the point of intersection of the other two legs of the right triangle having AB as the hypotenuse can be either P or Q.

Case I: When ∠APB is taken,
The perpendicular sides in ∠APB are AP and PB.
Now, side PB is parallel to x-axis and at a distance of 1 unit above x-axis.
So, equation of PB is y = 1 or y – 1 = 0.
The side AP is parallel to y-axis and at a distance of 1 unit on the right of y-axis.
So, equation of AP is x = 1 or x – 1 = 0.

Case II: When ∠AQB is taken.
The perpendicular sides in ∠AQB are AQ and QB.
Now, side AQ is parallel to x-axis and at a distance of 3 units above x – axis.
So, equation of AQ is y = 3 or y – 3 = 0.
The side QB is parallel to y-axis and at a distance of 4 units on the left of y-axis.
So, equation of QB is x = – 4 or x + 4 = 0.
Hence, the equation of the legs are: x = 1, y = 1 or x = – 4, y = 3.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise

Question 18.
Find the image of the point (3, 8) with respect to the line x + 3y = 7 assuming the line to be a plane mirror.
Answer.
Let AB be the line x + 3y = 7 and the image P(3, 8) of P(3, 8) be Q(x1, y1)middle point at PQ

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise 8

M \(\left(\frac{x_{1}+3}{2}, \frac{y_{1}+8}{2}\right)\) lies on AB.

∴ \(\left(\frac{x_{1}+3}{2}\right)+3\left(\frac{y_{1}+8}{2}\right)\) = 7
x1 + 3 + 3y1 + 24 = 14
⇒ x1 + 3y1 + 13 = 0 ……………….(i)
slope of AB = – \(\frac{1}{3}\),
Slope of PQ = \(\frac{y_{1}-8}{x_{1}-3}\)
AB ⊥ PQ

\(\left(-\frac{1}{3}\right)\left(\frac{y_{1}-8}{x_{1}-3}\right)\) = – 1

⇒ y1 – 8 = 3 (x1 – 3) = 3x1 – 9
⇒ y1 = 3x1 – 1 ………….(ii)
Putting the value of y1 in eq. (1), we get
x1 + 3 (3x1 – 1) + 13 = 0
10x1 + 10 = 0
x1 = – 1
Putting the value of x1 in (ii), we get
y1 = – 3 – 1 = – 4
∴ The point Q, the image of P is (- 1, 4).

Question 19.
If the lines y = 3x + 1 and 2y = x + 3 are equally inclined to the line y = mx + 4, find the value of m.
Answer.
The equations of the given lines are
y = 3x + 1
2y = x + 3 …………..(ii)
y = mx + 4 …………….(iii)
Slope of line (i), m1 = 3.
Slope of line (ii), m2 = \(\frac{1}{2}\)
Slope of line (iii), m3 = m.
It is given that lines (i) and (ii) are equally inclined to line (iii).
This means that the angle between lines (i) and (iii) equals the angles between lines (ii) and (iii).

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise 9

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise

Question 20.
If sum of the perpendicular distances of a variable point P(x, y) from the lines x + y – 5 = 0 and 3x – 2y + 7 = 0 is always 10. Show that P must move on a line.
Answer.
The equations of the given lines are
x + y – 5 = 0 …………….(i)
3x – 2y + 7 = 0 ………………(ii)
The perpendicular distances of P(x, y) from lines (j) and (ii) are respectively given by
d1 = \(\frac{|x+y-5|}{\sqrt{(1)^{2}+(1)^{2}}}\) and

d2 = \(\frac{|3 x-2 y+7|}{\sqrt{(3)^{2}+(-2)^{2}}}\)

i.e., d1 = \(\frac{|x+y-5|}{\sqrt{2}}\)

d2 = \(\frac{|3 x-2 y+7|}{\sqrt{13}} .\)

It is given that d1 + d2 = 10

∴ \(\frac{|x+y-5|}{\sqrt{2}}+\frac{|3 x-2 y+7|}{\sqrt{13}}\) = 10

⇒ √13 |x + y – 5| + √2 |3x – 2y + 7| – 10√26 = 0
⇒ √13 (x + y – 5) + √2 (3x – 2y + 7) – 10√26 = 0
[Assuming (x + y – 5) and (3x – 2y + 7) are positive]
⇒ √13x + √13y – 5√13 + 3√2x – 2√2y + 7√2 – 10√26 = 0
⇒ x (√13 + 3√2) + y (√13 – 2√2) + (7√2 – 5√13 – 10√26) = 0
which is the equation of a line.
Similarly, we can obtain the equation of line for any signs of (x + y – 5) and (3x – 2y + 7).
Thus, point P must move on a line.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise

Question 21.
Find equation of the line which is equidistant from parallel lines 9x+6y – 7 = 0 and 3x + 2y + 6 = 0.
Answer.
The given parallel lines are
9x + 6y – 7 = 0 …………….(i)
and 3x + 2y + 6 = 0 …………….(ii)
Multiplying (ii) by 3, we get
9x + 6y + 18 = 0 ………………….(iii)
Let the equations of (ii) line parallel to the lines (i) and (iii) is
9x + 6y + c = 0 …………..(iv)
Distance between (i) and (iv)
= \(\frac{|-7-c|}{\sqrt{9^{2}+6^{2}}}=\frac{|7+c|}{\sqrt{117}}\)
Distance between (iii) and (iv)
= \(\frac{|18-c|}{\sqrt{9^{2}+6^{2}}}\)
The third line being equidistant from the given two lines.
\(\frac{|7+c|}{\sqrt{117}}=\frac{|c+18|}{\sqrt{117}}\) or 2c = 11 or c = \(\frac{11}{2}\)
Putting this values of c in eq. (iv), we get
9x + 6y + \(\frac{11}{2}\) = 0
or 18x + 12y + 11 = 0
which is the equation of required line.

Question 22.
A ray of light passing through the point (1, 2) reflects on the x-axis at point A and the reflected ray passes through the point (5, 3). Find the coordinates of A.
Answer.
In the figure, PA is the incident ray and AR is the reflected ray, which makes an angle 0 from the X-axis.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise 10

It is clear from the figure that AS ⊥ OX
It means AS bisect the ∠PAR.
Then, ∠PAS = ∠RAS
⇒ ∠RAX = ∠PAO = θ (let)
⇒ ∠XAP = 180° – θ
Slope of AR = tan θ
= \(\frac{y_{2}-y_{1}}{x_{2}-x_{1}}\)

= \(\frac{3-0}{5-k}\) …………….(i)
[where, point A is (k, 0)]
Slope of AP = tan (180 – θ)
= – tan θ
= \(\frac{y_{2}-y_{1}}{x_{2}-x_{1}}=\frac{2-0}{1-k}\) ……………(ii)
From eqs. (i) and (ii), we get
\(\frac{3}{5-k}=-\frac{2}{1-k}\)

⇒ 3 – 3k = – 10 + 2k
⇒ 5k = 13
⇒ k = \(\frac{13}{5}\)
Hence, the coordinates of A are (\(\frac{13}{5}\). 0).

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise

Question 23.
Prove that the product of the lengths of the perpendiculars drawn from the points (\(\sqrt{a^{2}-b^{2}}\), 0) and (- \(\sqrt{a^{2}-b^{2}}\), 0) to the line \(\frac{x}{a}\) cos θ + \(\frac{y}{4}\) sin θ = 1 is b2.
Answer.
The equation of the given line is \(\frac{x}{a}\) cos θ + \(\frac{y}{4}\) sin θ = 1
or bx cos θ + ay sin θ – ab = 0 ……………….(i)
Length of the perpendicular from point (\(\sqrt{a^{2}-b^{2}}\), 0) to the line (i) is
P1 = \(\frac{\mid b \cos \theta\left(\sqrt{\left.a^{2}-b^{2}\right)}+a \sin \theta(0)-a b \mid\right.}{\sqrt{b^{2} \cos ^{2} \theta+a^{2} \sin ^{2} \theta}}\)

= \(\frac{\left|b \cos \theta \sqrt{a^{2}-b^{2}}-a b\right|}{\sqrt{b^{2} \cos ^{2} \theta+a^{2} \sin ^{2} \theta}}\) ……………….(ii)
Length of the perpendicular from point (- \(\sqrt{a^{2}-b^{2}}\), 0) to line (ii) is
P1 = \(\frac{b \cos \theta\left(-\sqrt{a^{2}-b^{2}}\right)+a \sin \theta(0)-a b}{\sqrt{b^{2} \cos ^{2} \theta+a^{2} \sin ^{2} \theta}}\)

= \(\frac{\left|b \cos \theta \sqrt{a^{2}-b^{2}}+a b\right|}{\sqrt{b^{2} \cos ^{2} \theta+a^{2} \sin ^{2} \theta}}\)

On multiplying equations (ii) and (iii), we obtain

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise 11

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 10 Straight Lines Miscellaneous Exercise

Question 24.
A person standfing at the junction (crossing) of two straight paths represented by the equations 2x – 3y + 4 = O and
3x + 4y – 5 = 0 wants to reach the path whose equation Is 6x – 7y + 8 = 0 in the least time. Find equation of the path that he should follow.
Answer.
The equations of the given lines are
2x – 3y + 4 = 0
3x + 4y – 5 = 0 …………..(ii)
6x – 7y + 8 = 0 …………(iii)
The person is standing at the junction of the paths represented by lines (i) and (ii).
On solving equations (i) and (ii), we obtain x = – \(\frac{1}{17}\) and y = \(\frac{22}{17}\)
Thus, the person is standing at point (- \(\frac{1}{17}\), \(\frac{22}{17}\))
The person can reach path (iii) in the least time if he walks along the perpendicular line to (iii) from point (- \(\frac{1}{17}\), \(\frac{22}{17}\)).
Slope of the line (iii) = \(\frac{6}{7}\).
∴ Slope of the line perpendicular to line (iii) = \(-\frac{1}{\left(\frac{6}{7}\right)}=-\frac{7}{6}\)
The equation of the line passing through and having a slope (- \(\frac{1}{17}\), \(\frac{22}{17}\)) and having a slope of – \(\frac{7}{6}\) is given by
\(\left(y-\frac{22}{17}\right)=-\frac{7}{6}\left(x+\frac{1}{17}\right)\)
6 (17y – 22) = – 7 (17x + 1)
102y – 132 = – 119x – 7
119x + 102y = 125
Hence, the path that the person should follow is 119x + 102y = 125.