Bhagya

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 16 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-3) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 16 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-3)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜਿਸ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਖਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ………………. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਖਪਤ ਢਾਂਚਾ (Consumption Patterm) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੈਟਰੋਲ ਵਰਗੇ ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਬਜਾਏ ਕਿਸੇ ਬਦਲ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਾਇਓਗੈਸ ਜਾਂ ਬਾਇਓ ਡੀਜ਼ਲ, ਸੀ. ਐੱਨ. ਜੀ. ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੀ. ਐੱਨ. ਜੀ. (CNG) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
CNG = Compressed Natural Gas.
(ਸੀ. ਐੱਨ. ਜੀ. = ਨਿਪੀੜਤ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ) ਨਿਪੀੜਤ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਨਾ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੀ. ਐੱਫ. ਸੀ. ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੀ. ਐੱਫ. ਸੀ. = ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨਜ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਾਡਾ ਖਪਤ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਸ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੀ ਆਮਦਨੀ ’ਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਦੇ ਲਈ ਕਿਸ ਪਦ (Term) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ (Global Warming) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਖਪਤ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਵਿਚ ਆਈ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਦੋ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵਰਤੋ ਅਤੇ ਸੁੱਟੋ ਦੀ ਪਾਲਿਸੀ
2. ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਆਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਖਪਤਵਾਦ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਦੋ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਉਰਜਾ ਸੰਕਟ
2. ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕੋਈ ਦੋ ਅਜਿਹੇ ਮਾਡਰਨ ਯੰਤਰਾਂ (Gadgets) ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਊਰਜਾ ਦੀ ਖਪਤ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਵਾਯੂ ਅਨੁਕੂਲਕ (Air Conditioner/A.C.)
2. ਮਾਈਕ੍ਰੋਵੇਵ ਓਵਨ (ਭੱਠੀ)
3. ਫੂਡ ਪ੍ਰੋਸੈਸਰਜ਼ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ………………… ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਪਤਵਾਦ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਨਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਚੁੱਲ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਬਦਲ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੌਰ/ਸੋਲਰ ਚੁੱਲ੍ਹਾ (Solar Chullah) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਵਾਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਗੈਸ ਕਿਹੜੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਘੱਟ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੀ. ਐਨ. ਜੀ. ਨਿਪੀੜਤ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਡੀ. ਡੀ. ਟੀ. ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਵਰਤਦੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਕੇ ਡੀ. ਡੀ. ਟੀ. ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਚਮੜੇ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਬਦਲਵੇਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪਾਲੀਵਿਨਾਇਲ ਕਲੋਰਾਈਡ (Polyvenyl chloride)
2. ਅਣ ਬੁਣੇ ਧਾਗੇ ਫੈਬ੍ਰਿਕ (Non-woven-fabrics) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਕੋਈ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਦੱਸੋ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਚਰੇ ਨੂੰ ਨਿਊਨਤਮ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਰਬਤ/ਜੂਸ/ਰਸ ਅਤੇ ਸੋਡੇ ਦੇ ਡੱਬਿਆਂ (Cans) ਦੀ ਬਜਾਏ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਸੀ. ਐਚ. ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
25% .

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਖਪਤਵਾਦ ਦੇ ਵਿਚ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਖਪਤਵਾਦ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ-

1. ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ (Change in Life Style) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਬੜੀ ਸਰਲ ਜਿਹੀ ਸੀ । ਪਰ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਟਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਚ ਹੋਈ ਪ੍ਰਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਗਈ ਹੈ । ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੰਤਰਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਏ.ਸੀ. ਅਤੇ ਮਾਈਕ੍ਰੋਵੇਵਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਊਰਜਾ ਦੀ ਲੋੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ।

2. ਵਰਤੋ ਅਤੇ ਸੁੱਟੋ ਪਾਲਿਸੀ (Use and Throw policy) – ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦਾ ਆਦਮੀ ਵਰਤੋ ਅਤੇ ਸੁੱਟੋ ਦੀ ਪਾਲਿਸੀ ‘ਤੇ ਅਮਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਪੈਂਨ ਦੀ ਸਿਆਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਨਵਾਂ ਰਿਫਿਲ (Refill) ਲੈਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪੈਂਨ ਨੂੰ ਹੀ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਵਾਂ ਖਰੀਦ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਠੀਕ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਕੇ ਵਰਤਣ ਦੇ ਉਲਟ ਹੈ ।

ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਸੀਂ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਹਰ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਮਾਡਲਾਂ ਵਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੋ ਕੇ ਅਸੀਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ।
ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਤਿਆਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਛੇਤੀ ਪਤਨ ਨਾ ਹੋਣਾ ਹਵਾ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ (Recycling) ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕੁੱਝ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵਾਟਰ ਵਰਕਸ (Water works) ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਗਾਧ (Silt) ਅਤੇ ਤਾਪ ਬਿਜਲੀ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀ ਉਡਣੀ ਰਾਖ (Fly ash) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
2. ਰਸ ਕੱਢਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਗੰਨੇ ਦੇ ਫੋਕ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਗਾਸੀ (Bagasse) ਆਖਦੇ ਹਨ, ਤੋਂ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਅਤੇ ਗੱਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
3. ਮਰੇ ਹੋਏ ਪਸ਼ੂਆਂ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਖੱਲਾਂ (Hides) ਅਤੇ ਚਮੜੀ (Skin) ਤੋਂ ਚਮੜਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
4. ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕਚਰੇ ਵਿਚੋਂ ਭਾਰੀ ਧਾਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਾਰਬਨੀ ਖੇਤੀ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨੀ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਅਕਾਰਬਨੀ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਇਸ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕ ਅਤੇ ਐਂਟੀਬਾਇਓਟਿਕਸ (Antibiotics) ਵੀ ਨਹੀਂ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ । ਇਹ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਲਈ ਕਾਰਬਨ ਖਾਦਾਂ ਵਰਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਵਿਚ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ 40% ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਮੈਕੋ (Macro) ਅਤੇ ਮਾਈਕ੍ਰੋ (Micro) ਦੋਵੇਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਕਾਰਬਨ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਚਰੇ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਚਰੇ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ (Waste Generation)-

• ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਤਕਰੀਬਨ 400-500 ਗ੍ਰਾਮ ਦੇ ਕਰੀਬ ਠੋਸ ਕਚਰਾ ਪੈਦਾ, ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਦਰ ਬੜੀ ਡਰਾਉਣੀ ਹੈ ।
• ਸੰਨ 1991 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਅੰਦਰ ਜਿਹੜਾ ਸ਼ਹਿਰੀ ਕਚਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ, ਉਸਦੀ ਮਾਤਰਾ 20.7 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਸੀ । ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਸੰਨ 2001 ਤਕ ਵੱਧ ਕੇ 39.38 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਇਕ ਅਨੁਮਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਨ 2011 ਤਕ ਕਚਰੇ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੱਧ ਕੇ 56.33 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਤਕ ਪੁੱਜ ਜਾਵੇਗੀ ।
• ਪਾਣੀ ਇਕ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਹੈ | ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਇਕ ਇਕਾਈ (One Unit) ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ 250-300 ਘਣ ਮੀਟਰ (Cubic meter) ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੀਆਂ 5 ਸ਼ੀਟਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਜਿੰਨੀ ਉਰਜਾ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਮਾਤਰਾ ਉੱਨੀ ਹੀ ਖਰਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿੰਨੀ ਕਿ 80 ਵਾਟ ਦੇ ਇਕ ਬਲਬ ਨੂੰ ਇਕ ਘੰਟੇ ਤਕ ਜਗਾਉਣ ਸਮੇਂ ਖਰਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 15 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-2) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 15 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-2)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਨੁੱਖ ਕਦੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੱਜ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 50,000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਵਸੋਂ ਇਕ ਬਿਲੀਅਨ, ਦੋ ਬਿਲੀਅਨ ਅਤੇ ਛੇ ਬਿਲੀਅਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਬਿਲੀਅਨ ਸੰਨ 1850 ਵਿਚ, ਦੋ ਬਿਲੀਅਨ ਸੰਨ 1990 ਵਿਚ ਅਤੇ ਛੇ ਬਿਲੀਅਨ ਸੰਨ 2000 ਵਿਚ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਇਕਹਿਰੀ ਜਾਤੀ ਵਾਲੀ ਵਸੋਂ (Single species population)
2. ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਜਾਂ ਬਹੁਜਾਤੀ ਜਨਸੰਖਿਆ (Mixed or Multiple population)।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਧੀ ਵਕਰਾਂ (Growth Curves) ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਕਰਾਂ ਵਿਚ ਵਸੋਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਲਾਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਸਫੋਟ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਧਮਾਕਾ ਜਾਂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਸਫੋਟ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸੰਘਣਤਾ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕਾਈ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਜਾਤੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵਾਧਾ ਕਰ (Growth Curve) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪੈਟਰਨ ਨੂੰ ਗਰਾਫ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਦਰਸਾਉਣ ਨੂੰ ਵਾਧਾ ਕਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਧਾ ਵਕਰਾਂ (Growth Curves) ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. J ਰੂਪੀ ਵਕਰ ਅਤੇ
2. S ਰੂਪੀ ਵਕਰ । S ਰੂਪੀ ਵਕਰ ਨੂੰ ਸਿਗਮੋਇਡ ਵਕਰ (Sigmoid Curve) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
S ਰੂਪੀ ਵਕਰ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਏਸਿੰਪਟ (Asymptote) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
S ਰੂਪੀ ਵਕਰ ਦੀ ਉੱਚੀ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਉੱਪਰਲੇ ਇਸ ਭਾਗ ਨੂੰ ਏਸਿੰਪਟੋਟ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ (Birth Control) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਨ ਨੂੰ ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਰਨੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਯੰਤਰਿਕ ਵਿਧੀਆਂ,
(ਅ) ਸਰਜੀਕਲ (ਚੀਰ-ਫਾੜ) ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ,
(ੲ) ਰਸਾਇਣਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਹਾਰਮੋਨਜ਼ ਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ
(ਸ) ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਧੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਹਿੱਸਾ
(i) ਗ਼ਰੀਬੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ
(ii) ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
(i) 2011 ਦੀ ਮਰਦਮ-ਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ਆਂਕੜੇ ਅਨੁਸਾਰ 363 ਮਿਲੀਅਨ (Million) ਲਗਪਗ 29.5% ਮਨੁੱਖ ਗ਼ਰੀਬੀ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ii) UNO ਦੀ ਫੂਡ ਅਤੇ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ 195 ਮਿਲੀਅਨ (Million) ਮਨੁੱਖ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਸਕਾਰਾਤਮਿਕ (Positive) ਰੋਕ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੁੱਖ, ਜੰਗ (ਯੁੱਧ), ਕੁਦਰਤੀ ਆਫਤਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਮਾਰੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪਤਨ ਹੋਣ ਦੋ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਸਫੋਟ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਸੰਘਣਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਮਈ 2000 ਤਕ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਕਿੰਨੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਵਕਤ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 350 ਮਿਲੀਅਨ ਸੀ ਅਤੇ ਮਈ 2000 ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਇਕ ਬਿਲੀਅਨ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
2001 ਦੀ ਮਰਦਮ ਸ਼ੁਮਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦਰ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
1.7 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ (17/1000 ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਦੋਹਰਨ ਸਮਾਂ (Doubling Time) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵਸੋਂ ਦੇ ਦੁੱਗਣੇ ਹੋਣ ਲਈ ਲੱਗੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਦੋਹਰਨ ਸਮਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
16.7%.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰ ਵਰੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਹੋਈ ਔਸਤ ਦਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਲੂਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਣਨ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਜਣਨ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਮਦੀਨ ਦੀ ਔਲਾਦ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਜਣਨ ਸਮਰੱਥਾ (Fertility) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਅਸਥਾਈ ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਦੋ ਤਰੀਕੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਾਲ ਅਤੇ ਵਿਘਨਕਾਰੀ ਮੈਥੂਨ (ਸੰਭੋਗ) ਜਾਂ ਬਾਹਰ ਸੰਕਲਨ (Outside ejaculation) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ ਦੀਆਂ ਦੋ ਯੰਤਰਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਿਰੋਧ (Condoms) ਅਤੇ ਡਾਇਆਫ੍ਰਾਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
IUCD ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲੀਕਰਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
UCD = Intra Uterine Contraceptive Devices.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋ ਹਾਨੀਆਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਾਨੀਆਂ-

1. ਖ਼ੁਰਾਕ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਦੀ ਕਮੀ ।
2. ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ,
3. ਜੀਅ-ਪ੍ਰਤੀ ਆਮਦਨੀ ਵਿਚ ਘਾਟ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਅਜੋਕੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਦੋ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ
2. ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਘਣਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਹੁਣ ਆਬਾਦੀ ਨੇ ਕਿੰਨਾ ਅੰਕ ਲੰਘਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
6 ਬਿਲੀਅਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਕੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਭਲਾਈ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਂ, ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਭਲਾਈ ਉੱਤੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਜਾਤੀ (Species) ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਲੀ ਗਈ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਜਾਂ ਆਬਾਦੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
‘S’ ਰੂਪੀ ਅਤੇ ‘J’ ਰੂਪੀ ਵਾਧੇ ਦੀਆਂ ਵਕਰਾਂ ਵਿਚਲੇ ਅੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦਰਸਾਓ ।
ਸਾਰਨੀ 14.1 ‘S’ ਰੂਪੀ ਅਤੇ J ਰੂਪੀ ਵਕਰਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ।
ਉੱਤਰ-

S ਰੁਪੀ ਵਾਧਾ ਕਰ	‘J’ ਰੂਪੀ ਵਾਧਾ ਕਰ
1. ਇਸ ਵਕਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੜਾਅ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਾ ਧੀ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਆਰਥਿੰਕ ਪੜਾਅ, ਦਰਮਿਆਨਾ ਪੜਾਅ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਪੜਾਅ, ਜਿੱਥੇ ਵਾਧਾ ਸਿਫ਼ਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਭਾਵ ਵਾਧਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।	1. ਇਸ ਵਕਰ ਦੇ ਵੀ ਤਿੰਨ ਪੜਾਅ ਹੀ ਹਨ । ਆਰਥਿੰਕ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਦਰਮਿਆਨਾ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਅੰਦਰ ਖੜੋਤ ਯਕਦਮ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਵਜ਼ਾ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਅਤੇ ਮ੍ਰਿਤੂ ਦਰ ਹਨ ।
2. ਵਾਧੇ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਸੈੱਲ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	2. ਵਾਧੇ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਰੁਕਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਭੋਜਨ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਦਾ ਬੰਦ ਹੋਣਾ ਹੈ ।
3. ਇਸ ਵਾਧੇ ਦਾ ਵਕਰ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ, ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਉੱਪਰ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	3. ਇਹ ਵਕਰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੂਖਮ-ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤੁਸੀਂ ਨਿਰਭਰਤਾ (Dependency) ਅਨੁਪਾਤ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਏਨਾ ਵਾਧਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਨਾ ਕਠਿਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ? ਕੋਈ ਦੋ ਵਜ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਜਾਂ
ਮਨੁੱਖੀ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਦੇ ਦੋ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਉਮਰ (ਆਯੂ) ਦੇ ਕਾਲ ਵਿਚ ਵਾਧਾ, ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਧਮਾਕੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ।
2. ਡਾਕਟਰੀ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਰਜੀਕਲ (ਚੀਰ-ਫਾੜ) ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਵਿਚ ਹੋਈ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਧੇ ਦੀਆਂ ‘J’ ਰੂਪੀ ਅਤੇ ‘S’ ਰੂਪੀ ਵਕਰ ਕੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
‘J’ ਰੂਪੀ ਵਕਰ-ਜਦੋਂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਭੁੱਖਮਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਬਾਦੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ J ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

‘S’ ਰੂਪੀ ਵਕਰ-ਜਦੋਂ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਵਸੋਂ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਝੱਲਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਅੱਖਰ “S’ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ‘S’ ਰੂਪੀ ਵਕਰ ਨੂੰ ਸਿਗਮੌਇਡ ਵਕਰ (Sigmoid Curve) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦਾ ਨਾਮਕਰਨ ਕਰੋ-
(i) ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਉਹ ਸ਼ਾਖ ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਮਨੁੱਖੀ ਵਸੋਂ ਨਾਲ ਹੈ ।
(ii) ਮੌਜੂਦਾ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਅਸਲੀ ਜਨਮ ਦਰ ।
(iii) ਮੌਜੂਦਾ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਮੌਤ ਦਰ ।.
(iv) ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਜਾਤੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਮੁੱਚੀ ਦੁਨੀਆਂ ਜਾਂ ਮਹਾਂਦੀਪ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
(v) ਖੇਤਰ ਦੀ ਇਕਾਈ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਜਨਸੰਖਿਆ ਅੰਕੜਾ ਵਿਗਿਆਨ (ਡੀਮੋਗ੍ਰਾਫੀ)
(ii) ਜਨਮ ਦਰ (Natality rate)
(iii) ਮੌਤ ਦਰ,
(iv) ਜਨਸੰਖਿਆ
(v) ਵਲੋਂ ਸੰਘਣਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
(i) ਕਿਸੇ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਮੌਤ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ, ਆਯੂ ਗਰੁੱਪਾਂ ਆਦਿ ਕਾਰਨ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ ਪਰਿਵਰਤਨ ।
(ii) ਆਬਾਦੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਅਧਿਕ ਵਾਧਾ ।
(iii) ਨਰਾਂ ਵਿਚ ਜਣਨਸ਼ਕਤੀ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ।
(iv) ਮਾਦਾ (ਔਰਤਾਂ) ਵਿਚ ਜਨਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ।
(v) ਕਿਸੇ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਜਨਮ ਦਰ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਰ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਦ (Term) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਜਨਸੰਖਿਆ ਇੰਡੈਕਸ
(ii) ਜਨਸੰਖਿਆ ਧਮਾਕਾ,
(iii) ਨਸਬੰਦੀ,
(iv) ਨਲਬੰਦੀ
(v) ਨਟੈਲਿਟੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਮਨੁੱਖੀ ਵਸੋਂ ਦੇ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਦੋ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਕਾਰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਮ੍ਰਿਤੂ ਦਰ ਵਿਚ ਆਈ ਕਮੀ,
2. ਉਮਰਦਰਾਜੀ (Longavity),
3. ਡਾਕਟਰੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਅਤੇ
4. ਰੋਗਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਘਾਟ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜਨਮ ਦਰ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਉਪਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਜਣਨ ਕਰ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਆਯੂ ਗਰੁੱਪ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਛੋਟੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਤੇ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ।
2. ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਵਾਧਾ ।
3. ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਤਾਨ ਸੰਜਮ ਦੇ ਉਪਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਵਿਆਹ ਕਰਾਉਣ ਦੀ ਕਾਨੂੰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿੰਨੀ ਉਮਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੜਕਿਆਂ ਦੇ ਲਈ 21 ਸਾਲ ਅਤੇ ਲੜਕੀਆਂ ਦੇ ਲਈ 18 ਸਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ ਦੀਆਂ ਯੰਤਰਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਿਰੋਧ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਡਾਇਆਕਾਮ ਅਤੇ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਅੱਗੇ ਫਿੱਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਟੋਪੀ (Cervical Cap) ਅਤੇ ਕਾਪਰ ਟੀ ਅਤੇ ਛੱਲੇ ਵਰਗੀਆਂ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਫਿਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ (Intra Uterine Devices) ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ ਗੋਲੀਆਂ (Birth Control Pills) ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ ਵਿਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ ਗੋਲੀਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਜੈਂਸਟਿਨ (Progestin) ਵਰਗੇ ਹਾਰਮੋਨਜ਼ (Hormones) ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਅੰਡੇਦਾਨੀ ਤੋਂ ਅੰਡੇ ਦੇ ਵਿਸਰਜਨ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਨਸਬੰਦੀ (Vasectomy) ਅਤੇ ਨਲਬੰਦੀ (Tubectomy) ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ-
ਨਸਬੰਦੀ (Vasectomy) ਦੁਆਰਾ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਨਲੀਆਂ (Vasa deferentia) ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦ ਕਿ ਨਲਬੰਦੀ (Tubectomy) ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਲੀਆਂ (Fallopian tubes) ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ ਦੀਆਂ ਸਥਾਈ ਵਿਧੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਰ (ਆਦਮੀ) ਨੂੰ ਪਤਾਲੂ ਕੱਢ ਕੇ ਜਾਂ ਨਸਬੰਦੀ ਕਰਕੇ ਬੇਪੈਦ ਕਰ ਦੇਣਾ । ਮਦੀਨਾਂ (ਔਰਤਾਂ) ਦਾ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਨੂੰ ਕੱਢ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਨਲਬੰਦੀ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕੱਟ ਦੇਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
IUCD ਕੀ ਹਨ ? ਇਹ ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ ਵਿਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ
ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
IUCD = Intra Uterine Contraceptive Devices)
ਇਹ ਵਿਧੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਾਪਰ T, ਲੁਪ, ਸਪਰਿੰਗ ਵਾਲੇ ਛੱਲੇ ਅਤੇ ਕਮਾਨ ਸ਼ੀਲਡ (Bow Shield) ਵਰਗੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਬੱਚੇਦਾਨੀਆਂ (Uterus) ਵਿਚ ਫਿਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਅੰਡੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਗਰਭ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ-

1. ਜਵਾਨ ਮੁੰਡਿਆਂ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਦੇਰ ਨਾਲ ਸ਼ਾਦੀ ਹੈ ।
2. ਲਿੰਗੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਲ ਖ਼ਿਆਲ ਜਾਣ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਦਿਲ-ਪਰਚਾਵੇ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ ।
3. ਮਾਹਵਾਰੀ ਚੱਕਰ (Menstrual Cycle) ਤੋਂ 8ਵੇਂ ਤੋਂ 15 ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਦੋਵੇਂ ਸੰਭੋਗ ਨਾ ਕਰਨ ।
4. ਗਰਭ ਨਿਰੋਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ।
5. ਬੇ-ਪੈਦ ਕਰਨਾ (Sterilization) ।
6. ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ।
7. ਗਰਭਪਾਤ (Abortion) ।
8. ਕੁੰਬੇ ਨੂੰ ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਤਕ ਸੀਮਤ ਰੱਖਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਧੇ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ-

• ਮੌਤ ਦਰ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਆਈ ਕਮੀ ਸੰਨ 1891 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੰਨ 1901 ਤਕ ਮੌਤ ਦੀ ਦਰ 4.4 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਸੀ ਜਿਹੜੀ 2001 ਤਕ ਘੱਟ ਕੇ ਕੇਵਲ 8.4% ਰਹਿ ਗਈ ।
• ਉਮਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ-ਡਾਕਟਰੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਹੈਜ਼ਾ ਅਤੇ ਪਲੇਗ ਵਰਗੀਆਂ ਮਾਰੂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕੰਟਰੋਲ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ । ਇਸ ਨਿਯੰਤਰਨ ਦੀ ਵਜ਼ਾ ਆਧੁਨਿਕ ਅਸਰਦਾਰ ਦਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਤਰੀਕੇ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ । ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਉੱਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ-ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੀ ਵਸੋਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਸੋਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਵਸੋਂ ਦਾ 17% ਹੈ । ਜਦਕਿ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੁੱਲ ਖੇਤਰਫਲ (ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ) ਕੇਵਲ 2.4% ਹੀ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁੱਲ ਵਸੋਂ ਦਾ 73% ਭਾਗ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਵਸੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 27% ਹੈ ।

ਸੰਨ 1921 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 25 ਕਰੋੜ ਹੀ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਸੰਨ 1991 ਤਕ ਵੱਧ ਕੇ 84 ਕਰੋੜ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਸੰਨ 2001 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਆਬਾਦੀ 103 ਕਰੋੜ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ 2011 ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਮਰਦਮ ਸੁਮਾਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਆਬਾਦੀ 1 ਅਰਬ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ।

ਅਧਿਕ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਨਤੀਜੇ-

1. ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਘਾਟ ।
2. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ।
3. ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ।
4. ਘਰੇਲੂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ।
5. ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ।
6. ਜੀਅ ਪ੍ਰਤੀ ਆਮਦਨੀ ਦਾ ਘੱਟ ਜਾਣਾ ।
7. ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਿੱਚ ਔਕੜਾਂ । ‘
8. ਗ਼ਰੀਬੀ ।
9. ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ।
10. ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਸਟੈਂਡਰਡ ਵਿੱਚ ਨਿਘਾਰ ।
11. ਕੀਮਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ।
12. ਉਰਜਾ ਸੰਕਟ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋ ਹਾਨੀਆਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੱਧਦੀ ਆਬਾਦੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ ।

1. ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ।
2. ਮਕਾਨ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਘੱਟ ਉਪਲੱਬਧੀ ।
3. ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ।
4. ਪ੍ਰਤੀ ਜੀਅ ਆਮਦਨੀ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
5. ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਿਸਥਿਤਕੀ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਪਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
6. ਸਾਫ਼-ਸਫ਼ਾਈ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ‘ਤੇ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਕੀ ਉਦੇਸ਼ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ (Population) – ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦ ਸਮੁੱਚੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਵਸੋਂ ਜਾਂ ਆਬਾਦੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਸਾਂਝਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਂਝੇ ਲੱਛਣ, ਸਾਂਝਾ ਜੀਨ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਇਹ ਮੈਂਬਰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਨਸਲ ਕਸ਼ੀ (Breeding) ਕਰਕੇ ਜਣਨ ਸਮਰੱਥਾ ਵਾਲੀ ਔਲਾਦ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ (Aim of Population Study) – ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਚੌਕਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਵਾਧੇ ਨੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣਾ ਬੜਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਨੂੰ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਦੇ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਇਹ ਹਨ-

1. ਕੰਟਰੋਲ ਰਹਿਤ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ, ਅੰਤ ਵਿਚ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਟੇ, ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸ5 ਅਤੇ ਸਖਣਾਪਨ ਅਤੇ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣਾ ।
2. ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੈਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਲਾਭ ।
3. ਛੋਟੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਫਾਇਦੇ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ।
4. ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਵਾਧਾ, ਵੰਡ ਅਤੇ ਘਣਤਾ ।
5. ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜਨ-ਅੰਕੜਾ ਵਿਗਿਆਨ (Demography) ਦੇ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਨ-ਅੰਕੜਾ ਵਿਗਿਆਨ (Demography) – ਮਨੁੱਖੀ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਜਨ-ਅੰਕੜਾ ਵਿਗਿਆਨ ਜਾਂ ਡੀਮੋਗੈਫੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਨਿਮਨਲਿਖਿਤ ਸੰਬੰਧ ਹੈ-

1. ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਵਾਧਾ ਜਾਂ ਆਈ ਕਮੀ ।
2. ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚਲੇ ਆਯੂ ਗਰੁੱਪ, ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ ।
3. ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਸਪੇਸ (ਥਾਂ) ਵਿਚ ਵੰਡ ।

ਜਨ-ਅੰਕੜਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਮਰਦਮ ਸ਼ੁਮਾਰੀ (Census) ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਰਜਿਸਟਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਘਣਤਾ (Population density) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਉੱਚੀ ਸੰਘਣਤਾ ਦੇ ਕੀ ਨਤੀਜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਘਣਤਾ (Population density) – ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਆਇਤਨ (Volume) ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕਾਈ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਵਸੋਂ ਸੰਘਣਤਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਭਾਵ ਇਕ ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਵਿਅਕਤੀ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਜਾਂ ਵਣ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਰਕਬੇ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਦਰੱਖ਼ਤ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਮੌਜੂਦ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਅੱਖਰ ‘N’ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਥਾਂ (Space) ਦੀ ਇਕਾਈ (Unit) ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਅੱਖਰ ‘S’ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ‘D’ ਜਨਸੰਖਿਆ) ਦੀ ਸੰਘਣਤਾ ਜਾਣਨ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੂਤਰ ਇਹ ਹੈ-

ਉਚੇਰੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਘਣਤਾ ਦੇ ਨਤੀਜੇ (Consequences of higher population density-ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਘਣਤਾ ਵੱਧ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਨਤੀਜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ-

1. ਜੀਅ-ਪ੍ਰਤੀ ਆਮਦਨ ਹੇਠਾਂ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਭਾਵ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਪਾਣੀ, ਲੱਕੜੀ, ਈਂਧਨ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਪਦਾਰਥ ਘੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
3. ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਮ ਸਿਹਤ ਵਿਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਬਾਦੀ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਨਿਘਾਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ Family Planning) ਕੀ ਹੈ ? ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ । .
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ (Family Planning) – ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਜਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਭਲਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਅੰਡੇ (Ovum) ਦੇ ਨਿਸ਼ੇਚਨ (Fertilization) ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਵਸੋਂ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਧੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗਰਭ ਨਿਰੋਧਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ (Contraceptics), ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ (IUCD), ਨਸਬੰਦੀ ਅਤੇ ਨਲਬੰਦੀ ਨਾਲ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ! ਗਰਭ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਲੁਪ ਅਤੇ ਸਪਰਿੰਗ ਵਾਲੇ ਛੱਲੇ ਵੀ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਆਦਮੀਆਂ ਵਿਚ ਨਸਬੰਦੀ ਕਰਕੇ ਸ਼ੁਕਰਾਣੁ ਨਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਲੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਕੱਟ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਨਲਬੰਦੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਪਰਿਵਾਰ ਭਲਾਈ ਦੇ ਲਈ ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਤਰੀਕੇ ਵਰਤੇ ਜਾਣ, ਇਹ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾ ਪੈਣ ।

ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਭਲਾਈ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਪਨਾਉਣ ਨਾਲ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਸੀਮਾ ਤਕ ਘਾਟ ਆਈ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਰਿਆਇਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ (Ways of Family Planning)-

1. ਯੁਵਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਦੇਰ ਨਾਲ ਕਰਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਮਨਪ੍ਰਚਾਵੇ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਯੁਵਕਾਂ ਦਾ ਲਿੰਗ ਵਲੋਂ ਧਿਆਨ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ।
3. ਦੰਪਤੀ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸੰਭੋਗ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਮਾਂ ਮਾਹਵਾਰੀ ਚੱਕਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 8-18 ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਗਰਭ ਨਿਰੋਧਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
5. ਗਰਭ ਰੋਕਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
6. ਗਰਭ ਗਿਰਾਉਣਾ (ਗਰਭ ਪਾਤ) ।
7. ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
8. ਅਸੀਂ ਦੋ ਸਾਡੇ ਦੋ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਸਫੋਟ (Population explosion) ਕੀ ਹੈ ? ਇਸਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਅਸਰਾਂ ‘ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ !
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਧਮਾਕਾ/ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਸਫੋਟ (Pollution explosion)-ਵੀਹਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਵਸੋਂ/ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਸੰਨ 1950 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੰਨ 1990 ਦੇ 40 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਵਕਫੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 5 ਬਿਲੀਅਨ ਦੇ ਅੰਕ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਵਸੋਂ ਵਿੱਚ ਹਰ ਵਰਸ਼ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ 92 ਮਿਲੀਅਨ ਹੈ ਭਾਵ ਹਰ ਸਾਲ ਇਕ ਨਵਾਂ ਮੈਕਸੀਕੋ (Mexico) ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੰਨ 2000 ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 6.3 ਬਿਲੀਅਨ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਲਗਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ 100 ਸੌ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਜਨਸੰਖਿਆ 4 ਗੁਣਾ (4 times) ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ । ਮਨੁੱਖੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੇ ਇਸ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਸਫੋਟ ਜਾਂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਧਮਾਕਾ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਕਾਰਨ (Causes)-

1. ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਵਿਜੈ
2. ਭੋਜਨ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਵੰਡ
3. ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰਹਿਤ ਜਨਮ

ਪ੍ਰਭਾਵ (Effects)

1. ਸਿੱਖਿਆ ‘ਤੇ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ
2. ਸੀਮਿਤ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸਖਣਿਆਉਣਾ ਅਤੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ
3. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਪਤਨ
4. ਨਵਿਆਉਣ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਹਾਨੀ
5. ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ
6. ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਪਰ ਹੀ ਪੈਂਦੇ, ਸਗੋਂ ਘਰੇਲੂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵੀ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ’ਤੇ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਤੀ ਜੀ ਆਮਦਨੀ ਵੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਨਿਘਾਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜ਼ੁਰਮ ਵੱਧ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ-

• ਥਾਂ (Space) – ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਸਤੇ ਥਾਂ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰਾਇਤੀ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਮਕਾਨ ਉਸਾਰੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਵਣ ਕੱਟਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਵਣਾਂ ਦੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਨਾਲ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜਲ-ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਕਮੀ, ਭੋਂ-ਮੂਰਨ ਆਦਿ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਸਪਲਾਈ (Food Supply)ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਢਿੱਡ ਭਰਨ ਦੇ ਲਈ ਭੋਜਨ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦੀ ਦੇਰ ਉਸ ਦਰ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਜਿਸ ਦਰ ‘ਤੇ ਆਬਾਦੀ ਵੱਧਦੀ ਹੈ | ਇਸ ਘਾਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੋਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਬੱਚੇ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਲੋਕ ਦੁਰਬਲ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਅੰਦਰ ਖੂਨ ਦੀ ਘਾਟ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ (Unemployment) – ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਘੱਟ ਮੌਕੇ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮੁਜ਼ਰਮਾਨਾਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੁਟ-ਮਾਰ, ਡਾਕੇ ਅਤੇ ਕਤਲ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । | ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਾਲ 1990 (ਮਈ) ਵਿੱਚ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 13 ਮਿਲੀਅਨ ਸੀ ।
• ਸਿੱਖਿਆ (Education) – ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਿਆ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਏਨੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਿਆਰ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਧਿਆਪਕ ਦੀ ਆਪਸੀ ਨੇੜਤਾ ਵਿੱਚ ਨਿਘਾਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਕੂਲ ਛੱਡਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਸਾਫ਼-ਸਫ਼ਾਈ ਦਾ ਨਾਕਿਸ ਪ੍ਰਬੰਧ (Unhygienic Condition) – ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਸਾਫ਼-ਸਫ਼ਾਈ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਅਤੇ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦੇ ਠੀਕ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Pollution) – ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਦੁਸ਼ਣ ਫੈਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਕੀਮਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ (Price Rise) – ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਪਜ ਵਿੱਚ ਆਈ ਘਾਟ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਕੀਮਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਉਲਝਣਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਉਰਜਾ ਸੰਕਟ (Energy Crisis) – ਉਰਜਾ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਉਸ ਦਰ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਜਿਸ ਦਰ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਮੰਗ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਫ਼ਲਸਰੂਪ ਉਰਜਾ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪਤਨ (Eco-degradation) – ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਸ਼ੋਰ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਣਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਹੜ੍ਹ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਤੋਂ ਖੁਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਪਰੋਕਤ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਸੋਂ ਦੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 14 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-1) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 14 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-1)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ/ਬੁਨਿਆਦੀ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ
2. ਉਰਜਾ ਲਈ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ।
3. ਆਵਾਸ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ
4. ਕੱਪੜਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਮੰਗ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਨ-

1. ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ।
2. ਮਨੁੱਖੀ ਇੱਛਾਵਾਂ (Human desires) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਦੋਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਉੱਤੇ ਕੰਟਰੋਲ
2. ਉਰਜਾ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਾਂ (Matter) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
3R-ਸਿਧਾਂਤ ਕੀ ਹੈ ?
ਜਾਂ
3R ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
3R-ਸਿਧਾਂਤ (3R-Principle)
R = Reuse (ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ), R = Recycle (ਪੁਨਰ ਚੱਕਰ) ਅਤੇ R = Repair ਮੁਰੰਮਤ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭੋਜਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਸ਼ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬੋਹਾਈਡੇਟ, ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਚਰਬੀ (Fat), ਵਿਟਾਮਿਨਜ਼, ਕਾਰਬਨੀ ਤੇਜ਼ਾਬ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਕੀ ਵਜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਨਾ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਪੋਸ਼ਣ (Malnutrition) – ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੀ ਉਹ ਅਵਸਥਾ, ਜਿਹੜੀ ਲੋੜੀਂਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਦੋ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਦੋ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ-

1. ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ
2. ਮਾਤਰੀ ਮੌਤ ਦਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਲਾਹੇਵੰਦ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਅਗਰ (Agar),
2. ਮੋਤੀ (Pearls),
3. ਮੱਛੀਆਂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਕਿਉਂ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ, ਸਰੀਰਕ ਟੁੱਟ-ਭੱਜ ਨੂੰ ਸੰਵਾਰਨ ਦੇ ਲਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਬਾਲਣ ਕਿਉਂ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਈਂਧਨ ਖਾਣਾ ਪਕਾਉਣ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ ।
ਜਾਂ
ਦੋ ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲਾ, ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਪ੍ਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ ਤੇ ਕਿਹੜਾ ਬਾਲਣ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲਾ (Coal) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਕੋਲੇ ਦੇ ਘਾਟਕ (Components) ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਜਾਂ
ਕੋਲੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਸ਼ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲੇ ਦੇ ਘਾਟਕ-ਕਾਰਬਨ, ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਕੋਲੇ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀੜੇ ਜਾਂਦੇ ਦੋ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ !
ਜਾਂ
ਕੋਲੇ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਲਾਭ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸੰਸਲਿਸ਼ਟ ਪੈਟਰੋਲ (Synthetic Petrol) ਅਤੇ
2. ਸੰਸਲਿਸ਼ਟ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ (Synthetic Natural Gas)
3. ਕੋਲ ਗੈਸ
4. ਕੋਕ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਕੋਲੇ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕੋਕ ਕਿਉਂ ਚੰਗਾ ਬਾਲਣ (Fuel) ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲੇ ਨਾਲੋਂ ਕੋਕ ਦਾ ਕੈਲੋਰੀਅਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਕੋਕ ਇਕ . ਚੰਗਾ ਈਂਧਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਬਾਲਣਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਕੋਲਾ,
2. ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਅਤੇ
3. ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ
4. ਲੱਕੜੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਕੋਲੇ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ-

1. ਪੀਟ (Peat)
2. ਲਿਗਨਾਈਟ (Lignite)
3. ਐਂਬ੍ਰਾਸਾਈਟ (Anthracite) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਦੋ ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ-ਕੋਲਾ, ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
CNG ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
CNG = Compressed Natural Gas (ਨਿਪੀੜਤ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਕੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੀਟ (Peat) ਐਂਬ੍ਰਾਸਾਈਟ (Anthracite) ਅਤੇ ਬੌਕਸਾਈਟ (Bauxcite) ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਊਰਜਾ ਦੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕੈਲੋਰੀਜ਼ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
25,000 ਕੈਲੋਰੀਜ਼ ਪ੍ਰਤੀਦਿਨ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੁਗਤਾਂ (Strategies)-

1. ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰੋ ।
2. ਊਰਜਾ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਜਾਇਆ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਓ ।
3. ਪਦਾਰਥ ਨਾ ਜ਼ਾਇਆ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਓ ।
4. ਪਾਣੀ, ਜੰਗਲ, ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰ ।
5. ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰੋ ।
6. ਪਾਣੀ, ਤੋਂ ਅਤੇ ਬਾਲਣਾਂ ਦੀ ਸੋਚ-ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ
7. ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਮੁੜ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਣ, ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਹੋ ਸਕੇ ਅਤੇ ਮੁਰੰਮਤ ਹੋ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ (Negative effects of Malnutrition)-

1. ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ
2. ਮਾਤਰੀ ਮੌਤ ਦਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ
3. ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਮੈਰਾਸਮਸ ਅਤੇ ਕਵਾਸ਼ਕੀਓਰਕਾਰ ਰੋਗ ।
4. ਕਦਾਚਾਰੀ ਬੱਚੇ
5. ਛੋਟੇ ਉਮਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ
6. ਸਕੂਲੀ ਮਾੜਾ ਪ੍ਰਚਲਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਜਾਂ
ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਕੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ-

• ਪਾਣੀ ਜੀਵ ਪਦਾਰਥ (Protoplasm) ਦਾ ਮੁੱਖ ਅੰਸ਼ ਹੈ ।
• ਪਾਣੀ ਇਕ ਅੱਛਾ ਘੋਲਕ (Solvent) ਹੈ । ਸਾਰੇ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਘਲ ਕੇ, ਘੋਲ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਹੀ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ ।
• ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਇਕ ਅੰਸ਼ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਵੱਧ ਰਹੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਤਣਾਉ (Turgidity) ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਲਈ ਪਾਣੀ ਬੜਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਬਗੈਰ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।
• ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗਤੀਆਂ (Movements) ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲਾਜਵੰਤੀ (Touch-me-not) ਪੌਦੇ ਦੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਛੇੜਣ ਉੱਪਰ ਵਿਖਾਈ ਜਾਂਦੀ ਗਤੀ ।
• ਪਾਣੀ ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਬੜਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ

1. ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਦਾਰਥ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐੱਲਜਿਨ (Algin), ਅਗਰ (Agar) ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
2. ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਤੋਂ ਖਾਣਯੋਗ ਬਨਸਪਤੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੈਲਪਸ (Kelps) ਆਦਿ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਦੀ ਸੜਾ ਉੱਪਰ ਤੈਰਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹਿਰ ਤਿਆਰ/ਬਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
4. ਪਲ ਔਸਟਰਜ਼ (Pearl Oysters) ਤੋਂ ਮੋਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਗਹਿਣੇ ਆਦਿ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ) ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
5. ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸੁਕਾ ਕੇ ਨਮਕ (Table Salt) ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
6. ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਜਵਾਰਭਾਟੇ ਤੋਂ ਉਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜ਼ਮੀਨੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜ਼ਮੀਨੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ-ਨਿਵਾਸ ਜਾਂ ਪਨਾਹ ਜਾਂ ਆਵਾਸ (Shelter) ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਲੋੜਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਲੋੜ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਕੰਮ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਜ਼ਮੀਨ (Land) ਦੇ ਲੋੜ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 6-ਬਿਲੀਅਨ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਾਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਾਧੇ ਦੀ ਮੁੱਖ ਵਜ਼ਾ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਸਫੋਟ ਹੈ । ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੇ ਇਸ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਜ਼ਮੀਨ (Land) ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਮੰਤਵ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਮੰਗ ਦਿਨ-ਪ੍ਰਤੀਦਿਨ ਵੱਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਪਰ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਵਸੋਂ ਦੀਆਂ ਖੁਰਾਕ ਸੰਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਅਤੇ ਐਸ਼-ਆਰਾਮ ਦੇ ਲਈ ਉਦਯੋਗ ਲਗਾਉਣੇ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਏ ਹਨ , ਪਰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਤਾਂ ਸੀਮਿਤ ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਖਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਘੱਟਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਸ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬੜੀ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਉਲਝਨਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-ਕੋਲੇ (Coal) ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ (Types of Coal-ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੋਲਾ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪਥਰਾਟੀਕਰਣ (Fossilization) ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਕੋਲੇ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦੀਆਂ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ, ਇਸ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੋਲੇ ਦੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੀ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਲੇ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਇਸ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਮੌਜੂਦ ਮਾਤਰਾ ਉੱਪਰ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕੋਲੇ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ-

1. ਪੀਟ (Peat) – ਕੋਲੇ ਦੀ ਇਹ ਕਿਸਮ, ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਘਟੀਆ ਕਿਸਮ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਰੰਗਤ ਭਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਲਿਗਨਾਈਟ (Lignite) – ਕੋਲੇ ਦੀ ਇਹ ਕਿਸਮ ਪੀਟ ਦੀਆਂ ਤੈਹਾਂ ਦੇ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਉੱਪਰ ਜੰਮਣ ਉਪਰੰਤ ਸਖ਼ਤ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਣਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਪੀਟ ਨਾਲੋਂ ਵਧੀਆ ਹੈ ।
3. ਐਂਬ੍ਰਾਸਾਈਟ (Anthracite) – ਕੋਲੇ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕਿਸਮ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਠੋਰ ਵੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦੂਸਰੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਹੁਤ ਅਧਿਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕੋਲੇ ਦੇ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲੇ ਦੇ ਲਾਭ-

1. ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਬਾਲਣ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ।
2. ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਕੋਲ ਗੈਸ (Coal Gas) ਵਰਗੇ ਉਰਜਾ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕੋਲੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਤੇਲ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਕੋਲੇ ਤੋਂ ਬਣਾਉਟੀ ਪੈਟਰੋਲ ਅਤੇ ਬਣਾਉਟੀ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
4. ਕੋਲੇ ਤੋਂ ਬੈਂਨਜ਼ੀਨ, ਟੋਇਨ (Teluene), ਫਿਨੌਲ, ਐਨੀਲੀਨ, ਨੈਪਥੀਲੀਨ ਅਤੇ ਐੱਥਰਾਸੀਨ ਆਦਿ ਪਦਾਰਥ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
5. ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਕੋਲੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਤੋਂ ਧਾਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਕੋਲਾ ਇਕ ਲਘੂਕਾਰਕ (Reducing agent) ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
6. ਕੋਲੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੋਕ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕੋਕ (Coke) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਕ (Coke) ਕੋਲੇ ਦੇ ਭੰਜਕ ਕਸ਼ੀਦਣ (Destructive distillation) ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਜਿਹੜਾ ਪਦਾਰਥ ਬਚਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਕ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਕੋਕ ਦਾ ਮੁੱਖ ਅੰਸ਼ ਕਾਰਬਨ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਕ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਮਾਤਰਾ 99.8% ਹੈ । ਕੋਕ ਇਕ ਬੜਾ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਈਂਧਨ ਹੈ । ਕੋਕ ਦੇ ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਲਾਭ ਇਹ ਹਨ-

1. ਇਸ ਨੂੰ ਬਾਲਣ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ।
2. ਕੋਕ ਤੋਂ ਪਾਣੀ/ਜਲ ਗੈਸ (Water gas) ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਡਿਊਸਰ ਗੈਸ (Producer Gas) ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਬਾਲਣ ਵਜੋਂ ਕੋਕ ਦੀ ਕੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਾਲਣ ਵਜੋਂ ਕੋਕ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ-

• ਕੋਕ ਨੂੰ ਪ੍ਰਥਮ ਕਿਸਮ ਦਾ ਬਾਲਣ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਇਹ ਬਲਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਧੂੰਆਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਬਾਲਣ ਹਵਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਫੈਲਾਉਂਦਾ, ਜਦਕਿ ਕੋਲੇ ਦੇ ਬਲਣ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਧੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਕੋਲੇ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕੋਕ ਦਾ ਕੈਲੋਰੀਮਾਨ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਕੋਕ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਬਾਲਣ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕੋਲੇ (Coal) ਅਤੇ ਕੋਕ (Coke) ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲੇ ਅਤੇ ਕੋਕ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ (ਸਾਰਨੀ)-

ਕੋਲਾ (Coal)	ਕੋਕ (Coke)
1. ਕੋਲਾ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।	1. ਕੋਕ ਕੋਲੇ ਦੇ ਭੰਜਕ ਕਸ਼ੀਦਣ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਕੋਲੇ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੈ ।	2. ਕੋਕ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ 98% ਹੈ ।
3. ਕੋਲੇ ਦੇ ਦਹਿਨ (ਜਲਣ) ਤੇ ਧੂਆਂ ਬਹੁਤ ਅਧਿਕ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	3. ਕੋਕ ਦੇ ਦਹਿਨ (ਜਲਣ) ਤੇ ਧੂੰਆ ਪੈਦਾ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
4. ਕੋਲੇ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ।	4. ਕੋਕ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਕਾਫ਼ੀ ਅਧਿਕ ਹੈ ।
5. ਕੋਲੇ ਤੋਂ ਕੋਲ ਗੈਸ ਆਦਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।	5. ਕੋਕ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਗੈਸ (Water gas) ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਡਿਊਸਰ ਗੈਸ (Producer gas) ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਮੰਗ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਨ-

1. ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ
2. ਲਾਲਚ
3. ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਬਾਲਣਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਬਾਲਣ (Different types of fuels)-ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਬਾਲਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਅੱਗੇ ਲਿਖਿਤ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ- .

1. ਖਾਣਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ
2. ਉਰਜਾ ਦੇ ਸਰੋਤ ਵਜੋਂ ।

ਬਾਲਣ (Firewood) – ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਲਣ ਲਈ ਲੱਕੜੀ ਨੂੰ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ਬੜੀ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਬਾਲਣ ਵਾਲੀ ਲੱਕੜੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇਹੀ ਤਰੀਕਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਲੱਕੜੀ ਹੀ ਉਰਜਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਹੈ ।ਉਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਇਸ ਸਰੋਤ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਸਸਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕਰਕੇ ਬਾਲਣ ਲਈ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਪ੍ਰੰਪਰਾਗਤ ਊਰਜਾ ਸਰੋਤ (Non-conventional energy sources) ਦੀ ਥਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਾਇਓ ਗੈਸ ਅਤੇ ਸੌਰ ਊਰਜਾ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਕਰਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਵਣਾਂ ਦੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ । ਜਿਸ ਦਰ ਨਾਲ ਵਣਾਂ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਸੇ ਹੀ ਦਰ ‘ਤੇ ਵਣ ਰੋਪਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ।

ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨ (Fossil fuels) – ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੋਲਾ, ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠੋਂ ਜਾਂ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਦੀ ਤਹਿ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣਾਂ ਦੀ ਅਣ-ਨਿਯੰਤਿਤ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਇਸੇ ਹੀ ਗਤੀ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਲਣਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਨਿਕਟ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੇ । ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਉਰਜਾ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਤੋਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।

ਕੋਲਾ (Coal) – ਕਾਰਬਨ, ਹਾਈਡੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਕੋਲੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਘਟਕ ਹਨ । ਪਰੰਪਰਗਾਤ ਈਂਧਨ ਵਜੋਂ ਕੋਲੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਕੋਲੇ ਦੇ ਬਲਣ ਤੇ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਉਰਜਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕੋਲਾ ਇਕ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਸਪਾਤ (Steel), ਬਨਾਉਟੀ ਖਾਦਾਂ (Fertilizers) ਜੀਵਨਾਸ਼ਕ ਹਾਰ-ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । | ਕੋਲੇ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ-

1. ਪੈਟ (Peat) – ਕੋਲੇ ਦੀ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਘਟੀਆ ਕਿਸਮ ਹੈ । ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਕੋਲੇ ਵਿਚ ਬਦਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਗਾੜ੍ਹੇ-ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਵਿਚ ਬਦਲਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਪੀਟ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
2. ਲਿਗਨਾਈਟ (Lignite) – ਕੋਲੇ ਦੀ ਇਹ ਦੂਸਰੀ ਕਿਸਮ ਹੈ । ਇਹ ਪੀਟ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਚੰਗੀ ਹੈ ।
3. ਐੱਥਾਸਾਈਟ (Anthratite) – ਕੋਲੇ ਦੀ ਇਹ ਤੀਸਰੀ ਕਿਸਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਦੋਵਾਂ ਕਿਸਮਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਚੰਗਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕੈਲੋਰੀਮਾਨ ਲਿਗਨਾਈਟ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ‘ਦੋ ਗੁਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ‘ਭੋਜਨ ਸਮੱਸਿਆ’ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਭੋਜਨ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ-
(i) ਵੱਧਦੀ ਆਬਾਦੀ – ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹਰ ਸਾਲ ਵਾਧਾ ਭੋਜਨ ਸੰਕਟ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਤਕਰੀਬਨ 2% ਪ੍ਰਤੀ ਵਰਸ਼ ਹੈ ।

ਮਾਲਸ (Malthus) ਆਰਥਿਕ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਰੇਖਾ ਗਣਿਤ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿਚ (Geometrically) ਹੈ । ਜਦਕਿ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਗਣਿਤ ਅਨਪਾਤ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ । ਭਾਵ ਰੇਖਾ ਗਣਿਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਵਾਧਾ 2, 4, 8, 16, 32…… ਆਦਿ ਦੀ ਦਰ ਨਾਲ ਅਤੇ ਗਣਿਤ ਅਨੁਪਾਤ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14……. ਹੈ ।
ਸਾਨੂੰ ਭੋਜਨ ਦੇ ਸੰਕਟ ‘ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

(ii) ਭੰਡਾਰਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ – ਜਿਹੜਾ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਸਦੇ ਭੰਡਾਰਨ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਤਰੁੱਟੀਆਂ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਰ ਸਾਲ ਲੱਖਾਂ ਟਨ ਭੋਜਨ ਭੰਡਾਰਨ ਦੇ ਖਰਾਬ ਤਰੀਕਿਆਂ ਕਾਰਨ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਲ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

(iii) ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵ/ਪੈਸਟਸ – ਭੰਡਾਰਨ ਦੌਰਾਨ ਜਮਾਂ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਕੀਟਾਂ, ਬੀਮਾਰੀਆਂ, ਉੱਲੀਆਂ, ਪੰਛੀਆਂ ਅਤੇ ਚੂਹਿਆਂ ਦੀ ਭੇਂਟ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਦੇਸ਼ ਅੰਦਰ ਭੋਜਨ ਸੰਕਟ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਭੰਡਾਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵਿਚ ਸੋਧਨ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸਮੇਂਸਮੇਂ ਸਿਰ ਗੋਦਾਮਾਂ ਦੀ ਚੈਕਿੰਗ ਕਰਨ ਨਾਲ ਭੋਜਨ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

(iv) ਗ਼ਰੀਬੀ – ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਭੋਜਨ ਦੀ ਕਮੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਗ਼ਰੀਬੀ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਭੋਜਨ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਹੈ ।

(v) ਘੱਟ ਉਤਪਾਦਨ – ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਉਪਜ ਵਰਖਾ ਦੇ ਪੈਣ ਜਾਂ ਨਾ ਪੈਣ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਮੀਂਹ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਤਾਂ ਉਪਜ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇ ਮੀਂਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਫ਼ਸਲ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(vi) ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ – ਭੋਜਨ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ‘ਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਦੇ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਣ ਕਾਰਨ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਝਾੜ ‘ਤੇ ਮਾੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੀ ਘੱਟ ਝਾੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਦੇ ਕਰਕੇ ਭੋਜਨ ਸੰਕਟ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜਲ-ਸੰਕਟ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ । ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਕੋਈ ਛੇ ਉਪਾਅ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤ ਵਜੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ । ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਦੀ ਨਾ-ਸਮਝੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ | ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਆ ਰਹੀ ਇਸ ਘਾਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਿਹੜੀ ਸਥਿਤੀ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਜਲ-ਸੰਕਟ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਲ-ਸੰਕਟ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਹਨ ।

ਕਾਰਨ-

1. ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨ-ਸੰਖਿਆ,
2. ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ । ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਸੁਝਾਉ
3. ਜਨ-ਸੰਖਿਆ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ।
4. ਸੇਜਲ ਜ਼ਮੀਨਾਂ/ਜਲਗਾਹਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਤਾਂ ਜੋ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਆ ਸਕੇ ।
5. ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀਆਂ/ਵਹਿਣਾਂ ਦਾ ਨਿਰੂਪਣ (Treatment) ।
6. ਜਲ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕਰਨੀ ।
7. ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਨੂੰ ਵੀ ਜਲ-ਸੰਕਟ ਲਈ ਜੁੰਮੇਵਾਰ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
8. ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕਰਨ ਨਾਲ ਜਲ-ਸੰਕਟ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
9. ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।
10. ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਨਾਲ ਜਲਸੰਕਟ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
11. ਜਲ ਬੋਚ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆ ਕੇ ਜਲ-ਸੰਕਟ ਘਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਕੁਦਰਤ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸਾਧਨ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕੇਵਲ ਅੰਨੇਵਾਹ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਾਇਆ ਜਾਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਲਈ ਪਾਣੀ ਇਕ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨਾ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੁੱਝ ਕੁ ਸੁਝਾਅ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ ।

1. ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬੜੀ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।
2. ਘਰ ਦੀਆਂ ਟੂਟੀਆਂ ਨੂੰ ਐਵੇਂ ਹੀ ਖੁੱਲਿਆ ਨਾ ਛੱਡਿਆ ਜਾਵੇ ।
3. ਨਹਾਉਣ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ ਆਦਿ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬੜੀ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।
4. ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੀਆਂ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਰਸੋਈ ਘਰ ਅਤੇ ਗੁਸਲਖ਼ਾਨੇ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
5. ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕਰਕੇ, ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੱਚਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੀਂਹ ਦਾ ਸਾਂਭਿਆ ਹੋਇਆ ਪਾਣੀ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
6. ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬੜੀ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ।
7. ਜਲਗਾਹਾਂ, ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਛੱਪੜਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਪਰਾਲੇ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 13 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (ਭਾਗ-3) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 13 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (ਭਾਗ-3)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ (Mixed Farming) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੁਧਾਰੂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੱਝਾਂ, ਗਾਈਆਂ ਅਤੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਤੇ ਮੁਰਗੀਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਪਾਲਣ ਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਹੇਰ-ਫੇਰ ਜਾਂ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕੋ ਹੀ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਅੱਗੜ-ਪਿੱਛੜ ਜਾਂ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਬੀਜਣ ਨੂੰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਹੇਰ-ਫੇਰ ਜਾਂ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਉਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਦੋ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਮੂੰਗਫਲੀ ਅਤੇ ਸੂਰਜਮੁਖੀ
2. ਗੰਨਾ ਅਤੇ ਗੁਆਰਾ
3. ਕਣਕ ਅਤੇ ਸਰੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਫ਼ਸਲੀ ਕਰਦਿਆਂ ਕਣਕ ਨਾਲ ਕਿਹੜੀਆਂ ਦੋ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਬੀਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਸਰੋਂ
2. ਮਸਰ (Chick pea) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਫ਼ਸਲੀ (Mixed Cropping) ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁ ਫ਼ਸਲੀ ਕਾਸ਼ਤ ਜਾਂ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਕਿਰਤ (Labour) ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪਸ਼ਨ 6.
ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ (Inter-cropping) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿਚ ਬੀਜਣ ਨੂੰ ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਆਈ. ਪੀ. ਐੱਮ. (I.P.M.) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
IPM = Integrated Pest Management.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜੈਵ ਖਾਦਾਂ (Bio-fertilizers) ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵ ਖਾਦਾਂ ਉਹ ਸਜੀਵ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੰਕਟਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਊਨਤਮ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਜੈਵ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ (Bio-pesticides) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ (Bio-pesticides) – ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਉੱਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨੂੰ ਜੈਵ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਬਾਈਓ ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕ (Bio herbicides) ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵਿਕ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨਾਲ ਉੱਗੇ ਹੋਏ ਨਦੀਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਇਓ ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਅਜ਼ੋਟੋਬੈਕਟਰ (Azotobacter),
2. ਬਾਈਜਰਇਨਕੀਆ (Beijerinckia) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਐਢੋਲਾ (Azolla) ਦੇ ਨਾਲ ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਕਿ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕਿਹੜਾ ਸਾਇਨੋਬੈਕਟੀਰੀਅਮ (Cyanobacterium) ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਨਾਬੀਨਾ ਐਜੋਲੀ (Anabaena azollae) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਵੀ. ਏ. ਐੱਮ. (V.A.M.) ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰੂਪ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
V.A.M. = Vascular-arbuscular Mycorrhizae

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਹਰੀ ਖੇਤੀ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਣ (Crotolariajuncea, Sun Hemp) ਅਤੇ ਸੇਂਜੀ (Melilotus parviflora) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇਪਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੁੱਝ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਮਾ (Asthma), ਚਮੜੀ ਦੇ ਰੋਗ, ਜਿਗਰ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ, ਦਿਮਾਗੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਅਤੇ ਅਧਰੰਗ (Paralysis) ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਡੈਰਿਸ ਇਲਿਪਟੀਕਾ (Derris elliptica) ਤੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੋਟੀਨੋਨਜ਼ (Rotenones) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਐਜ਼ਾਡਾਇਰੈੱਕਟਿਨ (Azadiractin) ਕਿਸ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਨਿੰਮ (Azadirachtindica, Neem) ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਉਸ ਬੈਕਟੀਰੀਅਮ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ਜਿਸ ਦੇ ਵਿਚ ਰਵਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਜਿਹੜੀ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੈਸੀਲੱਸ ਬਿਊਰੈਂਜੀਐੱਸਿਸ (Bacillus thuringiensis) ।

ਪਸ਼ਨ 19.
ਸੰਗਠਿਤ ਪੈਸਟ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (Integrated Pest Management, IPM) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਗਠਿਤ (ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ) ਪੈਸਟ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਸਜੀਵ) ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਸੰਬੰਧੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਉਠਾਇਆ ਗਿਆ ਇਹ ਕਦਮ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਹੈ । ਇਸ ਕਦਮ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ‘‘ਕਲਚਰਲ ਕੰਟਰੋਲ’ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਿਊਨਤਮ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਸੰਤੁਲਨ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰਹੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਜੀ. ਐੱਮ. ਸੀ. (G.M.C.) ਅਤੇ ਜੀ. ਆਈ. ਪੀਜ਼ (G.I.Ps) ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰੂਪ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
G.M.C. = Genetically modified crops.
ਜੀ. ਐਮ. ਸੀ. : ਜਣਨਿਕ ਪੱਖੋਂ ਸੋਧੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ।
G.I.P.s = Genetically Improved Plants
(ਜੀ. ਆਈ. ਪੀਜ਼ = ਜਣਨਿਕ ਪੱਖੋਂ ਸੋਧੇ ਹੋਏ ਪੌਦੇ ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਫੈਰੋਮੋਨਜ਼ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਫੈਰੋਮੋਨਜ਼ (Pheromones) – ਮਦੀਨ ਕੀਟਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉੱਡਣ ਵਾਲੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥ ਜਿਹੜੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸੰਚਾਰਨ ਦਾ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਨਰ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਨੂੰ ਫੈਰੋਮੋਨਜ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਜੀ. ਈ. ਸੀ. (G.E.C.) ਦਾ ਵੱਡਾ ਰੂਪ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
G.E.C. = Genetically Engineered Crop.
(ਜੀ. ਈ. ਸੀ. = ਜਨਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਫ਼ਸਲ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਿਹੜੀ ਜੀ. ਐੱਮ. ਫ਼ਸਲ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ?
ਉੱਤਰ-
Bt cotton (Bt-ਕਪਾਹ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
Bt-ਕਪਾਹ (Bt cotton) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਪਾਹ ਦੀ ਜਣਨਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਸੋਧੀ ਹੋਈ ਕਿਸਮ, ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਅਮਰੀਕਨ ਟਾਂਡਾ ਛੇਦਕ (American Bool Borer) ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਕਪਾਹ ਦੀ ਜਾਂ ਫ਼ਸਲ ਦਾ 50% ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਫ਼ਸਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਬੈਕੂਲੋਵਾਇਰਸਾਂ (Baculoviruses) ਦੀ ਕੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ? ”
ਉੱਤਰ-
ਬੈਕੂਲੋਵਾਇਰਸਿਜ਼, ਵਾਇਰਸਾਂ ਦਾ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਐਂਟੀਵਾਸ਼ਪਸ ਅਤੇ ਐਂਟੀ-ਮਧੂਮੱਖੀਆਂ ਵਰਗੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੁੰਡੀ ਸਟੇਜ (Larval stage) ਤੇ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋ ਮਿਸ਼ਰਤ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਮੂੰਗਫਲੀ ਅਤੇ ਸੂਰਜਮੁਖੀ
2. ਕਣਕ ਅਤੇ ਸਰੋਂ । ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27. ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਨਾਮ ਕੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਰੰਭ ਜੈਵਿਕ ਹੈ ? ਉੱਤਰ-ਬਾਇਓ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਉਸ ਰਸਾਇਣ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ਜਿਹੜਾ ਕੀਟਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਸੰਚਾਰਨ ਅਤੇ ਇਸ਼ਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਫੈਰੋਮਾਂਨਜ਼ (Pheromones) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਕਪਾਹ ਦੀ ਉਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਕੀ ਨਾਮ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਜਣਨਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਕੀਟਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸੁਧਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
Bt-ਕਪਾਹ (Bt-Cotton) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੀਟ ਫੀਰੋਮੋਨਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਦਾ ਕੀਟ (Female Insects) ਨਰ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਫੀਰੋਮੋਨਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ (Mixed Cropping) ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਖੇਤੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਲਿਖੋ ।
ਜਾਂ
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਦੇ ਦੋ ਲਾਭ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਹੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਇੱਕੋ ਹੀ ਸਮੇਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਲਾਭ (Advantages)-

1. ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਮਹਿਨਤਾਨਾ ਬਚਦਾ ਹੈ ।
2. ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਉਗਾਉਣ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਦੇ ਘੱਟ ਪੈਣ ਜਾਂ ਨਾ ਪੈਣ ਦੇ ਲਈ ਇਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਦਮ ਹੈਂ ।
4. ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਉਗਾਉਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚੋਂ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਸਖਣਿਆਉਣਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
5. ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਦੀਆਂ ਆਮ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਵਿਧੀਆਂ-

1. ਮੱਕੀ ਅਤੇ ਗੁਆਰਾ
2. ਕਪਾਹ ਅਤੇ ਮੂੰਗੀ
3. ਮੂੰਗਫਲੀ ਅਤੇ ਸੂਰਜਮੁਖੀ
4. ਕਣਕ ਅਤੇ ਮਸਰ
5. ਕਣਕ ਅਤੇ ਸਰੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇਕ ਸਾਲਾ, ਦੋ ਸਾਲਾ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਸਮਾਂ	ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ
1. ਇਕ ਸਾਲਾ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ	(i) ਮੱਕੀ-ਤੋਰੀਆ/ਮਸਟਰਡ (ii) ਚਾਵਲ ਅਤੇ ਕਣਕ
2. ਦੋ ਸਾਲਾ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ	(i) ਮੱਕੀ-ਸਰੋਂ-ਗੰਨਾ-ਮੇਥੀ (ii) ਮੱਕੀ-ਆਲੂ-ਗੰਨਾ-ਮਟਰ
3. ਤਿੰਨ ਸਾਲਾ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ	(i) ਚਾਵਲ, ਕਣਕ, ਮੂੰਗੀ, ਸਰੋਂ, -ਗੰਨਾ-ਬਰਸੀਮ (ii) ਕਪਾਹ-ਗੰਨਾ-ਮਟਰ-ਮੱਕੀ-ਕਣਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ (Inter Cropping) ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੇ ਫਾਇਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (Definition)-ਇੱਕੋ ਹੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ, ਕਤਾਰਾਂ ਵਿਚ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ ਜਾਂ ਇੰਟਰ ਖੇਤੀ (Inter Cropping) ਆਖਦੇ ਹਨ | ਕਤਾਰਾ ਨੂੰ 1 : 1, 1:2 ਜਾਂ 1 : 3 ਦੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਕਤਾਰ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅੰਤਰ ਫ਼ਸਲੀ ਨੂੰ ਪਰਸਪਰ ਫ਼ਸਲੀ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਲਾਭ (Advantages of Inter Cropping)-

1. ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਖੇਤੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਖੇਤੀ ਇਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਬੀਜਣ ਕਾਰਨ ਥਾਂ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬੱਚਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
4. ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
5. ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਨਦੀਨਾਂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਸੰਦ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।
6. ਉਤਪਾਦਨਾਂ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ।
7. ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
8. ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਅੰਤਰ-

ਲੱਛਣ	ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਫਸਲੀ	ਅੰਤਰ ਫਸਲੀ
1. ਉਦੇਸ਼ (Aim)	ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਘਟਾਉਣਾ ।	ਪਤੀ ਇਕਾਈ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਫ਼ਸਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਪਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ।
2. ਪੈਟਰਨ (Pattern)	ਕਤਾਰਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬੁਣਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।	ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ 1 : 1, 1 : 2 ਅਤੇ 1 : 3 ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿਚ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਬੀਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਰਲਾਉਣਾ (Mixing of seeds)	ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਬੀਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਰਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।	ਬੀਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੀਜ ਆਪਸ ਵਿਚ ਰਲਾਏ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ।
4. ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਛਟਾਈ (Harvesting & Thrashing)	ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਛਟਾਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਜਾਂਦੀ ।	ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਛਟਾਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੀਤੀ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
5. ਵਿਕਾਸਕਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਉੱਤੇ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ (Application of pesticides)	ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱ ਖਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਜੀਵ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ।	ਜੀਵ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ (Crop rotation) ਦੇ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਜਾਂ ਫ਼ਸਲੀ ਹੇਰ-ਫੇਰ ਦੇ ਲਾਭ-

1. ਜੇਕਰ ਇੱਕੋ ਹੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇੱਕੋ ਹੀ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਹਰ ਸਾਲ ਬੀਜਣ ਕਾਰਨ ਹੋਈ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਬੀਜੀ ਗਈ ਫ਼ਸਲ ‘ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਝਾੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਹਰੇਕ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਬਦਲ ਕੇ ਬੀਜਣ ਨਾਲ ਭਾਂ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।
3. ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰੋਗ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟ ਆਦਿ ਘੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
4. ਜਦੋਂ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਬੀਜਾਈ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਸਾਲ ਵਿਚ ਖਿਲਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਵਕਤ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਭਾਰ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
5. ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਡੰਗਰਾਂ ਲਈ ਮੋਟਾ ਆਹਾਰ ਅਤੇ ਚਾਰਾ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਉਪਲੱਬਧ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਰੂੜੀ ਦੀ ਖਾਦ (Manure) ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ (Bio-fertilizers) ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜੈਵ ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ (Bio fertilizers) ਦੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਕੀ ਫਾਇਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵ ਖਾਦ ਦੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਫਾਇਦੇ-

• ਅਜ਼ੋਟੋਬੈਕਟਰ (Azotobacter) ਅਤੇ ਨਾਈਟੋ-ਫਾਸ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ 15-35 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵਾਧੂ ਉਪਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਪਜ ਵਿਚ ਇਹ ਵਾਧਾ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਖਾਸ ਹੈ ।
• ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਨੂੰ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸਾਇਐਲੋਬੈਕਟੀਰੀਆ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਾਰਮੋਨਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਕਸਿਨ ਅਤੇ ਐਨਕਾਰਬਿਕ ਤੇਜ਼ਾਬ) ਅਤੇ ਵਿਟਾਮਿਨ B-12 ਆਦਿ । ਇਹ ਸ਼ਹਿ ਉਪਜਾਂ ਬੀਜਾਂ ਦੇ ਪੁੰਗਰਨ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਧਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਜੈਵ ਖਾਦਾਂ, ਭੈੜੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਉਪਜ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
• ਇਹ ਖਾਦਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ।
• ਇਹ ਖਾਦਾਂ ਸਸਤੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਾਦਾਂ ਨੂੰ ਗਰੀਬ ਕਿਸਾਨ ਵੀ ਵਰਤ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
• ਕਈ ਜੈਵ ਖਾਦਾਂ ਜੀਵਨਰੋਧੀ (Antibiotics) ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਜੈਵ ਖਾਦਾਂ ਤੋਂ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣਾਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਜਕੜਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਬਫਰ ਸਮਰੱਥਾ (Bufer Capacity) ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਜੈਵ ਕੀਟਨਾਸ਼ਿਕ (Bio pesticides) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵ ਕੀਟਨਾਸ਼ਿਕ (Bio pesticides) – ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਾਹੇਵੰਦ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾ ਸਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੈੱਸਟ ਨਾਸ਼ਿਕ (Pesticides) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰੋਗ ਜਨਕ ਜਾਂ ਸਜੀਵ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਸਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਕਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੂਰਬੀ ਸਾਈਡਜ ਜਾਂ ਹਰਬਨਾਸ਼ਕ ਜਿਹੜੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥ ਨਦੀਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਦੀਨ ਨਾਸ਼ਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਫੌਜੀਸਾਈਡਜ ਜਾਂ ਉੱਲੀ ਨਾਸ਼ਿਕ-ਉੱਲੀਆਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ, ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਨਾਸ਼ਿਕ (Bacteriocides) ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ (Insecticides) ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ, ਕਿਰਮ/ਨਿਮੈਟੋਨਾਸ਼ਕ (Nematocides) ਨੈਮਾਟੋਡਜ਼ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਾਸ਼ਕ, ਕੁਤਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ (Rodenticides) ਅਤੇ ਐਕੋਰੀਨਾਸ਼ਿਕ (Acricides) ਚਿਚੜਾਂ । ਅਤੇ ਮਾਈਟਸ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਆਦਰਸ਼ਕ ਕੀਟਨਾਸ਼ਿਕ (Ideal pesticides) ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਦਰਸ਼ਕ ਕੀਟਨਾਸ਼ਿਕ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਾਸ਼ਕ ਦੇ ਲੱਛਣ-

1. ਇਕ ਆਦਰਸ਼ਕ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਮਹਿੰਗਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ।
2. ਇਸ ਨਾਸ਼ਿਕ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵ ਉੱਤੇ ਹੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਸ ਨਾਸ਼ਿਕ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ ਹੋਰ ਜੀਵ ਉੱਪਰ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ।
4. ਇਹ ਜੀਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਦਾਣਿਆਂ ਦੇ ਭੰਡਾਰਨ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਾਣਿਆਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਭੰਡਾਰਨ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ-

1. ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਦਾਣੇ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
2. ਭੰਡਾਰ . ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਦਾਣੇ ਦੁਰ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਵਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
3. ਦਾਣੇਦਾਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਸਾਲ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਹੀ ਪੈਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲੋੜ ਨੂੰ ਭੰਡਾਰਨ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਦਾਣਿਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
4. ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਦਾਣਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਛੇਤੀ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਦਾਣਿਆਂ ਨਾਲ ਇਸ ਲੋੜ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
5. ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਦਾਣੇ ਇਕ ਬਫਰ ਸਟਾਕ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਕਟ ਦੀ ਹਾਲਤ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
6. ਵਾਧੂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਭੰਡਾਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸਟੋਰੇਜ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਰ ਸਾਲ ਕੁੱਲ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ 10% ਭਾਗ ਜ਼ਾਇਆ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਮੁੱਖ ਵਜ਼ਾ ਭੰਡਾਰਨ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਅਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਢੰਗਾਂ ਵਿਚ ਤਰੁੱਟੀਆਂ ਹਨ । ਕਣਕ, ਚੌਲ ਅਤੇ ਦਾਲਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ-

1. ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਅਜਿਹੀ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।
2. ਇਹ ਬਣਤਰਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਦਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਚੈੱਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਲਾਭ ਵੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਅੱਗੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੈ-

1. ਜਿਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਖੇਤਰ ਓਨਾ ਹੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਤੋਂ ਡੰਗਰਾਂ ਲਈ ਮੋਟੇ ਆਹਾਰ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
3. ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਕਲਮੰਦੀ ਨਾਲ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਤੋਂ ਰੋਕੜ/ਪੈਸਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕੇ ।
4. ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਹੋਈਆਂ (Rotated Crops) ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
5. ਜਿਹੜੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨਦੀਨਾਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਹੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਲਾਭ-

1. ਫ਼ਸਲੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤੋਂ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਪਜ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਨਾਈਟਰੋਜਨੀ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ।
4. ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਕੂਮਬੱਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
5. ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਲਈ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨਾਲ ਰੁੱਝੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
6. ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਬਦਲਾਉ (Crop alteration) ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਉਗਾਉਣ ਦੇ ਲਾਭ-

• ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਉਗਾਉਣ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਉਗਾਉਣ ਨਾਲ ਚੋਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
• ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚਲੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਸੁਣਿਆਉਣਾ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਬੀਜੀ ਗਈ ਹਰੇਕ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਵੱਖਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਇਕ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥ ਦੂਸਰੀ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਕੰਮ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
• ਜਦੋਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫ਼ਸਲਾਂ ਬੀਜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾ ਵੱਖਰੇਵੱਖਰੇ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੇਕਰ ਮੀਂਹ ਨਾ ਵੀ ਪਵੇ ਤਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਮੌਕੇ ਘੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦਾਣੇ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਡੰਗਰਾਂ ਲਈ ਚਾਰਾ ਆਦਿ ।
• ਜੇਕਰ ਦਾਣੇ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਫਲੀਦਾਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਬੀਜੀਆਂ ਜਾਣ ਤਾਂ ਦਾਣੇਦਾਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਉਪਜ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਸਗੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਵੇਗੀ ।
• ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਇਕੱਠਿਆਂ ਬੀਜਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕੀਟਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਕਰੋਪੀ ਵੀ ਘੱਟ ਜਾਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ (Mixed Cropping) ਦੇ ਕੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ-

1. ਲੋੜ ਪੈਣ ‘ਤੇ ਅਜਿਹੀ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਨਾ ਤਾਂ ਮਸ਼ੀਨ ਹੀ ਚਲਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦੇ ਖ਼ਰਚੇ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਸੰਦ ਨੂੰ ਹੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
2. ਪੱਕੀ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਤਿਆਰ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ ਇਸ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਅਗਲੀ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਬੀਜਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਦੂਸਰੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਜੇ ਕਟਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।
3. ਕਈ ਵਾਰ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਫ਼ਸਲੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਨੁਕਸਾਨ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਕਸਟੈਰ ਅਰਿੰਡਾ ਅਤੇ ਮੂੰਗਫਲੀ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਬੀਜਿਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਕੈਸਟਰ ਸੈਮੀ ਲੂਪਰ ਪੈਸਟ (Caster Semi-looper pest) ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੂੰਗਫਲੀ ਦੀ ਹਾਨੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ (Mixed Farming) ਕੀ ਹੈ ? ਇਸਦੇ ਲਾਭ ਅਤੇ ਹਾਨੀਆਂ ਬਾਰੇ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ (Mixed Farming) – ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖੇਤੀ ਕਰਨਾ (Farming) ਕੇਵਲ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਾਂਤ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਕ ਫ਼ਸਲ ਪਾਲਣ (Single Crop husbandary) ਦੇ ਕਈ ਨੁਕਸਾਨ ਹਨ ।

ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (Definition) – ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੁਧਾਰੂ ਪਸ਼ੂਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੱਝ, ਗਾਂ, ਬੱਕਰੀਆਂ ਆਦਿ ਡੰਗਰਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਮੁਰਗੀ ਅਤੇ ਸੂਰਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਪਾਲਣ ਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਕਿਸਾਨ ਗਾਈਆਂ, ਮੱਝਾਂ ਅਤੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਚ ਕੇ ਆਪਣੀ ਆਮਦਨੀ ਵਿਚ ਚੋਖਾ ਵਾਧਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਸ ਨੂੰ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਦੁੱਧ, ਦਹੀਂ, ਲੱਸੀ, ਮੱਖਣ ਅਤੇ ਦੇਸੀ ਘਿਓ ਆਦਿ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਖਾਣ ਦੇ ਲਈ ਆਂਡੇ ਅਤੇ ਮੁਰਗੀਆਂ ਦਾ ਮਾਸ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ੳ) ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਦੇ ਫਾਇਦੇ (Advantages of Mixed Farming) –

1. ਮਵੇਸ਼ੀਆਂ ਤੋਂ ਵਾੜੇ ਦੀ ਖਾਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਵਰਤ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਪਸ਼ੂਆਂ ਲਈ ਕਿਰਸਾਣੀ ਤੋਂ ਉਪਲੱਬਧ ਚਾਰੇ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਡੰਗਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਧਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
3. ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਵਿਚ ਜੇਕਰ ਮੁਰਗੀ ਪਾਲਣ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਆਂਡੇ ਅਤੇ ਮਾਸ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
4. ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਘਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸਾਲ ਭਰ ਵਾਸਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਮੌਕੇ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਾਜ ਕਰਨ ਦੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੌਕੇ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

(ਅ) ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਦੀਆਂ ਖਾਮੀਆਂ-

1. ਜਿੱਥੇ ਕਿਸਾਨ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਭਾਵ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਉੱਥੇ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਖੇਤੀ ਲੋਕ ਪ੍ਰਿਯ ਹੀ ਹੈ ।
2. ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਘਰਾਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਅਤੇ ਸਫਾਈ ਆਦਿ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰਨੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਜੇਕਰ ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ਖੇਤਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈ ਵੀ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਘਰ ਵਿਚ ਮੁਵੈਸ਼ੀ ਰੱਖ ਕੇ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ (Crop-rotation) ਕੀ ਹੈ ? ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾਬਦਲੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਅਤੇ ਫਾਇਦਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ (Crop-rotation – ਇੱਕੋ ਹੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਵੱਖਵੱਖ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਨਿਯਮਿਤ ਪੁਨਰ ਵਰਣਨ, ਅਨੁਕਰਮਣ (Succession) ਜਾਂ ਅੱਗੜ-ਪਿੱਛੜ ਬੀਜਣ ਨੂੰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਚੱਕਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਲਈ ਲੋੜਾਂ (Requirements of Crop-rotation)

• ਜਿਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਹੈ, ਉਹ ਖੇਤਰ ਹਰ ਸਾਲ ਉੱਨਾ ਹੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਤੋਂ ਮੁਵੈਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਮੋਟਾ ਆਹਾਰ ਅਤੇ ਚਰਾਗਾਹਾਂ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
• ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਲਈ ਕੇਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਤੋਂ ਰੋਕੜ/ਨਕਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕੇ ।
• ਅਦਲ-ਬਦਲ ਹੋਈਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।
• ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਫ਼ਸਲ ਹੀ ਬੀਜੀ ਜਾਵੇ ਜਿਹੜੀ ਨਦੀਨਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰ ਨਾ ਬਣੇ ।
• ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਅਤੇ ਲੋੜ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਫਲੀਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾ ਆਵੇ ।

ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੇ ਫਾਇਦੇ (Advantages of Crop rotation)-

• ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੁਆਰਾ ਤੋਂ ਵਿਚ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਫ਼ਸਲਾਂ ਤੋਂ ਵਧੇਰੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਉਪਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
• ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਫਲੀਦਾਰ ਪੌਦੇ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦਾ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਕਰਕੇ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਨਦੀਨਾਂ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਓਹੀ ਫ਼ਸਲ ਉਪਲੱਬਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਨਦੀਨਾਂ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਕੀਟਾਂ ਲਈ ਜਿਊਂਦੇ ਰਹਿਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਬਦਲਵੀਂ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਮਬੱਧ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।
• ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਲੀ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤਕ ਰੁੱਝੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
• ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਬਦਲਾਉ (Rotation) ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਤੋਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਪੌਦਿਆਂ ਲਈ ਮੌਜੂਦ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਦਾਣਿਆਂ (Grains) ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਲੱਛਣ ਕੀ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ? ਦਾਣਿਆਂ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਭੰਡਾਰਣ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭੰਡਾਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਲੱਛਣ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦਾਣੇਦਾਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ 10% ਭਾਗ ਹਰ ਸਾਲ ਜਾਇਆ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਮੁੱਖ ਵਜ਼ਾ ਦਾਣਿਆਂ ਦੇ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਅਢੁੱਕਵਿਆਂ ਹੋਣਾ ਹੈ । ਦਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਦੇ ਲੱਛਣ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

• ਦਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਅਤੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।
• ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਚੈਕਿੰਗ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੋਵੇ ।
• ਇਹ ਬਣਤਰਾਂ ਜਲ ਰੋਧੀ (Water proof) ਅਤੇ ਸਿੱਲ੍ਹ ਰੋਧੀ (Moisture proof) ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਇਹ ਬਣਤਰਾਂ ਚੂਹਿਆਂ, ਪੰਛੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਭੰਡਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਰੋਗ ਮੁਕਤ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਕੀਟਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
• ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਸਟੋਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੋਵੇ ।
• ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਯੰਤਰ/ਵਸਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧੂਣੀਕਰਣ (Funrigation) ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕੇ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਜੀਵ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕੇ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਕਠਿਨਾਈ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਆਵੇ ।
• ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ ਲਾਗ਼ ਲਗਣ ਵਾਲੇ ਸਰੋਤਾਂ (Infection sources) ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੰਦ ਦੇ ਢੇਰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ, ਬੁੱਚੜ ਖਾਨੇ (Slaughter houses) ਅਤੇ ਆਟੇ ਦੀਆਂ ਮਿੱਲਾਂ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਹਟਵੇਂ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
• ਭੰਡਾਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਢੋਲ (Bin) ਆਦਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਤੇ ਬਣੇ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀਆਂ ਨਾ ਹੋਣ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਧਾਤਾਂ ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆਵਾਂ ਹੀ ਕਰ ਸਕਣ ।

ਦਾਣਿਆਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਭੰਡਾਰਨ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤਰੀਕੇ (Methods of scientific storage of grains) – ਦਾਣਿਆਂ ਦਾ ਭੰਡਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਰ ਸਥਾਈ ਰਹਿਣ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । · ਕਣਕ, ਚੌਲ, ਮੱਕੀ ਅਤੇ ਦਾਲਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਨਾ-ਖਰਾਬ ਹੋਣੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਵਰਗ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜੇਕਰ ਕਮਰਾ, ਤਾਪਮਾਨ ਉੱਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਖਰਾਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।

ਮੱਛੀ, ਮੀਟ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਫਲ ਛੇਤੀ ਖਰਾਬ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਰਗ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਕਮਰਾ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਛੇਤੀ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਫ਼ਰਿਜ਼ ਆਦਿ ਵਿਚ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ (Pests) ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਬਾਰੇ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੰਡਾਰ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਕੁਤਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜਾਨਵਰ (ਚੂਹੇ), ਅਤੇ ਕੀਟ ਆਦਿ ਖਰਾਬ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਭਾਵੇਂ ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਨੀ ਅਸੰਭਵ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਚੂਹਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਨੁਕਸਾਨ ਆਸਾਨੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਇਹ ਬਗੈਰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕੀਤੀਆਂ ਬਗ਼ੈਰ ਹੀ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਦਾਣਿਆਂ ਦੀ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਚੈਕਿੰਗ ਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਪਦਾਰਥ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਚੈਕਿੰਗ ਕਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ-

ਚੈਕਿੰਗ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਨਮੂਨੇ ਸਟੋਰ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚੈਕਿੰਗ ਇਹ ਵੇਖਣ ਦੇ ਲਈ ਕਿ ਕਿਤੇ ਇਸ ਪਦਾਰਥ ਵਿਚ ਕੀਟ ਤਾਂ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਪੜਤਾਲ ਬੜੀ ਗੌਹ ਅਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰੀ ਨਾਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਦਾਣਿਆਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਲਾਗ਼ ਲੱਗਣ (Infestation) ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-

(ਉ) ਕੀਟਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਬਾਰੇ ਸੰਕੇਤ-

1. ਦਾਣਿਆਂ ਵਿਚ ਜਾਲੇ, ਕੋਕੂਨਜ਼ (Cocoons), ਮਰੇ ਹੋਏ ਜਾਂ ਜੀਵਤ ਕੀਟਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ।
2. ਛੇਦ ਕੀਤੇ ਹੋਏ (Weevilled) ਦਾਣਿਆਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ।
3. ਬੋਰੀਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਉੱਪਰ ਜਾਂ ਫਰਸ਼ ਦੇ ਉੱਪਰ ਸਫੈਦ ਰੰਗਤ ਦੇ ਪਾਊਡਰ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ।
4. ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ।

(ਅ) ਚੂਹਿਆਂ (ਕੁਤਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੇ ਸੰਕੇਤ-

1. ਦਾਣਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਬੋਰੀਆਂ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਛੇਦ ।
2. ਗੁਦਾਮ ਦੇ ਫਰਸ਼ ‘ਤੇ ਕੁਤਰੇ ਗਏ ਦਾਣਿਆਂ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਟੁਕੜੇ ਅਤੇ ਬੋਰੀ ਦੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ।
3. ਗੁਦਾਮ ਦੇ ਫਰਸ਼ ਅਤੇ ਬੋਰੀਆਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਮੇਂਗਣਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ।
4. ਗੋਦਾਮਾਂ ਵਿਚ ਅਤੇ ਬੋਰੀਆਂ ਦੇ ਉੱਤੇ ਚੂਹਿਆਂ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ।

ਇਕ ਵਾਰ ਜੇਕਰ ਇਹ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇ ਕਿ ਗੁਦਾਮ ਵਿਚ ਚੂਹੇ ਅਤੇ ਕੀਟ ਆਦਿ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਤੁਰੰਤ ਉਪਾਅ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 12 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (ਭਾਗ-2) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 12 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (ਭਾਗ-2)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਿੰਚਾਈ (Irrigation) ਕੀ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਸਿੰਚਾਈ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿੰਚਾਈ ਜਾਂ ਸਿੰਜਣਾ (Irrigation) – ਉੱਗਦੀ ਹੋਈ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਬਨਾਉਟੀ ਢੰਗ-ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਖੇਤ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਲਾਉਣ ਨੂੰ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਸਿੰਜਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਘੱਟ ਬਾਰਸ਼ਾਂ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਸਿੰਚਾਈ ਨਾ ਕੇਵਲ ਹੱਲ ਹੀ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਭੂਮੀ ਵਿਚਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕਿਹੜੇ ਜਲ-ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਸਈ ਪਾਣੀ (Surface water)
2. ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ (Under ground water)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਿੰਚਾਈ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਕਾਂ (Factors) ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਫਸਲ ਦੀ ਕਿਸਮ,
2. ਭੂਮੀ ਦੀ ਕਿਸਮ ਉੱਤੇ ਸਿੰਚਾਈ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੀਂਹ ਪੈਣ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਕੋਈ ਚਾਰ ਸੋਤਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਖੂਹ,
2. ਤਾਲਾਬ,
3. ਨਹਿਰਾਂ,
4. ਦਰਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਿਆੜ/ਖਾਲ ਸਿੰਚਾਈ (Furrow Irrigation)
2. ਫੁਹਾਰਾ ਸਿੰਚਾਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਿੰਚਾਈ ਦੀਆਂ ਦੋ-ਦੋ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਸਈ ਪਾਣੀ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ
2. ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਖਣਿਆਉਣਾ (Depletion) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਤੁਪਕਾ ਸਿੰਚਾਈ (Trickle Irrigation) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਉਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੰਜਣ ਦੇ ਲਈ ਪਾਣੀ ਕਤਰਿਆਂ (Drops) (ਤੁਪਕਿਆਂ) ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਮੁਹੱਈਆ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਨਹਿਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ,
(ਅ) ਤਾਲਾਬ,
(ੲ) ਖੂਹ,
(ਸ) ਦਰਿਆ ਘਾਟੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (River Valley System),
(ਹ) ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਚੁੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (River Lift System) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਰੂੜੀ ਖਾਦਾਂ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਨਸਪਤੀ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਉੱਪਰ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਘਟਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਉਪਰੰਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਰੂੜੀ ਦੀ ਖਾਦ ਜਾਂ ਡੰਗਰਾਂ ਦੇ ਵਾੜੇ ਦੀ ਖਾਦ (ਰੂੜੀ) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਰੂੜੀ ਖਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੂੜੀ ਖਾਦ ਤੋਂ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਮੱਲ੍ਹੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੱਲ੍ਹੜ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਦੀ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗਠਿਤਤਾ (Texture) ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਡੰਗਰਾਂ ਦੇ ਵਾੜੇ ਵਾਲੀ ਖਾਦ ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਨਸਪਤੀ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਅਤੇ ਡੰਗਰਾਂ ਦੇ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਤੋਂ ਜਿਹੜੀ ਖਾਦ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਡੰਗਰਾਂ ਦੇ ਵਾੜੇ ਵਾਲੀ (Farm Yard Manure) ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਯਕੀਨੀ ਸਿੰਚਾਈ (Assured Irrigation) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸਾਲ ਭਰ ਦੇ ਲਈ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਪਾਣੀ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਸਿੰਚਾਈ ਯਕੀਨੀ ਸਿੰਚਾਈ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵ (Pests) ਕੀ ਹਨ ? ‘
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਜੀਵ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਉੱਲੀਆਂ, ਕੀਟ, ਚੂਹੇ ਅਤੇ ਮਾਈਟ (Mite) ਪੌਦਿਆਂ ਆਦਿ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਨ ਜਾਂ ਰੋਗ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵ ਪੈਂਸਟ (Pests) ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਕੋਈ ਦੋ ਅਜਿਹੇ ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ, ਫਾਸਫੇਟ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ (NPK) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਾਈਟ੍ਰੋਫਾਸਫੇਟ (Nitrophosphate) ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਸਲਫੇਟ (Potassium Sulphate)।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਦੋ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ । (P.S.E.B. 2011)
ਉੱਤਰ-
ਆਲੂ ਦਾ ਪਛੇਤਾ ਝੁਲਸ ਰੋਗ (Late Blight of Potato) ਅਤੇ ਚੌਲਾਂ ਦਾ ਬਲਾਸਟ ਰੋਗ (Blast of Rice), ਚੌਲਾਂ ਦਾ ਭੁਰਾ ਧੱਬਾ ਰੋਗ (Brown spot of rice) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੌਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਦੋ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਚੌਲਾਂ ਦਾ ਬਲਾਸਟ ਰੋਗ ।
2. ਚੌਲਾਂ ਦੇ ਭੂਰੇ ਧੱਬੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਜੈਵਿਕ ਵਧਾਅ ਜਾਂ ਜੈਵਿਕ ਵਿਸ਼ਾਲੀਕਰਨ (Biomagnification) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਦੇ ਖਪਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਸੰਘਣਤਾ ਦਾ ਵੱਧ ਜਾਣਾ, ਜੈਵਿਕ ਵਧਾਅ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ (Insecticides) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਰਸਾਇਣ ਕੀਟਾਂ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨੂੰ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਈ. ਡੀ. ਬੀ. (EDB) ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਈ. ਡੀ.ਬੀ. (EDB) = ਐਥਲੀਨ ਡਾਈਬੋਮਾਈਡ (Ethylene dibromide) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਮਿੱਟੀ ਖੁਰਣ ਦੇ ਦੋ ਭੈੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਖੁਰਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਵਿਚਲੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਮੋਟਾਈ ਘੱਟ ਜਾਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ, ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਖਣਿਜੀ ਜਾਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰ,
2. ਜੈਵਿਕ ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰ (Biological fertilizer) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨੀ ਖਾਦ (Nitrogenous fertilizer)
2. ਫਾਸਫੇਟੀ ਖਾਦ (Phosphatic fertilizers)
3. ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰ (Potassium fertilizer) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਮੁਰਝਾਉਣਾ (wilt) ਅਤੇ ਕੈਂਕਰ (Canker) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਮਲਾਉਣਾ (Wilt) – ਪੌਦੇ ਦੇ ਫੈਲਾਉ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਮੁੱਚੇ ਪੌਦੇ ਦਾ ਨੀਵਾਂ ਹੋ ਜਾਣਾ, ਮੁਰਝਾਉਣਾ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਕੈਂਕਰ (Canker) – ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਗਲਣ-ਸੜਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਵਾਰੀ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਜ਼ਖ਼ਮ (Open wounds), ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਜੀਵਿਤ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਹੋਣ, ਪੈਦਾ ਹੋ . ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੀਆਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ (Symptoms) ਨੂੰ ਕੈਂਕਰ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਆਲੂ ਦੇ ਪਛੇਤੇ ਝੁਲਸ ਰੋਗ ਦੇ ਰੋਗਜਨਕ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਲੂ ਦੇ ਪਛੇਤੇ ਝੁਲਸ ਰੋਗ ਦੇ ਰੋਗਜਨਕ ਦਾ ਨਾਮ ਫਾਈਟੌਪਥੋਰਾ ਇੰਟੈਂਸਟੈਂਸ (Phytophthora infestans) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਪੱਤਣ ਰੋਕ ਉਪਾਅ (Quarantine measures) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੋਗ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਰੋਗ ਰਹਿਤ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਰੋਗ ਜੇਨਕਾਂ ਦੇ ਦਾਖ਼ਲੇ ਉੱਤੇ ਲਗਾਈ ਗਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਰੋਕ ਨੂੰ ਪੱਤਣ ਰੋਕ ਉਪਾਅ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਉੱਪਰ ਨਮਕੀਨੀਕਰਨ (Salinity) ਦਾ ਕੀ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖਾਰੇਪਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਕੱਦ ਛੋਟਾ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫ਼ਸਲ ਦਾ ਝਾੜ ਵੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਕੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਅਢੁੱਕਵੀਂ ਵਰਤੋਂ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
2. ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਕੁੱਝ ਜ਼ਰੂਰੀ ਧੂਣੀ ਪਦਾਰਥਾਂ (Fumigants) ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁੱਝ ਧੂਣੀ ਪਦਾਰਥ (Some Fumigants)-

1. ਐੱਥਲੀਨ ਡਾਈਬੋਮਾਂਈਡ (Ethylene Dibromide, EDB)
2. ਅਮੋਨੀਅਮ ਫਾਂਸਫਾਈਡ (Ammonium Phosphide) ਇਸ ਨੂੰ ਸਲਫਾਂਸ (Celphos) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
3. ਮੈਥਿਲਬੋਮਾਈਡ (Methyl bromide) (CH,Br) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਕੁੰਗੀ (Rust) ਅਤੇ ਕਾਂਗਿਆਰੀ (Smut) ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁੰਗੀ (Rust) – ਪੋਸ਼ੀ (Host) ਦੀ ਸੜਾ ‘ਤੇ ਧੂੜ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਦਿਸਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੀਲੇ, ਲਾਲ, ਭੂਰੇ ਜਾਂ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਵਾਲੇ ਧੱਬਿਆਂ ਵਾਲੀ ਬੀਮਾਰੀ ਨੂੰ ਕੁੰਗੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਕਾਂਗਿਆਰੀ (Smut)-ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਧੂੰਆਂਖ ਦੀਆਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਵਾਲਾ ਰੋਗ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਰੋਗ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬੀਜਾਣੁ (Spores) ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ, ਉਸ ਰੋਗ ਨੂੰ ਕਾਂਗਿਆਰੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਣਕ ਦਾ ਕਾਂਗਿਆਰੀ ਰੋਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਸਕੈਬ (Scab) ਅਤੇ ਕੈਂਕਰ (Canker) ਰੋਗਾਂ ਦੀ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੇਬ (ਦਾ) ਸਕੈਬ (Apple Scab) ਅਤੇ ਸਿਟਰਸ ਕੈਂਕਰ (Citrus Canker) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਡੀ. ਡੀ.ਟੀ. (DDT) ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਡੀ.ਡੀ.ਟੀ. (DDT) = Dichloro Diphenyl Trichloromethane.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 33.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਭਾਵ-

1. ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ
2. ਸਤੱਈ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 34.
ਚਾਰ ਪੈਂਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਾਰ ਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ਦੀ ਸੂਚੀ-

1. ਬੀ. ਐੱਚ. ਸੀ. (BAC),
2. ਡੀ.ਡੀ.ਟੀ. (DDT),
3. ਐੱਚ. ਸੀ. ਐੱਚ. (HCH),
4. ਐਂਡੋਸਲਫਾਨ (Endosulphan) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 35.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਵਿਗਾੜਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਗਾੜ ਹਨ-

1. ਅੰਤਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ (Endocrineglands) ਵਿਚ ਵਿਕਾਰ ।
2. ਕੈਂਸਰ (Cancer) ।
3. ਦਮਾ (Asthma) ।
4. ਗੁਰਦਿਆਂ ਵਿਚ ਵਿਗਾੜ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 36.
ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇਪਨ ਕਾਰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਕੈਂਸਰ,
2. ਦਮਾ (Asthma),
3. ਗੁਰਦੇ ਦੇ ਰੋਗ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਰਖਾ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਰਖਾ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਹਨ-

• ਖੂਹ (Wells) – ਖੂਹ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਨ-
  (i) ਪੁੱਟੇ ਹੋਏ ਖੂਹ (Dugwells) ਅਤੇ (ii) ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਜਾਂ ਬੰਬੀਆਂ (Tubewells)। ਪੁੱਟੇ ਹੋਏ ਖੂਹਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬੰਬੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਸਤੀਆਂ ਹਨ । ਖੂਹਾਂ ਜਾਂ ਬੰਬੀਆਂ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਖਿੱਚਣ ਦੇ ਲਈ ਜਾਂ ਤਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ (Manually) ਜਾਂ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਪੰਪਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਤਾਲਾਬ (Tanks) – ਤਾਲਾਬ ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਪਾਣੀ ਬੋਚ ਖੇਤਰਾਂ (Catchment Areas) ਤੋਂ ਵਹਿੰਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਹੌਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਇਸ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਨਹਿਰਾਂ (Canals) – ਹਿਰਾਂ ਵੱਡੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਹਨ । ਨਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੂਏ (Branch Canals) ਅਤੇ ਸੂਇਆਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖਾਲੇ ਜਾਂ ਖਾਲ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਖਾਲਾਂ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ, ਖੇਤਾਂ ਤਕ ਪਾਣੀ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਦਰਿਆ (Rivers) – ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਦਰਿਆਈ ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਾਜੈਂਕਟ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਦਰਿਆਵਾਂ ਉੱਤੇ ਬੰਨ੍ਹ (Barages), ਡੈਮਾਂ ਅਤੇ ਮੋੜਾਂ (Bends) ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਕੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਹਿਣ ਦਾ ਰੁਖ ਮੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਡੈਮਾਂ ਆਦਿ ਤੇ ਸਲਾਇਸ ਵਾਲਵ (Slice valve) ਲਗਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਪਾਸੇ ਵਲ ਵੱਗਣ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਾਲਵ ਉੱਪਰੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਹਾਉ ਨੂੰ ਵੀ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਉਚਿਤ ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਕੀ ਲੋੜਾਂ ਹਨ ? ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਿਤ ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ-ਜੇਕਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਸਮੇਂ ਸਿਰ, ਠੀਕ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਹੇ ਤਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਚੋਖਾ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਲਾਭ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ-

1. ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਦਾ ਵਧੀਆ ਸੰਚਾਰਨ ।
2. ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਰਿਸਣ ਦੁਆਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨੁਕਸਾਨ ਵਿਚ ਕਮੀ ।
3. ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਿੰਚਾਈ ਕੀ ਹੈ ? ਸਿੰਚਾਈ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਹਿਰਾਂ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਹੌਜ਼ਾਂ (Water Reservoirs), ਖੂਹਾਂ, ਬੰਬੀਆਂ ਆਦਿ ਦੁਆਰਾ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਉੱਗ ਰਹੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਸਿੰਚਾਈ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
ਸਿੰਚਾਈ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ (Importance of Irrigation)-

1. ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਸਪਲਾਈ (Supply of Essential Elements) – ਸਿੰਚਾਈ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਬੀਜਾਂ ਦਾ ਪੁੰਗਰਨਾ (Germination of Seeds) – ਸਿੰਚਾਈ ਕਾਰਨ ਖੇਤ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਸਿੱਲ੍ਹ ਨਮੀ) ਬੀਜਾਂ ਦੇ ਪੁੰਗਰਨ ਲਈ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
3. ਵਾਧਾ (Growth) – ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਪੌਦੇ ਵੱਧਦੇ ਹਨ ।
4. ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਸੋਖਣ (Absorption of Nutrients) – ਸਿੰਜਣ ਸਮੇਂ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਘੁਲ ਕੇ ਘੋਲ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਘੋਲਾਂ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸੋਖ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਿੰਚਾਈ (Irrigation) ਨੂੰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੰਚਾਈ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕ (Factors Controlling Irrigation)-

(i) ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਿਸਮ (Nature of Crop) – ਹਰੇਕ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੇ ਪੜਾਅ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਦੂਸਰੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਕੁਝ ਉਦਾਹਰਨ ਇਹ ਹਨ-
(ਉ) ਝੋਨੇ (Paddy) ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਪਨੀਰੀ ਨੂੰ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(ਅ) ਕਣਕ, ਮੱਕੀ, ਕਪਾਹ ਅਤੇ ਛੋਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਝੋਨੇ ਦੀ ਫ਼ਸਲੈ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

(ii) ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਕਿਸਮ (Nature of Soil) – ਰੇਤਲੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਛਿਦਰੀਆਂ (Prous) ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਪਾਣੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਤਕ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਦਾ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਰੇਤਲੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਜਲਦੀਜਲਦੀ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਚੀਕਣੀ ਮਿੱਟੀ ਵਾਲੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸਮੋਏ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਰੋਕ ਕੇ ਰੱਖ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਉੱਚਿਤ ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਚਿਤ ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ (Water requirement for Proper Irrigation) – ਠੀਕ ਸਮੇਂ ਤੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਿੰਚਾਈ ਅਤੇ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਠੀਕ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਅਸੀਂ ਉਪਜ ਵਧੇਰੇ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਲੋੜੀਂਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਲਾਭ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-

1. ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਰਤਣ ਵਿਚ ਨਿਪੁੰਨਤਾਂ ।
2. ਖੁਰਣ (Leaching) ਦੁਆਰਾ ਖਣਿਜ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਹਾਨੀ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ।
3. ਤੋਂ ਵਿਚ ਹਵਾ ਦੀ ਵਧੀਆ ਆਵਾਜਾਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ (Chemical Fertilizers) ਦੇ ਕੀ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-

1. ਇਹ ਬਹੁਤ ਮਹਿੰਗੇ ਹਨ ।
2. ਇਨ੍ਹਾਂ (ਖਾਦਾਂ) ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਘੱਟ ਰਹੀ ਊਰਜਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਅਤੇ ਕੋਲਾ ਆਦਿ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਖਾਦਾਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
4. ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਤੋਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਖਾਰੀ (Alkaline) ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਇਹ ਤੇਜ਼ਾਬੀ (Acidic) ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
5. ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ।
6. ਖੇਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਰੁੜ੍ਹਣ ਨਾਲ ਇਹ ਜ਼ਾਇਆ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਦੇਸੀ ਖਾਦ/ਰੂੜੀ ਦੀ ਖਾਦ (Manure) ਦੇ ਕੀ ਗੁਣ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਰੂੜੀ ਖਾਦਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਖਾਦਾਂ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਵਿਘਟਨ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਰੂੜੀ ਦੀ ਖਾਦ ਤੋਂ ਦੀ ਭੌਤਿਕ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਲੋੜ ਵੇਲੇ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕੰਪੋਸਟ (Compost) ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਜਾਂ
ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ ਕਿਵੇਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ? ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੰਪੋਸਟ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ-

1. ਕੰਪੋਸਟ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ 4-5 ਮੀਟਰ ਲੰਮੀ, 1.5 ਤੋਂ 1.8 ਮੀਟਰ ਚੌੜੀ ਅਤੇ ਅੰਦਰੋਂ 1.0-1.8 ਮੀਟਰ ਡੂੰਘੀ ਖਾਈ (Trench) ਪੁੱਟੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਖਾਈ ਵਿਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਲਾਇਆ ਗਿਆ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਜਿਸ ਦੀ ਮੋਟਾਈ 30 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਾ ਕੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਛਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਸ ਤਹਿ ‘ਤੇ ਗੋਬਰ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਲੱਰੀ (Slurry) ਦਾ ਛਿੜਕਾਅ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਰਲੀ ਹੋਈ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਤਹਿ ਪਹਿਲੀ ਤਹਿ ਦੇ ਉੱਪਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਛਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਕੁੱਲ ਉੱਚਾਈ (ਸਮੇਤ ਪਹਿਲੀ ਪਰਤ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਦੇ 50-60 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਤਕ ਹੋ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
5. ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਪਰਤਾਂ ਦਾ ਸਿਖਰ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਇਕ ਮਹੀਨ ਪਰਤ ਨਾਲ ਢੱਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
6. ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਖਾਈ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਇਸ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਮਿਲਾ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਢੱਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
7. ਇਕ-ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਅੰਤਰ ਕਾਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਹ ਕੰਪੋਸਟ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਜਟਿਲ ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ (Complex Fertilizers) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਸ ਖਾਦ ਵਿਚ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣ, ਉਹ ਜਟਿਲ ਖਾਦ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ N, P₂O₅ ਅਤੇ K₂O ।

ਜਟਿਲ ਖਾਦਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ (Examples of Complex Fertilizers-
ਨਾਈਟ੍ਰੋਫਾਸਫੇਟ (Nitrophosphate), ਅਮੋਨੀਅਮ ਫਾਸਫੇਟ (Ammonium Phosphate) ਅਤੇ ਯੂਰੀਆ ਅਮੋਨੀਆ ਫਾਸਫੇਟ (Urea-Ammonia Phosphate) ।

ਜਿਹਨਾਂ ਖਾਦਾਂ ਵਿਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ, ਫਾਸਫੋਰਸ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਖਾਦਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਖਾਦਾਂ ਜਾਂ ਮੁਕੰਮਲ ਖਾਦਾਂ (Complete Fertilizers) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਰੂੜੀ ਦੀ ਖਾਦ (Manure) ਅਤੇ ਜੈਵ ਖਾਦ (Bio-fertilizers) ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੂੜੀ ਦੀ ਖਾਦ ਅਤੇ ਜੈਵ ਖਾਦ ਵਿਚ ਅੰਤਰ-

ਲੜੀ ਨੰ:	ਲੱਛਣ	ਰੂੜੀ ਦੀ ਖਾਦ	ਜੈਵ-ਖਾਦ
1.	ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (Definition)	ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਪ-ਘਟਿਤ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ, ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਭੋ ਵਿਚ ਰਲਾਈ ਜਾਣੀ ਹੈ ।	ਜਿਹੜੇ ਜੀਵ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤੋਂ ਵਿਚ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਰਲਾ ਕੇ, ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ, ਉਹ ਜੈਵ ਖਾਦਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
2.	ਭਰਪੂਰਤਾ (Enrichment)	ਇਹ ਖਾਦਾਂ ਤੋਂ ਦੀ ਹਵਾ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਸੰਚਾਰਨ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤੋਂ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਜਕੜਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।	ਇਹ ਖਾਦਾਂ ਤੋਂ ਦੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਜਾਂ ਨਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
3.	ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (Number of Nutrients)	ਹਰੀ ਖਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਭੋਂ ਵਿਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਜਮਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਪਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।	ਜੈਵ ਖਾਦਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਪੌਸ਼ਕ ਤੱਤ ਉਪਲੱਬਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਖਾਦ ਤੋਂ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.

ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ (Pesticides) ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ –
(ੳ) ਉੱਲੀਨਾਸ਼ਕ (Fungicides) – ਉੱਲੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦੇ ਹਨ ।
(ਅ) ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕ (Weedicides) – ਨਦੀਨਾਂ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(ੲ) ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ (Insecticides) – ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦੇ ਹਨ ।
(ਸ) ਨਿਮੈਟੀਸਾਈਡ
ਜਾਂ
ਗੋਲ ਕਿਰਮ ਨਾਸ਼ਕ ——————- ਗੋਲ ਕਿਰਮਾਂ (Nematodes) ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(ਹ) ਕੁਤਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ —————– ਕੁਤਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦੇ ਹਨ । ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਾਸ਼ਕ (Rodenticides) ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚੂਹੇ ਆਦਿ ।

ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪਾਊਡਰ, ਘੋਲ, ਮਹੀਨ ਧੂੜ ਧੁੰਦ (Fine Mist) ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਛਿੜਕਾਅ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਰਸਾਇਣ ਪੌਦਿਆਂ, ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਅਸਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਸਪੈਕਟਰਮ (Broad Spectrum) ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਬਾਇਓਸਾਈਡਜ਼ ਭਾਵ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕ (Biocides) ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਕਿਰਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ਦੇ ਕਿਰਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ (Mode of action of Pesticides)

1. ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਢਾਹ-ਉਸਾਰੂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।
2. ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪੜਾਅ (Photosynthesis-II) ਤੇ ਅਸਰ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਰਾਕ ਨਾ ਮਿਲਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
3. ਕੁੱਝ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸੀਵ ਨਲੀਆਂ (Sieve Tubes) ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਪਾ ਕੇ ਕਾਰਬਨੀ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਵਿਚ ਵਿਘਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ |
4. ਕੁੱਝ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਜਾਨਵਰਾਂ ਕੀਟਾਂ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਨਾੜੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਗੁਜ਼ਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਉਤੇਜਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਾਨਵਰ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਆਖਰਕਾਰ ਇਹ ਜੀਵ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
5. ਕੁੱਝ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਕੀਟਾਂ ਦੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਵਿਘਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਕੀਟ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਰਸਾਇਣਾਂ/ਐਗਰੋ ਕੈਮੀਕਲਜ਼ (Agro Chemicals) ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਡੀ.ਡੀ.ਟੀ. (DDT) ਵਰਗੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ (Side effects of DDT) ਹਨ-
(ਉ) ਅਤਿਉੱਤਮ ਹਾਨੀਕਾਰਕਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ (Creation of Super Pests) – ਡੀ.ਡੀ.ਟੀ. ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਅਜਿਹੇ ਅਤਿ ਉੱਤਮ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

(ਅ) ਹੋਰਨਾਂ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਮੌਤ (Death of other Organisms) – ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਅਜਿਹੇ ਸਜੀਵ ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ।

(ੲ) ਜੈਵਿਕ ਵਿਸ਼ਾਲੀਕਰਨ (Bio-magnification) – ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਦੀਆਂ ਪੋਸ਼ਕ ਪੱਧਰਾਂ (Trophic level) ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਦੇ ਖਪਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਵਿਸ਼ੈਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੱਧ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਅਜਿਹੇ ਖਪਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਮਾੜੇ ਅਸਰ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਜੈਵਿਕ ਵਧਾਅ ਨੂੰ ਜੈਵਿਕ ਸੰਘਣਤਾ (Biological Concentration) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਭੋਂ ਦਾ ਨਮਕੀਨੀਕਰਨ ਅਤੇ ਸੇਮ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੇਮ (Water Logging) – ਪਾਣੀ ਦਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਕਾਸ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਗਿੱਲੇਪਨ ਨੂੰ ਸੋਮ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਨਮਕੀਨੀਕਰਨ ਜਾਂ ਖਾਰਾਪਨ (Salinization) – ਜਦੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਲੂਣਾਂ (Salts) ਦਾ ਭਾਰੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਜਮਾਉ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਲੁਣਾਂ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਨਮਕੀਨੀਕਰਨ ਹੋਣਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਝੋ ਵਿਚ ਜਮਾਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਲੂਣ (Salts) ਹਨ ; ਸੋਡੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ, ਸੋਡੀਅਮ ਸਲਫੇਟ ਅਤੇ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ ਆਦਿ । ਇਹ ਲੂਣ ਤੋਂ ਦੇ ਪਾਸਾ-ਚਿੱਤਰ (Profile) ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਬਣਾਉਟੀ ਖਾਦਾਂ (Fertilizers) ਦੇ ਕੀ ਗੁਣ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਣਾਉਟੀ ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਗੁਣ (Properties of fertilizers)-

1. ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰ ਅਕਾਰਬਨੀ ਜਾਂ ਕਾਰਬਨੀ ਖਾਦਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪੌਦਿਆਂ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਵਿਚ ਰੂੜੀ ਦੀ ਖਾਦ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਪੌਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਵਪਾਰਿਕ ਪੱਖੋਂ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਘਣਤਾ (Concentration) ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਇਹ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
5. ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਇਹ ਖਾਦਾਂ ਇਕ ਜਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ |
6. ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਾਦਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਣਾ, ਸਟੋਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਢੋਣਾ ਆਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਜੈਵ ਖਾਦਾਂ (Bio-fertilizers) ਕੀ ਹਨ ? ਆਮ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਜੈਵ ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵ ਖਾਦਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐਲਗੀ, ਉੱਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸੁਖਮਜੀਵ ਜਾਂ ਜੈਵਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸੁਕਿਰਿਆਵੀ (Biological active) ਵਸਤਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੋਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੈਵ ਖਾਦਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਆਮ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜੈਵ ਖਾਦਾਂ :

1. ਫ਼ਲੀਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ ਸਹਿਜੀਵਨ (Legume Rhizobium symbiosis) ।
2. ਐਜ਼ੋਲਾ-ਐਨਾਨਾ ਸਹਿਜੀਵਨ (Azolla-Anabaena symbiosis) ।
3. ਮੁਕਤ ਰਹਿ ਰਹੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਤੋਂ ਵਿਚ ਸਹਿਜੀ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਦੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆ (Free living bacteria living in soil symbiotically) ।
4. ਸਾਇਨੋਬੈਕਟੀਰੀਆ (Cyanobacteria) ਮਾਈਕੋਰਾਈਜ਼ਾ (ਉੱਲੀਆਂ ਅਤੇ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਸਹਿਜੀਵੀ ਸੰਬੰਧ) Mycorrhiza (Symbiotic association of Fungi with roots of higher plants) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ-

1. ਪਾਣੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰੋਗ (Water borne Diseases) – ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗ ਜਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰੋਗ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
2. ਬੀਜ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰੋਗ (Seed borne Diseases) – ਲਾਗ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਬੀਜਾਂ (Contaminated seeds) ਰਾਹੀਂ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗ ।
3. ਤੋਂ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰੋਗ (Soil borne Diseases) – ਭਾਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਰੋਗਨਕਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ।
4. ਹਵਾ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰੋਗ (Air borne Diseases) – ਹਵਾ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗ-ਜਨਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਉੱਪਰ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਉੱਪਰ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਅਸਰ (Effect of Chemical Fertilizers and Pesticides) – ਪਟਿਆਲਾ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਖੇਤੀ ਵਿਰਾਸਤ (Kheti-Virasat) ਨਾਮ ਵਾਲੀ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਬੜੇ ਮਾੜੇ ਅਸਰ ਹੋਏ ਹਨ । ਡੀ.ਪੀ.ਕੇ. (DPK) ਅਤੇ ਐੱਨ.ਪੀ.ਕੇ. (NPK) ਵਰਗੀਆਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਥਾਈਰਾਇਡ (Thyroid), ਪੈਰਾਥਾਈਰਾਇਡ (Parathyroid) , ਪਿਚੂਟਰੀ (Pituitary), ਗੁਰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਐਡਰੀਨਲ (Adrenal) ਅੰਤਰ ਰਿਸਾਵੀ ਗਲੈਂਡਜ਼ ਉੱਤੇ ਬੜੇ ਮਾੜੇ ਅਸਰ ਹੋਏ ਹਨ ।

ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕੈਂਸਰ, ਦਮਾ, ਗੁਰਦਿਆਂ ਦੇ ਦੋਸ਼, ਚਮੜੀ ਅਤੇ ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਉੱਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਵਿਚ 20-25% ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । 25-30 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਜਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਨਪੁੰਸਕਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਜਿਹੜਾ ਭੋਜਨ ਅਸੀਂ ਖਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਜਿਹੜਾ ਦੁੱਧ ਅਸੀਂ ਪੀਂਦੇ ਹਾਂ, ਇਕ ਜਾਂ ਦੂਜੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । BHC, ਐਂਡੋਸਲਫਾਨ (Endosulphan), ਡੀ.ਡੀ.ਟੀ. ਅਤੇ ਐੱਚ.ਸੀ.ਐੱਚ (HCH) ਵਰਗੇ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਾਈ ਹੋਈ ਹੈ, ਦੀ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੀ ਮਾਤਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਮਝੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮਾਤਾ ਦੇ ਦੁੱਧ ਵਿਚ ਵੀ ਪਾਈ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਜੈਵ ਖਾਦਾਂ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵ ਖਾਦਾਂ, ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਉਹ ਸਾਧਨ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਸਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਖਾਦਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਸਾਇਨੋਬੈਕਟੀਰੀਆ ਨੀਲੀ-ਹਰੀ ਕਾਈ) ਅਤੇ ਉੱਲੀਆਂ ਜੀਵ-ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।

ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ-ਇਹ ਜੀਵਾਣੂ ਫਲੀਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਗੰਢਾਂ (Nodeles) ਵਿਖੇ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਜੀਵਾਣੂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦਾ ਯੋਗਿਕੀਕਰਨ ਕਰਕੇ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟਸ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਸਹਿਜੀਵੀ ਸਾਇਨੋਬੈਕਟੀਰੀਆ (Symbiotic Cyanobacteria) – ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਐਲਗੀ) ਨੂੰ ਨੀਲੀ-ਹਰੀ ਕਾਈ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਐਨਾਬੀਨਾ (Anabaena) ਇਕ ਅਜਿਹੀ

ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦਾ ਯੋਗਿਕੀਕਰਨ ਕਰ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਕਈ ਉੱਲੀਆਂ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਸੰਪਰਕ ਨੂੰ ਮਾਈਕੋਰਾਈਜ਼ੀ (Mycorrhizae) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਉੱਲੀਆਂ (Fungi) ਧਰਤੀ ਵਿੱਚੋਂ ਖਣਿਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਕੀ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-

1. ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਬਹੁਤ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਅਤੇ ਕੋਇਲੇ ਵਰਗੇ ਘਟ ਰਹੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ।
4. ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਰਸਾਇਣਿਕ ਵਹਿੰਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਬੜੀ ਛੇਤੀ ਵਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
5. ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
6. ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਵਰਤਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀ ਮਿੱਟੀ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਜਾਂ ਖ਼ਾਰੀ (Alkaline) ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਰੂੜੀ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੂੜੀ ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਲਾਭ-

1. ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਇਹ ਸਸਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਇਹ ਖਾਦ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹਾਨੀ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀ ।
3. ਇਹ ਖਾਦ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਜਕੜਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤੋਂ ਨੂੰ ਸਿੱਲਿਆ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।
4. ਰੂੜੀ ਖਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਸਾਨ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਚੰਗੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਲੱਛਣ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੰਗੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਲੱਛਣ :-

1. ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ।
2. ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਜਲ ਸੋਖਣ ਦੀ ਚੰਗੀ ਸਮਰੱਥਾ ।
3. ਮਿੱਟੀ ਭੁਰ-ਭੁਰੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਜੜਾਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਧ-ਫੁੱਲ ਸਕਣ ।
4. ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਵਾਯੂ-ਸੰਚਾਰਨ (Ventilation) ਠੀਕ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਕਸੀਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕੇ ।
5. ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਗੰਡੋਏ (Earthworms) ਅਤੇ ਭੂੰਡੀਆਂ (Beetles) ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵੀ ਚੰਗੀ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਲੱਛਣ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਹਰੀ ਖਾਦ (Green manure) ਦੇ ਤਿੰਨ ਲਾਭ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰੀ ਖਾਦ ਦੇ ਲਾਭ :-

• ਹਰੀ ਖਾਦ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਫਲਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਚਾ, ਸੇਂਜੀ ਅਤੇ ਬਰਸੀਮ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਮੌਜੂਦ ਗੰਢਾਂ (Nodeles) ਅੰਦਰ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਯੋਗਿਕੀਕਰਨ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵਾਣੂ ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਨੂੰ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟਸ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰਕੇ ਭਾਂ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਹਰੀ ਖਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੱਲ੍ਹੜ (Humus) ਆਖਦੇ ਹਨ, ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਹਰੀ ਖਾਦ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਖੁਰਨ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਰਗੀਕਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਣਕ ਅਤੇ ਚੌਲਾਂ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ, ਰੋਗਨਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
I. ਕਣਕ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ (Diseases of Wheat)-
(ਉ) ਕਣਕ ਦਾ ਕੁੰਗੀ ਰੋਗ (Rust of Wheat) ਚਿੱਤਰ 12.2

ਰੋਗਜਨਕ ਦਾ ਨਾਮ (Name of Pathogen) – ਪਸੀਨੀਆ ਮਿਨਿਸ ਗ੍ਰਿਟੀਸਾਈ (Puccinia Gramministritici)
ਰੋਗ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ (Symptoms of the disease)-
ਪੱਤਾ ਸ਼ੀਥ (Leaf sheath) ਉੱਪਰ ਭੂਰੀ, ਕਾਲੀ ਜਾਂ ਪੀਲੀ ਰੰਗਤ ਦੀਆਂ ਧਾਰੀਆਂ । (ਚਿੱਤਰ 12.2)

ਨਿਯੰਤਰਣ ਦੇ ਉਪਾਅ (Control Measures) – ਰੋਗ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰ ਸਕਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ, ਅਗੇਤੀ ਬਿਜਾਈ, ਡਾਇਆ ਜੇਨ M-45 ਦਾ 2g ਵਾਲੇ ਘੋਲ ਦਾ ਛਿੜਕਾਅ (10-15 ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਵਕਫੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ।

ਨਿਯੰਤਰਣ ਦੇ ਉਪਾਅ
(i) ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਬੀਜਾਈ ਕਰਨਾ ।
(ii) ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਬੀਜਾਈ ਕਰਨਾ ਭਾਵ ਦੇਰ ਨਾਲ ਬੀਜਾਈ ਕਰਨਾ ।
(iii) ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਘੱਟ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ।
(iv) ਉੱਲੀਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ।

(ਅ) ਕਣਕ ਦੀ ਕਾਂਗਿਆਰੀ (Smut of Wheat) (ਚਿੱਤਰ 12.3)
ਰੋਗਜਨਕ ਦਾ ਨਾਮ (Name of the Pathogen) : ਅਸਟੀਲੈਗੋ ਟੀਸਾਈ (ustilago tritici)
ਰੋਗ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ (Symptoms of the disease)-
ਬੀਜ ਦਾਨੀ ਵਿਚ ਦਾਣਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਧੁਆਂਖ ਦੇ ਰੰਗ ਵਰਗੇ ਬੀਜਾਣੂ ਸਮੂਹ (Spore mass) । ਬੀਜਾਣੂਆਂ ਦੇ ਖਿੰਡਣ ਉਪਰੰਤ ਨੰਗੀ ਰੇਕਸ (Naked Rachis)

ਨਿਯੰਤਰਣ ਦੇ ਉਪਾਅ (Control measures)-

1. ਅਗੇਤੀ ਕਾਸ਼ਤ ।
2. ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰ ਸਕਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ।
3. ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਉੱਲੀਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਛਿੜਕਾਅ ।
4. ਸਖ਼ਤ ਗਰਮੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਬੀਜ ਦੀ ਸੋਧ ।

II. ਚੌਲਾਂ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ (Diseases of Rice)-
(ਉ) ਚੌਲਾਂ (ਝੋਨੇ) ਦਾ ਬਲਾਸਟ ਰੋਗ (Blast of Rice)
ਰੋਗ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ (Symptoms of the disease) – ਪੱਤਾ ਗਿਲਾਫ਼ (Leaf Sheath) ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਉੱਪਰ ਬੇੜੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੇ ਭੁਰੀ ਰੰਗਤ ਵਾਲੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪੱਤੇ ਝੁਲਸੇ ਹੋਏ ਜਾਪਦੇ ਹਨ ।
ਰੋਗਜਨਕ ਦਾ ਨਾਮ (Name of the Pathogen) – ਪਾਇਰੀਕੂਲੇਰੀਆ ਓਰਾਇਜ਼ੀ (Pyricularia Oryzae)

ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਉਪਾਅ (Control measures) :

1. ਬੀਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਸੁਧਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਥੀਰਮ (Thiram) ਨਾਮ ਦੇ ਰਸਾਇਣ ਦੀ 2g/1 ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ।
2. ਹਰ 10-15 ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰ ਦੇ ਬਾਅਦ 2g/1 ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਬਾਵੀਸਟਿਨ (Bavistin) ਦਾ ਛਿੜਕਾਅ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।

(ਅ) ਚੌਲਾਂ ‘ ਤੇ ਭੂਰੇ ਦਾਗ਼ (Brown Spot of Rice)-
ਰੋਗ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ (Symptoms of the disease) – ਪੱਤਿਆਂ ਉੱਪਰ ਭੂਰੀ ਰੰਗਤ ਵਾਲੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ।
ਰੋਗਜਨਕ – ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਉੱਲੀ । ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਉਪਾਅ (Control measures) :

1. ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ 2g/1 ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਥੀਰਮ ਦੁਆਰਾ ਸੋਧ ਬੀਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ)
2. ਬਾਵੀਸਟਿਨ ਦਾ 2g/1 ਦੀ ਦਰ ਨਾਲ 10-12 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਛਿੜਕਾਅ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਪਾਹ (Cotton), ਗੰਨੇ (Sugarcane) ਅਤੇ ਆਲੂ (Potato) ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰੋਗਨਨਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਅਤੇ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਉਪਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਕਪਾਹ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ (Diseases of Cotton)-
ਕਪਾਹ ਦਾ ਜੜ੍ਹ ਰੋਗ (Cotton root disease) :
ਰੋਗਜਨਕ (Pathogen) – ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਉੱਲੀ ।
ਚਿੰਨ੍ਹ (Symptoms) – ਬਗੈਰ ਕਿਸੇ ਰੰਗ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਪੌਦੇ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਾਲੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦਾ ਮੁਰਝਾਉਣਾ ।

ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਉਪਾਅ (Control measures)

1. 3-4 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਲਈ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ (Crop Rotation) ।
2. 5kg ਦਰ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਸੋਧ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਬੈਸੀਕਲ (Brassicol) ਦੀ ਵਰਤੋਂ । ਬੈਸੀਕਲ ਨੂੰ ਤੋਂ ਵਿਚ ਵੀ ਪਾ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਰਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

2. ਆਲਟਰਨੇਰੀਆ ਪੱਤਾ ਧੱਬਾ (Alternaria Leaf Spot)-
ਰੋਗਜਨਕ (Pathogen) – ਉੱਲੀ (Fungus)
ਚਿੰਨ੍ਹ (Symptoms) – ਬੀਮਾਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੱਤੇ, ਸਹਿ ਪੱਤਰ (Bracts) ਅਤੇ ਕਪਾਹ ਦੇ ਟੰਡੇ (Cotton Bolls) ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਰੋਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਦੀ ਆਰੰਭਿਕ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ, ਬਾਅਦ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਉਪਾਅ (Control measures) – ਰੋਗ ਨੂੰ ਫੈਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਉੱਲੀ ਨਾਸ਼ਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਦੰਡਾਵਿ ਗਲ-ਸੜਨ (Boll Rot)-
ਰੋਗਜਨਕ (Pathogen) – ਉੱਲੀ ਅਤੇ ਜੀਵਾਣੁ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ।
ਚਿੰਨ੍ਹ (Symptoms) – ਰੋਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਟੀਡੇ ਗਲ-ਸੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬੀਜਾਂ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਉਪਾਅ (Control measures) – ਟਾਂਡਿਆਂ (Bolls) ਦੇ ਬਣਨ ਸਮੇਂ ਪੌਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਾਪਰ ਆਕਸੀਕਲੋਰਾਈਡ (Copper oxychloride) ਦਾ ਛਿੜਕਾਓ ਕਰਨਾ ।

3. ਗੰਨੇ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ (Diseases of Sugar cane)
ਗੰਨੇ ਦਾ ਲਾਲ ਧਾਰੀ ਸੜਣ ਰੋਗ (Red rot of Sugar Cane)-
ਰੋਗਜਨਕ (Pathogen) – ਇਹ ਉੱਲੀ ਰੋਗ (Fungal disease) ਹੈ ।
ਉੱਲੀ ਦਾ ਨਾਂ Colletotricam falcatus

ਅਸਰਵੁਲਾਈ ਚਿੰਨ੍ਹ (Symptoms) – ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਮੱਧ ਸ਼ਿਰਾ (Midrib) ਉੱਤੇ ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ
ਤਣਾਵਾਲੇ ਲਾਲ ਧੱਬੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਗੰਨੇ ਦੀਆਂ ਪੋਰੀਆਂ ਵਿਚਲਾ ਗੁੱਦੇ (Peth) ਦਾ ਰੰਗ ਲਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੋਰੀਆਂ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਚੀਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਗੰਨੇ ਦੇ ਰਸ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚੋਂ ਦੁਰਗੰਧ ਵੀ ਆਉਣ ਲਗਦੀ ਹੈ ।

ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਉਪਾਅ (Control measures)-

• ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਜਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਕਾਸ਼ਤ
• ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਗੰਨਿਆਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ।
• ਬੀਜ ਵਜੋਂ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਗੰਨੇ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨੂੰ 0.25% ਐਗਾਲੋਲ ਘੋਲ (Agallal Solution) ਵਿਚ ਡੁਬਾਉਣਾ, ਬੀਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੋਰੀਆਂ ਨੂੰ 5 ਮਿੰਟਾਂ ਦੇ ਲਈ ਘੋਲ ਵਿਚ ਡੁੱਬੇ ਰਹਿਣ ਦਿਓ ।

4. ਆਲੂ ਦਾ ਪਛੇਤਾ ਝੁਲਸ ਰੋਗ (Late Blight of Potato)-
ਰੋਗਜਨਕ (Pathogen) – ਫਾਈਟੋਪਥੋਰਾ ਇੰਟੈਂਸਟੈਂਸ (Phytophthora infestans) – ਇਹ ਉੱਲੀ ਰੋਗ (Fungal disease) ਹੈ ।

ਚਿੰਨ੍ਹ (Symptoms)-

1. ਬੀਮਾਰੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਬਣਨ ਲਗਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਟਿਸ਼ੂ ਖਈ (Necrotic) ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
2. ਟਿਸ਼-ਖਈ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਰੰਗਤ ਭਰੀ ਤੋਂ ਕਾਲੀ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਸਿੱਲ੍ਹੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪੱਤਾ ਰੋਗ ਗ੍ਰਸਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲਾ ਆਲੂ ਵੀ ਰੋਗ ਨਾਲ ਪੀੜਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗਲਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਉਪਾਅ (Control Measures)-

1. ਬੀਮਾਰੀ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।
2. 15 ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਕਾਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਫ਼ਸਲਾਂ ‘ਤੇ ਬਾਵੇਸਟਿਨ (Bavesten) ਨਾਮ ਦੀ ਦਵਾਈ ਦੇ 0.05% ਘੋਲ ਦਾ ਛਿੜਕਾਓ ਕਰਨਾ ।
3. ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ (Crop Rotation)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜੈਵਿਕ-ਖਾਦ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪੰਜ ਲਾਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵਿਕ-ਖਾਦ (Bio-Fertilizers) – ਜਿਹੜੇ ਖਾਦ ਸਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੈਵਿਕ-ਖਾਦ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਲਾਭ (Advantages)-
(i) ਜਿਹੜੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਜੈਵਿਕ ਖਾਦਾਂ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ (Rhizobium) ਨਾਂ ਵਾਲਾ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਪਮੁੱਖ ਹੈ । ਫਲੀਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਗੰਢਾਂ (Nodules) ਅੰਦਰ ਇਹ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਨੂੰ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ ਮਿੱਟੀ ਅੰਦਰ ਮਿਲ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(ii) ਅਜੋਟੋ ਬੈਕਟਰ (Azotobacter) ਨਾਂ ਦਾ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਨਾਈਟ੍ਰੋਫਾਸ ਖਾਦਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਝਾੜ ਵਿਚ 15-35% ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵਾਧਾ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਆਮ ਹੈ ।

(iii) ਸੰਜੀਵੀ ਸਾਇਨੋਬੈਕਟੀਰੀਆ (Symbiotic Cyanobacteria) – ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੈਕਟੀਰੀਆ . ਨੂੰ ਨੀਲੀ-ਹਰੀ ਐਲਗੀ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਨੂੰ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਵਿਚ ਐਨਾਬੀਨਾ (Anabaena) ਨਾਂ ਦਾ ਨੀਲਾ-ਹਰਾ ਐਲਗਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੈਂ । ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦਾ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਆਕਸਿਨ (Auxin), ਐਨਕਾਰਬਿਕ ਤੇਜ਼ਾਬ ਅਤੇ ਵਿਟਾਮਿਨ B ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਹਾਰਮੋਨਜ਼ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਿਚ ਅਤੇ ਝੜ ਦੇ ਵਧਣ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਅਜ਼ੋਲਾ (Azolla) ਨਾਂ ਦਾ ਜਲ-ਜਲੀ ਪੌਦਾ ਵੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦਾ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਪਾਣੀ ਅੰਦਰ ਉੱਗਣ ਵਾਲੀ ਬਨਸਪਤੀ ਦੇ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਜੁੰਮੇਵਾਰ ਹੈ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਵਿਚ ਐਨਾਬੀਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(iv) ਮਾਈਕੋਰਾਈਜ਼ੀ (Mycorrhizae) ਫੰਜਾਈ ਦੇ ਹਾਇਫਿਆ (Hyphae) ਅਤੇ ਉੱਚਕੋਟੀ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਦੇ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਸਹਿਜੀਵਨ (Synbiosis) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਉੱਲੀ ਦੇ ਹਾਈਕੇ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਤੇ ਖਣਿਜ ਸੋਖ ਕੇ ਰੁੱਖ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਪਲਾਈ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੜ੍ਹ ਰੋਗਾਂ (Root hairs) ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਉੱਲੀ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਨਿਕਾਸ ਵੀ ਉਪਲੱਬਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(v) ਜੈਵਿਕ ਖਾਦਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ।

(vi) ਜੈਵਿਕ ਖਾਦਾਂ ਜੀਵਨਰੋਧੀ (Antibiotic) ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਵੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

(vii) ਜੈਵਿਕ ਖਾਦਾਂ ਤੋਂ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣਾਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਜਕੜਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜੈਵਿਕ ਪੈਸਟ ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਆਮ ਤਰੀਕੇ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸ਼ੁੱਧ ਰੱਖਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਲਈ ਪੈਸਟਾਂ ਉੱਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ-ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਕੁ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ-
I. ਰੋਗਜਨਕ (Pathogens), ਪਰਜੀਵੀ (Parasites) ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ (Predators) ਰੋਗਜਨਕਾਂ, ਪਰਜੀਵੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਪਰਜੀਵੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਨ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ-
(1) ਬੈਕੁਲੋਵਾਇਰਸਿਜ਼ (Baculoviruses) – ਵਾਇਰਸਿਜ਼ ਦਾ ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਗਰੁੱਪ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀੜੀਆਂ (Ants), ਭਿੰਡਾਂ (Wasps) ਅਤੇ ਬੀਟਲਜ਼ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਲਾਰਵਾ ਅਵਸਥਾ (arval stage) ਤੇ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਾਇਰਸਿਜ਼ ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਾਰਆਮਦ ਹਨ ਸਗੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦਾ ।

(2) ਭੰਬਣ (Moths), ਮੱਖੀਆਂ (Flies), ਬੀਟਲਜ਼ (Beetles) ਅਤੇ ਮੱਛਰਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਬੈਸੀਲਸ ਬੂਰੈਨਜੀਐਨਸਿਸ (Bacillus thuringiensis) ਜਿਸਦਾ ਸੰਖੇਪ BT ਹੈ , ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕੀਟਾਣੂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਪਰਜੀਵੀਆਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਨੈਮਾਟੋਡਜ਼ (Nemotodes), ਸਨੇਲਜ਼ (Snails), ਪ੍ਰੋਟੇਚੂਓਨਜ਼ (Protozoans) ਅਤੇ ਤਲਛੱਟੇ (Cockroaches) ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

ਤੇਲੇ (Aphids) ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਲੇਡੀ ਬੱਗ (Lady bug) ਜਾਂ ਇੰਗ ਮੈਟਿਸ (Preying Mantis) ਤੋਂ ਕੰਮ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

II. ਬਾਂਝ ਜਾਂ ਬੇ-ਪੈਦ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀ (Sterilisation strategy) – ਲਰ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਬਾਂਝ ਕਰਨ ਜਾਂ ਬੇ-ਪੈਦ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕਿਰਣਨ/ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ (Irridiation) ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਰ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਵਿਚ ਪਾਲ ਕੇ, ਕਿਰਣਨ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਮਦੀਨ ਕੀਟ ਅਜਿਹੇ ਬੇ-ਪੈਦ ਨਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਭੋਗ ਤਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਨਸਲ (ਬੱਚੇ) ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

II. ਵੀਰੋਮੋਨਜ਼ (Pheromones) – ਇਹ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਦੇ ਉੱਡਣਸ਼ੀਲ (Volatile) ਰਸਾਇਣ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਵਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਸੁਨੇਹੇ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਰਸਾਇਣ ਮਦੀਨ ਕੀਟਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਰ ਕੀਟ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੀ ਸੂਹ (Detect) ਲਗਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਰਸਾਇਣ ਜਾਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਨ । ਬਨਾਉਟੀ ਫੀਰੋਮੋਨਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕੀਟਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਉੱਪਰ ਨਿਯੰਤਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

IV. ਕੁਦਰਤੀ/ਕਿਰਤਿਕ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ (Natural Insecticides) – ਇਹ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਜੈਵਿਕ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਕੀਟ ਨਾਸ਼ਕ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਚਿਰਜੀਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਗੋਂ ਇਹ ਕੁਦਰਤੀ ਹਨ । ਇਹ ਘੱਟ ਵਿਸ਼ੈਲੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਥਣਧਾਰੀ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ । ਇਹ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਜੀਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ।