Bhagya

Punjab State Board PSEB 6th Class Science Book Solutions Chapter 8 ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਗਤੀ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Science Chapter 8 ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਗਤੀ

Science Guide for Class 6 PSEB ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਗਤੀ Intext Questions and Answers

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ (ਪੇਜ 77)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਛੋਟੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਣਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਛਾਤੀ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਨਾਲ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੇ ਹੱਡੀਆਂ ਵਰਗੇ ਉਭਾਰ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਸਲੀ ਪਿੰਜਰ (Ribcage) ।

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ (ਪੇਜ 78 )

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਫੱਟੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਬਾਂਹ ਬੰਨ੍ਹਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀ ਕੂਹਣੀ ਨੂੰ ਮੋੜ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਹੀਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਦੋ ਭਾਗ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੋੜ ।

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ (ਪੇਜ 80 )

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਬਾਂਹ ਨੂੰ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਹਿਲਾਓ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁਮਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ? ਜੇਕਰ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਜੋੜ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਾਂ, ਗੇਂਦ ਸੁੱਤੀ ਜੋੜ (Ball and Socket Joint) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਬਾਂਹ ਨੂੰ ਕੂਹਣੀ ਤੋਂ ਹਿਲਾਓ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁਮਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ? ਇਸ ਜੋੜ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਬਜ਼ੇਦਾਰ ਜੋੜ (Hinge Joint) ।

PSEB 6th Class Science Guide ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਗਤੀ Textbook Questions, and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

(i) ਜਿਸ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਉਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ……………. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ –
ਜੋੜ,

(ii) ਮਨੁੱਖੀ ਪਿੰਜਰ …………… ਅਤੇ ਉਪ ਅਸਥੀਆਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ –
ਹੱਡੀਆਂ,

(iii) ਖੋਪੜੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ……………. ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ –
ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਦਿਮਾਗ,

(iv) ਗੰਡੋਆ ……………. ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰਾਹੀਂ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ –
ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ,

(v) ਗੋਡੇ ਦਾ ਜੋੜ, ……………. ਜੋੜ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ –
ਕਬਜ਼ੇਦਾਰ ਜੋੜ (Hinge Joint) ।

2. ਸਹੀ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ ਲਿਖੋ-

(i) ਪਸਲੀ ਪਿੰਜਰ, ਪਸਲੀਆਂ ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਜੋੜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਕੋਣ ਆਕਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(ii) ਉਪ ਅਸਥੀਆਂ, ਹੱਡੀਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਖ਼ਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iii) ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਗਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iv) ਧਾਰਾ ਰੇਪੀ (Streamlined) ਸਰੀਰ ਉਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰ ਦਾ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਭਾਗ ਇਸ ਦੇ ਸਿਰੇ ਅਤੇ ਪੂੰਛ ਤੋਂ ਚਪਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(v) ਸੱਪ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ ॥

3. ਕਾਲਮ “ਉਂ ਅਤੇ ਕਾਲਮ “ਅ ਦਾ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(ਉ) ਗੇਂਦ ਸੁੱਤੀ ਜੋੜ	(i) ਖੋਪੜੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ
(ਅ) ਗਤੀ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਜੋੜ	(ii) ਉੱਗਲੀਆਂ
(ਈ) ਕਬਜ਼ੇਦਾਰ ਜੋੜ	(iii) ਗੁੱਟ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ
(ਸ) ਕੇਂਦਰੀ ਜੋੜ	(iv) ਮੋਢਾ
(ਹ) ਗਲਾਈਡਿੰਗ ਜੋੜ	(v) ਸਿਰ ਦੀ ਗਤੀ

ਉੱਤਰ-

ਕਾਲਮ ‘ਉਂ	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(ਉ) ਗੇਂਦ ਗੱਤੀ ਜੋੜ	(iv) ਮੋਢਾ
(ਅ) ਗਤੀ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਜੋੜ	(i) ਖੋਪੜੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ
(ਈ) ਕਬਜ਼ੇਦਾਰ ਜੋੜ	(ii) ਉੱਗਲੀਆਂ
(ਸ) ਕੇਂਦਰੀ ਜੋੜ	(v) ਸਿਰ ਦੀ ਗਤੀ
(ਹ) ਗਲਾਈਡਿੰਗ ਜੋੜ	(iii) ਗੁੱਟ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ

4. ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ –

(i) ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਅੰਗ ਪਸਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਦਿਲ
(ਅ) ਦਿਮਾਗ
(ੲ) ਅੱਖਾਂ
(ਸ) ਕੰਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਦਿਲ ।

(ii) ਘੋਗੇ ਕਿਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਚਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਖੋਲ
(ਅ) ਹੱਡੀਆਂ
(ੲ) ਪੇਸ਼ੀਦਾਰ ਪੈਰ
(ਸ) ਉੱਪ ਅਸਥੀਆਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਪੇਸ਼ੀਦਾਰ ਪੈਰ ।

(iii) ਮੱਛੀਆਂ ਕਿਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ?
(ਉ) ਸਿਰ
(ਅ) ਗਲਫੜੇ
(ਇ) ਖੰਭ (Fins)
(ਸ) ਸਰੀਰ ਉੱਪਰ ਮੌਜੂਦ ਚਮੜੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਖੰਭ (Fins) |

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੀ ਹੱਡੀ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਫੀਮਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਉਸ ਜੋੜ ਦੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਬਾਂਹ ਮੋਢੇ ਨਾਲ ਜੁੜਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੇਂਦ ਸੁੱਤੀ ਜੋੜ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਗਤੀ ਅਤੇ ਚਾਲਣ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਗਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਥਾਂ ਜਾਣ ਨੂੰ ਚਾਲਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਅਜਿਹੇ ਜੀਵ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ਜਿਹੜਾ ਤੁਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉੱਪਰ ਚੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਡ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਛੀ ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪਸ਼ਨ (i)
ਹੱਡੀ ਨੂੰ ਹਿਲਾਉਣ ਲਈ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਜੋੜੇ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਲਈ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਹੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਰੇਸ਼ੇਦਾਰ ਟਿਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ-ਜਦੋਂ ਬਾਂਹ ਨੂੰ ਮੋੜਦੇ ਹਾਂ, ਬਾਂਹ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਖਿੱਚਣ ਲਈ ਬਾਂਹ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀਆਂ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਸੁੰਗੜਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਹੇਠਲੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀਆਂ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਅਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਗੰਡੋਆ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੰਡੋਏ ਦੇ ਸਰੀਰ ਉੱਪਰ ਬਿਸਲਜ਼ ਜੋ ਕਿ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਗੰਡੋਏ ਦੀ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਚੱਲਣ ਲਈ ਗੰਡੋਆ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਜਕੜ ਕੇ ਅਗਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਅਗਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਜਕੜ ਕੇ ਪਿਛਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਉੱਡਣ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਡਦੇ ਸਮੇਂ ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਧਾਰਾ ਰੇਪੀ (Streamlined) ਆਕਾਰ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉੱਡਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਖੋਖਲੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਹਲਕਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਉੱਡਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੋੜਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੋੜਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ –
(ਉ) ਸਥਿਰ ਜੋੜ (Fixed Joints)-ਜੋੜ ਜਿੱਥੇ ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਹਿਲਜੁਲ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਸਥਿਰ ਜੋੜ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਖੋਪੜੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ।
(ਅ) ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਜੋੜ (Moveable Joints)-ਜੋੜ ਜਿੱਥੇ ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਹਿਲਜੁਲ ਸੰਭਵ ਹੈ ।

ਇਹ ਚਾਰ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ –

• ਗੇਂਦ ਸੁੱਤੀ ਜੋੜ (Ball and Socket Joint)-ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੱਡੀ ਦਾ ਗੇਂਦ ਵਰਗਾ ਗੋਲ ਸਿਰਾ ਦੂਜੀ ਹੱਡੀ ਦੇ ਖੋਲ ਵਰਗੇ ਖ਼ਾਲੀ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਧੱਸਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਜੋੜ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਹਰ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਬਾਂਹ ਅਤੇ ਮੋਢੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਕੇਂਦਰੀ ਜੋੜ (Pivot Joint)-ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੱਡੀ ਵੇਲਣੇ ਤੇ ਦੂਸਰੀ ਛੱਲੇ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨਗਰਦਨ ਦਾ ਸਿਰ ਨਾਲ ਜੋੜ ।
• ਕਬਜ਼ੇਦਾਰ ਜੋੜ (Hinge Joint)-ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੱਡੀਆਂ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਬਾਂਹ ਤੇ ਕੂਹਣੀ ।
• ਗਲਾਈਡਿੰਗ ਜੋੜ-ਇਸ ਵਿੱਚ, ਵਿਚਲੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਉੱਪਰ ਸਰਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਹਰ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਗਤੀ ਸੰਭਵ ਹੈ । ਗੁੱਟ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਵਿਚਲਾ ਜੋੜ ਤੇ ਗਿੱਟੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਵਿਚਲਾ ਜੋੜ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਮੱਛੀ ਵਿੱਚ ਚਾਲਨ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੱਛੀ ਦਾ ਸਰੀਰ ਧਾਰਾ ਰੇਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮੱਛੀ ਵਕਰ ਬਣਾ ਕੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੋੜਦੀ ਹੈ ਕਿ ਲਗਾਤਾਰ ਝਟਕੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਧੱਕਦੇ ਹਨ | ਮੱਛੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਖੰਭ ਵੀ ਚਾਲਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

PSEB Solutions for Class 6 Science ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਗਤੀ Important Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

(i) ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਜੋੜ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ………… ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਤੀ,

(ii) ਹੱਡੀਆਂ ਤੇ ਉਪ-ਅਸਥੀਆਂ ਸੰਯੁਕਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰ ਦਾ ………… ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੰਕਾਲ (ਪਿੰਜਰ),

(iii) ਕੁਹਣੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ……….. ਜੋੜ ਦੁਆਰਾ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਿੰਜ,

(iv) ਗਤੀ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ……….. ਦੇ ਸੁੰਗੜਨ ਨਾਲ ਹੱਡੀਆਂ ਖਿੱਚਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੇਸ਼ੀਆਂ,

(v) ………… ਮਿਹਦੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਵਾਲੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੈਲਵਿਕ ਹੱਡੀਆਂ,

(vi) ………… ਵਿੱਚ ਸਰੀਰ, ਸਿਰ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਪਤਲਾ ਤੇ ਨੁਕੀਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਾਰਾ ਰੇਖੀ,

(vii) ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ………… ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੰਕਾਲ

(viii) ਗਰਦਨ ਤੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਜੋੜ ਨੂੰ ………… ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੇਂਦਰੀ ਜੋੜ,

(ix) ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਲਈ ………… ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ,

(x) ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਹੱਡੀਆਂ ਤੇ ………… ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਪ ਅਸਥੀਆਂ ।

2. ਸਹੀ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ ਲਿਖੋ

(i) ਭੌਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਉਲਟਾਉਣਯੋਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(ii) ਸਾਰੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਅਤੇ ਚਾਲ ਬਿਲਕੁਲ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iii) ਪਸਲੀ ਹੱਡੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਖਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iv) ਉਂਗਲੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(v) ਬਾਂਹ ਦੇ ਅਗਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਦੋ ਹੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(vi) ਕਾਕਰੋਚ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰੀ-ਪਿੰਜਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(vii) ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਧਾਰਾ ਰੇਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(viii) ਸਾਡੀ ਕੂਹਣੀ ਵਿੱਚ ਕਬਜ਼ਾਜੋੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(ix) ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਥਾਂ ਜਾਣ ਨੂੰ ਗਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ

(x) ਪੈਲਵਿਕ ਹੱਡੀਆਂ ਚੂਲੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(xi) ਮੱਛੀ ਵਕਰ ਬਣਾ ਕੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੋੜਦੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ ।

3. ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ ਕਾਲਮ ‘ੴ ਕਾਲਮ ‘ਅ’

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਕਬਜ਼ਾ ਜੋੜ	(ਉ) ਖੋਖਲੀਆਂ ਅਤੇ ਹਲਕੀਆਂ
(ii) ਦ ਅਤੇ ਗੁਤੀ ਜੋੜ	(ਅ) ਛਾਤੀ ਪਿੰਜਰ
(iii) ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ	(ੲ) ਕੂਹਣੀ ਦਾ ਜੋੜ
(iv) ਕਾਕਰੋਚ	(ਸ) ਬਾਂਹ ਅਤੇ ਮੋਢੇ ਵਿਚਾਲੇ ਜੋੜ
(v) ਸਥਿਰ ਜੋੜ	(ਹ) ਤਿੰਨ ਜੋੜੀ ਪੈਰ

ਉੱਤਰ –

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’’
(i) ਕਬਜ਼ਾ ਜੋੜ	(ਇ) ਕੁਹਣੀ ਦਾ ਜੋੜ
(ii) ਗੇਂਦ ਅਤੇ ਗੁਤੀ ਜੋੜ	(ਸ) ਬਾਂਹ ਅਤੇ ਮੋਢੇ ਵਿਚਾਲੇ ਜੋੜ
(iii) ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ	(ਉ) ਖੋਖਲੀਆਂ ਅਤੇ ਹਲਕੀਆਂ
(iv) ਕਾਕਰੋਚ	(ਹ) ਤਿੰਨ ਜੋੜੀ ਪੈਰ
(v) ਸਥਿਰ ਜੋੜ	(ਅ) ਛਾਤੀ ਪਿੰਜਰ

4. ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ ਬਣਤਰ ਕਰਨ

(i) ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਲਗਾਤਾਰ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਗਤੀ ਹੈ
(ਉ) ਪਲਕਾਂ ਦਾ ਝਪਕਣਾ ।
(ਅ) ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਦੇਖਣਾ
(ੲ) ਚੱਲਣਾ
(ਸ) ਖਾਣਾ ਖਾਣਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਪਲਕਾਂ ਦਾ ਝਪਕਣਾ ।

(ii) ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਜਾਣ ਲਈ ਗਤੀ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ
(ਉ) ਛਲਾਂਗ ਮਾਰਨਾ
(ਅ) ਤੈਰਨਾ
(ੲ) ਉੱਡਣਾ
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ਵਿਕਲਪ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ਵਿਕਲਪ ।

(iii) ਉਹ ਕਿਹੜਾ ਜੰਤੁ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਨਹੀਂ ਰੀਂਗ ਕੇ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਨੂੰ
(ਅ) ਛਿਪਕਲੀ
(ੲ) ਕਾਂ
(ਸ) ਸੱਪ ॥
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਕਾਂ ।

(iv) ਘੋਗੇ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਪਿੰਜਰ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ
(ਅ) ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦਾ
(ਇ) ਹੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੋਨਾਂ ਦਾ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ।

(v) ਇਕ ਮੱਛੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਤੈਰਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਪੂਛ
(ਅ) ਸ਼ਲਕ
(ੲ) ਖੰਭੜੇ
(ਸ) ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਾਰਾ-ਰੇਖੀ ਆਕਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਖੰਭੜੇ ।

(vi) ਸੱਪ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ
(ਉ) ਛੋਟੀ
(ਅ) ਲੰਬੀ
(ੲ) ਨਹੀਂ
(ਸ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਲੰਬੀ ।

(vii) ਮੱਛੀ ਦੇ ਖੰਭ ਤੈਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕਿਸ ਕੰਮ ਲਈ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਸੰਤੁਲਨ ਲਈ ,
(ਅ) ਸੰਤੁਲਨ ਲਈ
(ੲ) ਸਿੱਧਾ ਤੈਰਨ ਲਈ ।
(ਸ) ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸੰਤੁਲਨ ਲਈ ।

(viii) ਪੰਛੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ………. ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ
(ੳ) ਭਾਰੀ
(ਅ) ਹਲਕੀ
(ਇ) ਪੰਛੀ ਵਿੱਚ ਹੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਹਲਕੀ ।

(ix) ਕਾਕਰੋਚ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਜੋੜੀ ਪੈਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
(ੳ) ਇੱਕ
(ਇ) ਤਿੰਨ
(ਸ) ਚਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਤਿੰਨ ।

(x) ……… ਦੀ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਦੋ ਜੋੜੀ ਖੰਭ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-
(ਉ) ਮੱਛਰ
(ਅ) ਕਾਕਰੋਚ ) ਘਾਹ ਦਾ ਕੀੜਾ
(ਸ) ਤਿੱਤਲੀ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਕਾਕਰੋਚ !

(xi) ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰ ਜੋੜ ਦਾ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ
(ਉ) ਗੋਡਾ ।
(ਅ ਕੂਹਣੀ
(ਈ) ਪਿੰਜਰ
(ਸ) ਸਾਰੇ ਵਿਕਲਪ ।
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਪਿੰਜਰ ।

(xii) ਉਹ ਜੋੜ ਜੋ ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਗਲਾਈਡਿੰਗ ਜੋੜ
(ਅ) ਕਬਜ਼ੇਦਾਰ ਜੋੜ
(ੲ) ਕੇਂਦਰੀ ਜੋੜ
(ਸ) ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਕਬਜ਼ੇਦਾਰ ਜੋੜ ।

(xiii) ਉਹ ਜੋੜ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਗਤੀ ਸੰਭਵ ਹੈ
(ਉ) ਕਬਜ਼ੇਦਾਰ ਜੋੜ
(ਅ) ਕੇਂਦਰੀ ਜੋੜ
(ਇ) ਗਲਾਈਡਿੰਗ ਜੋੜ
(ਸ) ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਗਲਾਈਡਿੰਗ ਜੋੜ ।

(xiv) ਮੱਛੀ ਦਾ ਸਰੀਰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਧਾਰਾ ਰੇਖੀ
(ਅ) ਪਤਲਾ
(ਇ) ਮੋਟਾ
(ਸ) ਚੀਕਣਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਧਾਰਾ ਰੇਖੀ ।

(xv) ਗੰਡੋਏ ਦੇ ਸਰੀਰ ‘ ਤੇ ਕੀ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਰੰਗ
(ਅ) ਹੱਡੀਆਂ
(ਇ) ਪਰਿਵਰਤਨ
(ਸ) ਬਿਸਲਜ਼ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਬਿਸ਼ਲਜ਼ ।

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗਤੀ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਤੀ-ਸਰੀਰ ਦਾ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਜਾਣਾ ਜਾਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਅੰਗ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਗਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੰਤੁ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸਥਾਨ ਤੱਕ ਕਿਵੇਂ ਗਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਚਲਣਾ, ਟਹਿਲਣਾ, ਦੌੜਨਾ, ਉੱਡਣਾ, ਛਲਾਂਗ ਮਾਰਨਾ, ਰੀਂਗਣਾ ਅਤੇ ਤੈਰਨਾ ਆਦਿ । ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਢੰਗ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਤੁਹਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਅੰਗ ਪੂਰਾ ਘੁੰਮ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਾਜੂ, ਲੱਤਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਤੁਹਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਅੰਗ ਘੱਟ ਘੁੰਮਦੇ/ਮੁੜਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਰਦਨ, ਕਲਾਈ, ਉੱਗਲੀਆਂ, ਗੋਡੇ, ਸਿਰ, ਕੁਹਣੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹੱਡੀਆਂ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੱਡੀਆਂ-ਹੱਡੀਆਂ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਭਾਗ ਹੈ । ਜੋ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗਤੀਆਂ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੋੜ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗਤੀਆਂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜੋੜ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੋੜ-ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਈ ਭਾਗ ਜੋ ਗਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਖ਼ਾਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਜੋੜਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜੋੜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੂਹਣੀ, ਮੋਢਾ, ਗਰਦਨ, ਗੋਡੇ ਵਿੱਚ ਜੋੜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਜੋੜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਘੁੰਡੀ-ਡੋਡਾ ਜੋੜ, ਕੇਂਦਰੀ ਜੋੜ, ਹਿੰਜ ਜੋੜ, ਸਥਿਰ ਜੋੜ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਘੁੰਡੀ-ਡੋਡਾ ਜੋੜ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਘੁੰਡੀ-ਡੋਡਾ ਜੋੜ, ਚੁਲੇ ਅਤੇ ਮੋਢੇ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਹਿੰਜ ਜੋੜ ਕਿੱਥੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੋਡੇ ਅਤੇ ਕੂਹਣੀ ਵਿੱਚ ਹਿੰਜ ਜੋੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕੇਂਦਰੀ ਜੋੜ ਕਿੱਥੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ
ਗਰਦਨ ਅਤੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਜੋੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13,
ਕੇਂਦਰੀ ਜੋੜ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀ ਹੱਡੀ ਇੱਕ ਛੱਲੇ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੇਂਦਰੀ ਜੋੜ ਵਿੱਚ ਵੇਲਣਾਕਾਰ ਹੱਡੀ ਇੱਕ ਛੱਲੇ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸਥਿਰ ਜੋੜ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਓਪਰੀ ਜਬਾੜੇ ਅਤੇ ਖੋਪੜੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰ ਜੋੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਅਸਥੀ ਪਿੰਜਰ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸਥੀ ਪਿੰਜਰ-ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਅਸਥੀ ਪਿੰਜਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਕੀ ਕੰਮ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੱਡੀਆਂ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਪਸਲੀਆਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਸਲੀਆਂ-ਛਾਤੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਾਰੀਕ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਪਸਲੀਆਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਪਸਲੀ ਪਿੰਜਰ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਸਲੀ ਪਿੰਜਰ-ਪਸਲੀਆਂ ਛਾਤੀ ਅਤੇ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਇੱਕ ਬਕਸਾ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਸਲੀ ਪਿੰਜਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਪਸਲੀ ਪਿੰਜਰ ਦਾ ਕੀ ਕੰਮ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਸਲੀ ਪਿੰਜਰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਪਸਲੀ ਪਿੰਜਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੇ ਅੰਗ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੇ ਪਸਲੀ ਪਿੰਜਰ ਵਿੱਚ ਫੇਫੜੇ ਅਤੇ ਦਿਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦਾ ਕੀ ਕੰਮ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੀੜ ਦੀ ਹੱਡੀ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਖੜੇ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਮੋਢੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੇ ਮੋਢੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਉੱਭਰੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੋਢੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਅਸਥੀਆਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੂਲੇ ਦੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਅਸਥੀਆਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਖੋਪੜੀ ਦਾ ਕੀ ਕੰਮ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੋਪੜੀ ਸਾਡੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ ਉਸਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਉਪ-ਅਸਥੀ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਪ-ਅਸਥੀ, ਅਸਥੀ ਵਰਗਾ ਭਾਗ ਹੈ ਪਰ ਅਸਥੀ ਤੋਂ ਨਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੜ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਰੀਰ ਦੇ ਜੋੜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਪ-ਅਸਥੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕੌਣ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਪੇਸ਼ੀ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੇਸ਼ੀ-ਪੇਸ਼ੀ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉੱਤਕ ਹੈ ਜੋ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਗਤੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਕਿਸੇ ਅਸਥੀ ਨੂੰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿੰਨੀਆਂ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਸੰਯੁਕਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਅਸਥੀ ਨੂੰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਸੰਯੁਕਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਚਾਰ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸਥੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੰਡੋਆ, ਘੋਗਾ, ਕਾਕਰੋਚ ਅਤੇ ਜੋਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਘੋਗਾ ਕਿਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਘੋਗਾ ਇੱਕ ਮੋਟੀ ਮਾਸ ਰਚਨਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਕਾਕਰੋਚ ਕਿਵੇਂ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਕਰੋਚ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਜੋੜੀ ਪੈਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਸਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਪਰ ਚੱਲਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪੰਖਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਡ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਪੰਛੀ ਕਿਉਂ ਉੱਡ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਉੱਡਣ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਭਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹਲਕੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੰਤੂ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਸਥਾਨ ਤੱਕ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਤੂ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਸਥਾਨ ਤੱਕ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਚਲਣਾ, ਟਹਿਲਣਾ, ਦੌੜਨਾ, ਉੱਡਣਾ, ਛਲਾਂਗ ਮਾਰਨਾ, ਰੇਂਗਣਾ ਅਤੇ ਤੈਰਨਾ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਸੀਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਘੁਮਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਬਾਂਹ, ਲੱਤਾਂ, ਗੋਡੇ, ਸਿਰ ਅਤੇ ਕੁਹਣੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸੁਤੰਤਰ ਘੁੰਮਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋੜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਭਾਗ ਸੌਖਿਆਂ ਘੁੰਮ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਸੀਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਥੋੜਾ ਘੁਮਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਹੱਥਾਂ ਉਂਗਲੀਆਂ, ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲੀਆਂ, ਗਰਦਨ ਅਤੇ ਪਿੱਠ ਆਦਿ ਨੂੰ ਥੋੜਾ ਘੁਮਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅਸੀਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਕਿੱਥੋਂ ਘੁਮਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਘੁਮਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਜਿੱਥੇ ਦੋ ਹਿੱਸੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜੇ ਹੋਣ, ਜਿਵੇਂ-ਕੁਹਣੀ, ਮੋਢਾ ਅਤੇ ਗਰਦਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੋੜ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਜੋੜ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੋੜ-ਜਿੱਥੇ ਦੋ ਹੱਡੀਆਂ ਜਾਂ ਭਾਗ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਸ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੋੜ ਦੇ ਲਾਭ-ਜੋੜ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਸੀਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਜੇ ਇਹ ਜੋੜ ਨਾ ਹੋਣ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਅੰਗ ਗਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਘੁੰਡੀ-ਡੋਡਾ ਜੋੜ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਘੁੰਡੀ-ਡੋਡਾ ਜੋੜ-ਘੁੰਡੀ-ਡੋਡਾ ਜੋੜ ਮੋਢਿਆਂ ਅਤੇ ਚੂਲੇ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਜੋੜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੱਡੀ ਦਾ ਗੇਂਦ ਵਾਲਾ ਗੋਲਾ ਦੂਜੀ ਹੱਡੀ ਦੇ ਕਟੋਰੀ ਰੂਪੀ ਖੱਡੇ ਵਿੱਚ ਧੱਸਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੋੜ ਸਾਰੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕੇਂਦਰੀ ਜੋੜ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੇਂਦਰੀ ਜੋੜ-ਗਰਦਨ ਅਤੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਾਲੇ ਜੋੜ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਜੋੜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਿਰ ਨੂੰ ਸੱਜੇ, ਖੱਬੇ, ਅੱਗੇ, ਪਿੱਛੇ ਘੁਮਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ | ਕੇਂਦਰੀ ਜੋੜ ਵਿੱਚ ਵੇਲਣਾਕਾਰ ਅਸਥੀ ਇੱਕ ਛੱਲੇ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਹਿੰਦ ਜੋੜ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਿੰਦ ਜੋੜ-ਸਾਡੇ ਗੋਡੇ ਅਤੇ ਕੁਹਣੀ ਵਿੱਚ ਹਿੰਜ ਜੋੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਿੰਜ ਜੋੜ ਘਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਇੱਕੋ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅੰਗਾਂ ਤੋਂ ਗਤੀ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕੋ ਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਥਿਰ ਜੋੜ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਥਿਰ ਜੋੜ-ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਹੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੋ ਇੱਕ ਜੋੜ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਹੱਡੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੋੜਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀਆਂ । ਅਜਿਹੇ ਜੋੜਾਂ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਜੋੜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉੱਪਰਲੇ ਜਬਾੜੇ ਅਤੇ ਖੋਪੜੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰ ਜੋੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਜੋੜਾਂ ਦੀ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓਸਥਿਰ ਜੋੜ, ਹਿੰਜ ਜੋੜ, ਕੇਂਦਰੀ ਜੋੜ, ਘੁੰਡੀ-ਡੋਡਾ ਜੋੜ ।
ਉੱਤਰ –

ਜੋੜ ਦਾ ਨਾਮ	ਉਦਾਹਰਨ
ਸਥਿਰ ਜੋੜ	ਉੱਪਰਲਾ ਜਬਾੜਾ ਤੇ ਖੋਪੜੀ
ਹਿੰਜ ਜੋੜ	ਗੋਡੇ ਅਤੇ ਕੂਹਣੀ ਵਿੱਚ
ਕੇਂਦਰੀ ਜੋੜ	ਗਰਦਨ ਅਤੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ
ਘੁੰਡੀ-ਡੋਡਾ ਜੋੜ	ਮੋਢੇ ਅਤੇ ਚੂਲੇ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕੰਕਾਲ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਸਦਾ ਦਾ ਕੀ ਕੰਮ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੰਕਾਲ-ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਇੱਕ ਢਾਂਚਾ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਸਥੀਆਂ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਕੰਕਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕੰਕਾਲ ਦੇ ਕੰਮ-ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਆਕਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਗਤੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਜੇ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਿਸੇ ਹੱਡੀ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਪਤਾ ਕਿਵੇਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੇ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਿਸੇ ਹੱਡੀ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਉਸਦਾ ਐਕਸ-ਰੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਹਿੰਜ ਜੋੜ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਓ । ਉੱਤਰ-ਹਿੰਦ ਜੋੜ
ਚਿੱਤਰ-
ਗੋਡੇ ਅਤੇ ਕੂਹਣੀ ਦਾ ਹਿੰਜ-ਜੋੜ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪਸਲੀ ਪਿੰਜਰ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸਦਾ ਕੀ ਕੰਮ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਸਲੀ ਪਿੰਜਰ-ਛਾਤੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਸਲੀਆਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਇੱਕ ਬਕਸਾ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਇਸ ਨੂੰ ਪਸਲੀ ਪਿੰਜਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਸਲੀ ਪਿੰਜਰ ਦਾ ਕੰਮ-ਪਸ ਪਿੰਜਰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕੋਮਲ ਅੰਗਾਂ ਜਿਵੇਂ ਫੇਫੜੇ ਅਤੇ ਦਿਲ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਸਦਾ ਕੀ ਕੰਮ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੀੜ ਦੀ ਹੱਡੀ-ਰੀੜ ਦੀ ਹੱਡੀ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਲੜੀ ਹੈ ਜੋ ਗਰਦਨ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਚੂਲੇ ਦੀ ਹੱਡੀ ਤੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਿੱਠ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਜੋ ਸਖ਼ਤ ਭਾਗ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਰੀੜ ਦੀ ਹੱਡੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ‘ਕੁਮ-ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਖੜੇ ਰਹਿਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਮੋਢਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ? ਮੋਢਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜਾ ਜੋੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
ਉੱਤਰ-
ਮੋਢਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਮੁੱਖ ਹੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੋਢੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਮੋਢੇ ਵਿੱਚ ਘੁੰਡੀ-ਡੋਡਾ ਜੋੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਰੋਣੀ ਅਸਥੀਆਂ ਕੀ ਹਨ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੀ ਕੰਮ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਰੋਣੀ ਅਸਥੀਆਂ-ਚੂਲੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰੋਣੀ ਅਸਥੀਆਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਬਾਕਸ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਜਿਹੀ ਰਚਨਾ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਸਾਡੇ ਮਿਹਦੇ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵਾਲੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਖੋਪੜੀ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ? ਖੋਪੜੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੀ ਖੋਪੜੀ ਕਈ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜਨ ਨਾਲ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਖੋਪੜੀ ਸਾਡਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਹੈ । ਇਹ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ ਉਸਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਅਸਥੀ ਅਤੇ ਉਪ-ਅਸਥੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸਥੀ-ਇਹ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਭਾਗ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਪ-ਅਸਥੀ-ਇਹ ਅਸਥੀ ਤੋਂ ਨਰਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਹ ਵੀ ਅੰਗ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਪੇਸ਼ੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿਸੇ ਅਸਥੀ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੇਸ਼ੀ-ਪੇਸ਼ੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਉੱਤਕ ਹੈ ਜੋ ਅਸਥੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਅਸਥੀ ਨੂੰ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਗੰਡੋਏ ਨੂੰ ਗਤੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕੌਣ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੰਡੋਏ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਹੱਡੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ । ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸੰਗੜਨ ਅਤੇ ਫੈਲਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਗੰਡੋਏ ਦੇ ਸਰੀਰ ‘ਤੇ ਕਈ ਬਿਸਲਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਬਿਸਲਜ਼ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਪਕੜ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਗੰਡੋਆ ਤੀ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੰਡੋਏ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਲਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਉਸਦੀ ਪਕੜ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਚਲਦੇ ਸਮੇਂ, ਗੰਡੋਆ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਪਿੱਛਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਜਕੜ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਫੈਲਾਅ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਅਗਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਜਕੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸੁੰਗੜਾ ਚਿੱਤਰ-ਗੰਡੋਏ ਦੀ ਗਤੀ ਕੇ ਪਿਛਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਕੁੱਝ ਦੂਰੀ ਤੱਕ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਗੰਡੋਆ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਚੀਕਣੇ ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਚਲਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਟਿਕਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਅਨੇਕ ਬ੍ਰਸਲਜ਼ ਉਸਦੀ ਪਕੜ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਘੋਗਾ ਕਿਵੇਂ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਘੋਗਾ ਇੱਕ ਹੱਡੀ ਰਹਿਤ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਪਿੱਠ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਖੋਲ ਜਾਂ ਕਵਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਘੋਗੇ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਪਿੰਜਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਬਾਹਰੀ ਪਿੰਜਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਮਾਸ ਦੀ ਮੋਟੀ ਰਚਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਦੇ ਪੈਰ ਹਨ । ਇਹ ਮਾਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਰਚਨਾ ਘੋਗੇ ਘੋਗੇ ਦੇ ਪੈਰ ਦੀ ਗਤੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਪੰਛੀ ਕਿਵੇਂ ਉੱਡ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੰਛੀ ਇਸ ਲਈ ਉੱਡ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਉੱਡਣ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਖੋਖਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਹਲਕੀਆਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ! ਅਗਲੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋ ਕੇ ਪੰਛੀ ਦੇ ਪੰਖ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਮੋਢੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਛਾਤੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਉੱਡਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਜਕੜ ਕੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਪੰਖਾਂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਥੱਲੇ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਸੱਪ ਕਿਵੇਂ ਚਲਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੱਪ ਭੁਮੀ ਤੇ ਫਿਸਲਦਾ ਜਾਂ ਰੇਂਗਦਾ ਹੈ । ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਅਤੇ ਮਾਸ ਵਾਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸੱਪ ਦਾ ਸਰੀਰ ਕਈ ਕੁੰਡਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਕੁੰਡਲ ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਲ ਧੱਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਕਈ ਕੁੰਡਲ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਕੁੰਡਲ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੱਪ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ।

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੱਛੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ? ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੱਛੀ ਦਾ ਸਰੀਰ ਧਾਰਾ ਰੇਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਵਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸੌਖਿਆਂ ਤੈਰ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਮੱਛੀ ਦਾ ਕੰਕਾਲ ਮਜ਼ਬੂਤ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਤੈਰਦੇ ਸਮੇਂ ਮੱਛੀ ਦਾ ਅਗਲਾ ਭਾਗ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਮੁੜਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਪੂਛ ਉਲਟ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਮੁੜਦੀ ਹੈ | ਮੱਛੀ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮੋੜਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਪੂਛ ਦੂਸਰੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਝਟਕਾ ਜਿਹਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੜੀਵਾਰ ਤਾਲ ਨਾਲ ਮੱਛੀ ਅੱਗੇ ਵਲ ਤੈਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਪੂਛ ਦੇ ਪੱਖ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਮੱਛੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਪੰਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਤੈਰਦੇ ਸਮੇਂ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਗੋਤਾਖੋਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਖਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚੌੜੇ ਪੰਖ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤੈਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਾਕਰੋਚ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਡਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਕਰੋਚ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਚੱਲਦਾ ਹੈ, ਦੀਵਾਰ ਤੇ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਡਦਾ ਵੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਜੋੜੀ ਪੈਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਤੁਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਸਖ਼ਤ ਬਾਹਰੀ ਪਿੰਜਰ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਬਾਹਰੀ ਪਿੰਜਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਕਾਈਆਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜਨ ਨਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਗਤੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਦੋ ਜੋੜੀ ਪੰਖ ਵੀ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਅਗਲੇ ਪੈਰ ਬਾਰੀਕ ਅਤੇ ਪਤਲੇ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਪੈਰ ਚੌੜੇ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਪਤਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕਾਕਰੋਚ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪੈਰ ਦੀਆਂ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਛਾਤੀ ਦੀਆਂ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਕਾਕਰੋਚ ਨੂੰ ਉੱਡਣ ਸਮੇਂ ਉਸਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਗਤੀ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਸੇ ਅਸਥੀ ਨੂੰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਅਸਥੀ ਨੂੰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਦੋ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਇੱਕ ਸੁੰਗੜਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸਥੀ ਉਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਖਿੱਚੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੋੜੀ ਦੀ ਦੂਜੀ ਪੇਸ਼ੀ ਆਰਾਮ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ | ਅਸਥੀ ਨੂੰ ਉਲਟੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਹੁਣ ਆਰਾਮ ਵਾਲੀ ਪੇਸ਼ੀ ਸੁੰਗੜਦੀ ਹੈ।

ਅਤੇ ਹੱਡੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਪਹਿਲੀ ਪੇਸ਼ੀ ਆਰਾਮ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੇਸ਼ੀ ਸਿਰਫ਼ ਖਿੱਚ ਸਕਦੀ ਹੈ ਇਹ ਧੱਕਾ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੀ ਇਸ ਲਈ ਇੱਕ ਹੱਡੀ ਨੂੰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹਿੰਦ ਜੋੜ ਦਾ ਮਾਡਲ ਬਣਾ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਜੋੜ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸਮਝਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਿੰਜ ਜੋੜ ਦਾ ਮਾਡਲ-ਹਿੰਜ ਜੋੜ ਦਾ ਮਾਡਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਮੋਟੇ ਕਾਗਜ਼ ਅਤੇ ਗੱਤੇ ਦਾ ਇੱਕ ਵੇਲਣ ਬਣਾਓ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਗੱਤੇ ਜਾਂ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੇ ਵੇਲਣ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਛੇਕ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਪੈਂਨਸਿਲ ਲਗਾਓ । ਗੱਤੇ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਟੁਕੜਾ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੋੜੋ ਕਿ ਇਹ ਅੱਧਾ ਵੇਲਣਾ ਬਣ ਜਾਵੇ ਜਿਸ ਤੇ ਦੂਜੇ ਵੇਲਣੇ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਘੁਮਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ।

ਅੱਧੇ ਵੇਲਣੇ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਪੂਰਾ ਵੇਲਣ ਕਬਜ਼ੇ ਵਾਂਗ ਹੈ । ਪੈਨਸਿਲ ਲੱਗੇ ਵੇਲਣੇ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੋ । ਇਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਉਹ ਹਿੰਜ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿਜ ਇੱਕ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਕੁਹਣੀ ਵਿੱਚ ਹਿੰਜ ਜੋੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਅੱਗੇ ਜਾਂ ਪਿੱਛੇ ਗਤੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਘੁੰਡੀ-ਡੋਡਾ ਜੋੜ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਕਿਰਿਆ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਪੱਟੀ ਨੂੰ ਵੇਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੋੜੋ । ਰਬੜ ਜਾਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਗੇਂਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੇਦ ਕਰਕੇ (ਕਿਸੇ ਦੇ ਨਿਰੀਖਣ ਵਿੱਚ) ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੋੜੇ ਹੋਏ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਵੇਲਣ ਨੂੰ ਫਿਟ ਕਰੋ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੇ ਵੇਲਣ ਨੂੰ ਗੇਂਦ ਤੇ ਚਿਪਕਾ ਵੀ ਸਕਦੇ ਹੋ । ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਕਟੋਰੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਘੁਮਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ । ਕੀ ਗੇਂਦ ਕਟੋਰੀ ਵਿੱਚ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ ।

ਕੀ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦਾ ਵੇਲਣ ਵੀ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਕਲਪਨਾ ਕਰੋ ਕਿ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦਾ ਵੇਲਣ ਤੁਹਾਡਾ ਹੱਥ ਹੈ ਅਤੇ ਗੇਂਦ ਇਸਦਾ ਇੱਕ ਸਿਰਾ ਹੈ । ਕਟੋਰੀ ਮੋਢੇ ਦੇ ਉਸ ਭਾਗ ਸਮਾਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਹੱਥ ਜੁੜਿਆ ਹੈ । ਇੱਕ ਅਸਥੀ ਦੀ ਗੇਂਦ ਵਾਲਾ ਗੋਲ ਹਿੱਸਾ ਦੂਸਰੀ ਅਸਥੀ ਦੀ ਕਟੋਰੀ ਰੂਪੀ ਖੱਡ ਵਿੱਚ ਸਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੋੜ ਸਾਰੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

This PSEB 8th Class Science Notes Chapter 13 ਧੁਨੀ will help you in revision during exams.

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 13 ਧੁਨੀ

→ ਕੰਪਿਤ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਧੁਨੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ, ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਜਾਂ ਉੱਪਰ-ਥੱਲੇ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਕੰਪਨ ਦਾ ਆਯਾਮ (Amplitude) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਕ ਕੰਪਨ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਆਵਰਤਕਾਲ (Time period) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਇੱਕ ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕੰਪਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਕੰਪਨ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ (Frequency) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਆਵਿਤੀ ਦਾ ਮਾਤਰਕ ਹਰਟਜ਼ (Hz) ਹੈ । 0 ਕੰਪਨ ਦਾ ਆਯਾਮ ਜਿੰਨਾ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਧੁਨੀ ਉੱਨੀ ਹੀ ਪ੍ਰਬਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਕੰਪਨ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਵੱਧ ਹੋਣ ਤੇ ਤਾਰਤੱਵ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਧੁਨੀ ਬਹੁਤ ਤਿੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਮਨੁੱਖੀ ਕੰਨ ਲਈ, ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਸੀਮਾ 20 Hz ਤੋਂ 20,000 Hz ਹੈ ।

→ ਧੁਨੀ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਮਾਧਿਅਮ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਨਿਰਵਾਤ (ਖਲਾਅ ਵਿੱਚ ਸੰਚਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਧੁਨੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ।

→ ਧੁਨੀ ਕਿਸੇ ਰੁਕਾਵਟ ਤੋਂ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਧੁਨੀ (Echo) | ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੁੱਝ ਸੜ੍ਹਾਵਾਂ ਹੋਰਨਾਂ ਸੜਾਵਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਵੱਧ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਸੰਗੀਤ ਸੁਖਾਵੀਂ ਧੁਨੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ।

→ ਮਾਨਵ ਵਿੱਚ ਵਾਕ (ਚੰਗੀ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀ) ਤੰਤੂਆਂ ਦੇ ਕੰਪਨ ਕਾਰਨ ਧੁਨੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ

1. ਆਯਾਮ (Amplitude)-ਦੋਲਨ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੂਰੀ ਆਯਾਮ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਤੀਧੁਨੀ (Echo)-ਰੁਕਾਵਟ ਜਿਵੇਂ ਇਮਾਰਤ ਜਾਂ ਪਹਾੜ ਤੋਂ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਹੋਈ ਧੁਨੀ ।
3. ਆਕ੍ਰਿਤੀ (Frequency)-ਦੋਲਤ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕੰਪਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ।
4. ਹਰਟਜ਼ (Hertz)-ਆਤੀ ਦਾ ਮਾਕ ।
5. ਵਾਕ ਯੰਤਰ (Larynx)-ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅੰਗ ।
6. ਤਿੱਖਾਪਣ (Loudness)-ਧੁਨੀ ਦਾ ਗੁਣ ਜੋ ਦੋਲਨ/ਕੰਪਨ ਦੇ ਆਯਾਮ ਅਤੇ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
7. ਸੰਗੀਤ (Musical Sound)-ਉਹ ਧੁਨੀ, ਜੋ ਕੰਨਾਂ ਤੇ ਚੰਗੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ।
8. ਸ਼ੋਰ ਜਾਂ ਰੌਲਾ (Noise)-ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਭੈੜੀ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀ ਧੁਨੀ ।
9. ਅਲਟਰਾਸੋਨਿਕ (Ultrasonic)-20,000 Hz ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਵਿਤੀ ਵਾਲੀ ਧੁਨੀ ॥
10. ਕੰਪਿਤ ਵਸਤੂ (Vibrating Body)-ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਜੋ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਜਾਂ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
11. ਕੰਪਨ ਜਾਂ ਡੋਲਨ ਗਤੀ (Vibration)-ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਜਾਂ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਦੀ ਗਤੀ ।
12. ਸੁਰ ਤੰਦਾਂ (Vocal Cords)-ਵਾਕ ਯੰਤਰ ਦੇ ਦੋ ਯੁਗਮ ਪੇਸ਼ੀ ਤੰਤੁ ।

This PSEB 8th Class Science Notes Chapter 12 ਰਗੜ will help you in revision during exams.

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 12 ਰਗੜ

→ ਰਗੜ, ਗਤੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਰਗੜ ਬਲ, ਦੋ ਸੰਪਰਕ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸੜ੍ਹਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲਗਦਾ ਹੈ ।

→ ਰਗੜ ਬਲ, ਸਤਹਿ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਮੁਲਾਇਮਪਨ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਰਗੜ ਬਲ ਸਤਹਿ ਦੀਆਂ ਅਨਿਯਮਿਤਤਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਦਬਾਅ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਰਗੜ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ ਰਗੜ, ਸਥਿਤਿਜ ਰਗੜ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਰਗੜ ਮਿੱਤਰ ਵੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵੀ ਹੈ ।

→ ਰਗੜ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ ਪਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵੀ ਹੈ ।

→ ਰਗੜ ਨੂੰ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਘੱਟ ਜਾਂ ਵੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਹੀਏ ਅਤੇ ਵੇਲਨੀ ਰਗੜ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੁਨੇਹਕ (ਲੁਬਰੀਕੈਂਟ) ਅਜਿਹਾ ਪਦਾਰਥ ਹੈ, ਜੋ ਰਗੜ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਤਰਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਾਏ ਗਏ ਰਗੜ ਨੂੰ ਖਿੱਚ (drag) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਤਰਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਰਗੜ ਵਸਤੂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ, ਸ਼ਕਲ ਅਤੇ ਗਤੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਮੱਛੀ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਸ਼ਕਲ ਤਰਲਾਂ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਰਗੜ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ-

1. ਰਗੜ (Friction)-ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀਆਂ ਦੋ ਸਤ੍ਹਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਾਪੇਖ ਗਤੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਬਲ, ਰਗੜ ਬਲ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਸਥਿਤਿਕ ਰਗੜ (Static Friction)-ਕਿਸੇ ਰੁਕੀ ਹੋਈ ਵਸਤੂ ਦੀ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗਿਆ ਬਲ, ਸਥਿਤਿਕ ਰਗੜ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ ਰਗੜ (Sliding Friction)-ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਦਾ ਦੂਸਰੀ ਵਸਤੂ ਤੇ ਸਰਕਣ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਬਲ ਨੂੰ ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ ਰਗੜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਵੇਲਨੀ ਰਗ਼ੜ (Rolling Friction)-ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸਤਾ ਤੇ ਵੇਲਨ ਦੇ ਗਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਬਲ ਨੂੰ ਵੇਲਨੀ ਰਗ਼ੜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
5. ਤਰਲ ਰਗੜ (Fluid Friction)-ਤਰਲ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਤੇ ਤਰਲ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਬਲ ।
6. ਧਾਰਾ ਰੇਖੀ (Streamline-ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਸ਼ਕਲ ਜਿਸ ਨਾਲ ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰਗੜ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
7. ਤਰਲ (Fluids)-ਵਾਂ ਅਤੇ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਨਾਂ ।

This PSEB 8th Class Science Notes Chapter 11 ਬਲ ਅਤੇ ਦਾਬ will help you in revision during exams.

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 11 ਬਲ ਅਤੇ ਦਾਬ

→ ਬਲ, ਇਕ ਧੱਕਾ ਜਾਂ ਖਿੱਚ ਹੈ, ਜੋ ਵਸਤੁ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।

→ ਬਲ ਦਾ ਅਸਰ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਦੇ ਮੁੱਲ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਬਲਕਿ ਉਸਦੇ ਖੇਤਰਫਲ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਲ, ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ, ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਜਾਂ ਵਸਤੂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਲ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ, ਚੁੰਬਕੀ ਬਲ, ਰਗੜ ਬਲ, ਗੁਰੁਤਾ ਬਲ ਅਤੇ ਸਥਿਰ | ਬਿਜਲਈ ਬਲ । 0 ਇਕਾਈ ਖੇਤਰਫਲ ਤੇ ਲਗਾਇਆ ਬਲ, ਦਾਬ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਤਰਲ ਬਰਤਨ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਤੇ ਦਾਬ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵੀ ਦਾਬ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਤਰਲ, ਬਰਤਨ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਤੇ ਬਰਾਬਰ ਡੂੰਘਾਈ ਤੇ ਬਰਾਬਰ ਦਾਬ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ –

1. ਬਲ (Force) -ਕੋਈ ਵੀ ਬਾਹਰੀ ਕਾਰਨ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਵਸਤੁ ਦੀ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਅਤੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਏ, ਜਾਂ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਇਕ ਸਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ ।
2. ਪਰਿਣਾਮੀ ਨੇਟ ਬਲ (Resultant Force)- ਜਦੋਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਲ ਵਸਤੁ ਤੇ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਲਗਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਵਸਤੂ ਤੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਕੁੱਲ ਬਲ ਦੇ ਅਸਰ ਨੂੰ ਪਰਿਣਾਮੀ (ਨੇਟ) ਬਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਰਗੜ ਬਲ (Force of Friction)-ਦੋ ਸਤਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਬਲ ਜੋ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਰਗੜ ਬਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਗੁਰੂਤਾਬਲ (Gravitation)-ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਰਹੇ ਖਿੱਚ ਬਲ ਨੂੰ ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
5. ਭਾਰ (Weight)-ਜਿਹੜੇ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ।
6. ਦਾਬ (Pressure)- ਤੀ ਇਕਾਈ ਖੇਤਰਫਲ ਤੇ ਲੱਗਿਆ ਬਲ ।
7. ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ (Atmospheric Pressure) -ਧਰਤੀ ਤੇ ਸਥਿਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਲੱਗਿਆ ਬਲ ।

This PSEB 8th Class Science Notes Chapter 9 ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ will help you in revision during exams.

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 9 ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ

→ ਪ੍ਰਜਣਨ (Reproduction) ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਰੇ ਸਜੀਵ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਰਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਧੀਆਂ ਹਨ

• ਲਿੰਗੀ ਪੁਜਣਨ
• ਅਲਿੰਗੀ ਪਜਣਨ ।

→ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ, ਨਵਾਂ ਜੀਵ ਇੱਕ ਹੀ ਜਨਕ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਜੀਵ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਵਿਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ |
(ਉ) ਦੋ-ਖੰਡਨ
(ਅ) ਮੁਕੁਲਨ
(ਬ) ਬੀਜਾਣੂ ਬਣਨਾ
(ਸ) ਕਾਇਕ ਪ੍ਰਜਣਨ
(ਹ) ਪੁਨਰਜਣਨ (Regeneration)

→ ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ, ਦੋਨੋਂ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਨਰ ਜਨਕ, ਨਰ ਯੁਗਮਕ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਜਨਕ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ਦੇ ਸੰਯੋਜਕ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ੇਚਨ (Fertilization) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਜੀਵ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਦੋ ਗੀ (Hermaphrodite) ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਿਸ਼ੇਚਨ, ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਵਿੱਚ ਅੰਦਰਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਅਨਿਯਮਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਿੱਚ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਹ ਪ੍ਰਕਰਮ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਆਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ, ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਧਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਿੱਚ ਆਕ੍ਰਿਤੀ, ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਸੰਘਟਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬੀਜ, ਯੁਗਮਨਜ ਜਾਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹੋਰ ਭਾਗਾਂ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਜੀਵ ਦੇ ਬਣਨ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਢੰਗ ਹਨ !

→ ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜੋੜੀ, ਅੰਡਕੋਸ਼, ਅੰਡਵਾਹਿਨੀ ਅਤੇ ਗਰਭਕੋਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਨਰ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਜੋੜਾ ਪਤਾਲ, ਦੋ ਸ਼ਕਰਾਣੁ ਨਲੀਆਂ ਅਤੇ ਇਕ ਨਰ ਇੰਦਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਵੀਰਜ਼ (Semen), ਇੱਕ ਦੁੱਧ ਵਰਗਾ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸ਼ਿਸ਼ਨ ਨਰ ਵਿੱਚ ਮੂਤਰ ਅਤੇ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਨੂੰ ਉਤਸਰਜਨ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ (Spermatozoan) ਸੂਖ਼ਮ ਨਰ ਯੁਗਮਕ ਹੈ । ਇੱਕ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਸਿਰ, ਮੱਧ ਭਾਗ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੂਛ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਲੋਨਿੰਗ (Cloning) ਵਿੱਚ ਸਮਰੂਪ ਸੈੱਲ ਜਾਂ ਹੋਰ ਜੀਵਤ ਭਾਗ ਜਾਂ ਸੰਪੂਰਨ ਜੀਵ ਨੂੰ ਬਣਾਵਟੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਲੋਨ ਵਾਲੇ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਕਈ ਵਿਗੜੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ

1. ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ (Sexual reproduction)-ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਦੇ ਮੇਲ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ (Asexual reproduction)-ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਉਹ ਕਿਸਮ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੀ ਜੀਵ ਭਾਗ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਅੰਡਾਣੂ (Egg)-ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਾਦਾ ਅੰਡਾਕੋਸ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
4. ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ (Sperm)-ਨਰ ਯੁਗਮਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਰ ਪਤਾਲੂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
5. ਨਿਸ਼ੇਚਨ (Fertilization)-ਨਰ ਯੁਗਮਕ (ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ਅੰਡਾਣੂ ਦਾ ਸੰਯੋਜਨ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
6. ਯੁਗਮਜ (Zygote)-ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਸੰਰਚਨਾ ਜੋ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅਤੇ ਅੰਡਾਣੂ ਦੇ ਸੰਯੋਜਨ ਤੋਂ ਬਣਦੀ ਹੈ ।
7. ਅੰਦਰੂਨੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ (Internal fertilization)-ਮਾਦਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ।
8. ਬਾਹਰੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ (External fetilization)-ਮਾਦਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ॥
9. ਭਰੂਣ (Embryo)-ਯੁਗਮਨਜ ਵਿਭਾਜਨਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀ ਸੰਰਚਨਾ ਭਰੁਣ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
10. ਗਰਭ (foetus)- ਭਰੁਣ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰਕ ਭਾਗ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਕੇ ਪਛਾਣ ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ !
11. ਜਗਧੁਜ ਜੰਤੁ (Viviparous animals)-ਜੰਤੁ ਜੋ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
12. ਅੰਡਜਨਕ ਜੰਤੂ (Oviparous animals)-ਜੰਤੂ ਜੋ ਅੰਡੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
13. ਕਾਇਆਂਤਰਣ (Metamorphosis)-ਲਾਰਵਾ ਦੇ ਕੁੱਝ ਤੀਬਰ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਾਲਗ ਜੰਤੂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ।
14. ਬਡਿੰਗ (Budding)-ਅਜਿਹਾ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਜੀਵ ਕਲੀਆਂ (Buds) ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
15. ਵਿਖੰਡਨ (Binary fission)-ਅਜਿਹਾ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਭਾਜਿਤ ਹੋ ਕੇ ਸੰਤਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 8th Class Science Notes Chapter 8 ਸੈੱਲ-ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ will help you in revision during exams.

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 8 ਸੈੱਲ-ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ

→ ਸਾਰੇ ਸਜੀਵ ਕੁੱਝ ਮੁੱਢਲੇ ਕਾਰਜ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੜ੍ਹਾਂ, ਤਣੇ, ਪੱਤੇ ਅਤੇ ਫੁੱਲ ਪੌਦੇ ਦੇ ਅੰਗ ਹਨ ।

→ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਵੀ ਅੰਗ ਜਿਵੇਂ ਹੱਥ, ਪੈਰ, ਲੱਤਾਂ ਆਦਿ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਸਰੀਰ ਦੇ ਰੋਮ ਛੇਦ ਬਿਨਾਂ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ।

→ ਸਾਰੇ ਸਜੀਵ ਭੋਜਨ ਖਾਂਦੇ ਅਤੇ ਪਚਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਤਸਰਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਾਰੇ ਸਜੀਵ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਸਜੀਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਤਵ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਇਮਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਟਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੈ ।

→ ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਕਾਰ, ਰੰਗ ਅਤੇ ਗਿਣਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ ਜਿਵੇਂ ਅਮੀਬਾ, ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ ਅਤੇ ਜੀਵਾਣੂ ਹਨ ।

→ ਬਹੁਸੈੱਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਜੰਤੁ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਵਿਭਿੰਨ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਵਧੇਰੇ ਸੈੱਲ ਗੋਲ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅੰਡੇ ਦਾ ਪੀਲਾ ਭਾਗ ਯੋਕ (Yolk) ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਸਫ਼ੈਦ ਐਲਬਿਊਮੀਨ ਦਾ ਆਵਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੀਲਾ ਭਾਗ ਏਕਲ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਰੇ ਸੈੱਲ ਇੱਕ ਆਵਰਨ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ਅੰਦਰ ਸੈੱਲ ਮਾਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਕਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸੈਲੂਲੋਜ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਦੋਵੇਂ ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ਅਤੇ ਸੈਂਲ ਭਿੱਤੀ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦਿਦੇ ਹਨ ।

→ ਸ਼ਤੁਰਮੁਰਗ ਦਾ ਅੰਡਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸੈੱਲ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਨੰਗੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ! ਹਰ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਭਾਗ ਕੋਸ਼ਿਕਾਂਗ ਜਾਂ ਨਿਕੜੇ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਕਰਕੇ ਬਹੁਕੋਸ਼ੀ ਜੀਵ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਘੱਟ ਸੰਖਿਆ, ਛੋਟੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ।

→ ਮਨੁੱਖੀ ਲਹੂ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ੈਦ ਲਹੂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ (W.B.C.) ਵੀ ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਹਨ ।

→ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਉੱਤਕ ਜਾਂ ਟਿਸ਼ੂ (Tissue) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਹਰ ਅੰਗ (Organs) ਕਈ ਉੱਤਕਾਂ ਜਾਂ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਦੇ ਅਰਥ

1. ਅੰਗ (Organs-ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਾਗ ਹਨ । ਹਰ ਅੰਗ ਕਈ ਉੱਤਕਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ ।
2. ਉੱਤਕ ਜਾਂ ਟਿਸ਼ੂ (Tissue)ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ, ਜੋ ਇੱਕ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
3. ਸੈੱਲ (Cell)-ਸਜੀਵ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆਤਮਕ ਇਕਾਈ ।
4. ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ (Unicellular)-ਕੁੱਝ ਜੀਵ ਇੱਕ ਹੀ ਸੈੱਲ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
5. ਬਹੁਸੈੱਲੀ (Multicellular)-ਸਾਰੇ ਸਜੀਵ ਕਈ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਸੈੱਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
6. ਆਭਾਸੀ ਪੈਰ (Pseudopodia) -ਇਹ ਅਮੀਬਾ ਵਿੱਚ ਉਂਗਲੀਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਆਭਾਸੀ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ ।
7. ਸਫ਼ੈਦ ਲਹੂ ਸੈੱਲ (W.B.C.)-ਇਹ ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਹੈ ਅਤੇ ਲਹੂ ਦੇ ਘਟਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ । ਇਹ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
8. ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ (Cell membrane)-ਇਹ ਸੈਂਲ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਪਤਲੀ ਆਵਰਨ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ |
9. ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ (Cytoplasm)-ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਪਦਾਰਥ ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
10. ਨਿੱਕੜੇ ਅੰਗ (Organelles)-ਇਹ ਸੂਖ਼ਮ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਜੀਵ ਮਾਦੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ।
11. ਸੈੱਲ ਕਿੱਤੀ (Cell wall)- ਇਹ ਦੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਤਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਫ਼ਾਲਤੂ ਆਵਰਨ ਹੈ, ਜੋ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
12. ਕੇਂਦਰਕ (Nucleus)-ਇਹ ਕੇਂਦਰਕ ਦਾ ਭਾਗ ਹੈ ਜੋ ਗਾੜਾ ਅਤੇ ਗੋਲ ਆਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ।
13. ਕੇਂਦਰਕ ਬਿੱਲੀ (Nuclear memberane) -ਕੇਂਦਰਕ ਜੀਵ ਮਾਦੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਝਿੱਲੀ ਦੁਆਰਾ ਵੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ : ਇਸ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਤਿੱਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
14. ਕੇਰੀਓਟਕ ਸੈੱਲ (Prokaryotic) -ਜਿਹੜੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਰਥਾਤ ਕੇਂਦਰਕ ਝੱਲੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।
15. ਯੂਕੇਰੀਓਟਿਕ ਸੈੱਲ (Eukaryotic) -ਜਿਹੜੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਕ ਝਿੱਲੀ ਦੁਆਲਾ ਘੇਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
16. ਰਸਦਾਨੀ (Vacuole) -ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ ਭਰੇ ਅੰਗਕ ॥
17. ਵਰਣਕ (Plastids)-ਛੋਟੀਆਂ ਰੰਗਦਾਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ |
18. ਹਰਿਤ ਵਰਣਕ (Chloroplast)-ਜੋ ਹਰੇ ਵਰਣਕ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
19. ਜੀਨ (Gene)-ਕੋਮੋਸੋਮ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਬਿੰਦੂ ਵਰਗੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਜੋ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਅਣੂਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ।
20. ਗੁਣਸੂਤਰ (Chromosomes)-ਸੈੱਲ ਦੇ ਕੇਂਦਰਕ ਵਿੱਚ ਧਾਗੇ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ, ਗੁਣਸੂਤਰ ਹਨ ।

This PSEB 8th Class Science Notes Chapter 7 ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ will help you in revision during exams.

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 7 ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ

→ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਉਸ ਭੂਮੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੋਰ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ।

→ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਅੱਗ ਅਤੇ ਭਿਆਨਕ ਸੋਕਾ ਵੀ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਖ਼ਤਮ (Deforestion) ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਕਾਰਕ ਹਨ !

→ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਤੇ ਤਾਪ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਪੱਧਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਨਾਲ ਕਈ ਹਾਨੀਆਂ ਹਨ-ਜਿਵੇਂ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਮਿੱਟੀ ਖੁਰਣ ਦਾ ਕਾਰਨ, ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਜਲ ਸਾਂਭਣ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆਦਿ ।

→ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਲਈ ਨਿਯਮ, ਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਨੀਤੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ।

→ ਜੈਵ-ਮੰਡਲ-ਧਰਤੀ ਦਾ ਉਹ ਭਾਗ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਜੀਵ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਜੋ ਜੀਵਨਯਾਪਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹਨ ।

→ ਜੈਵ ਵਿਵਿਧਤਾ-ਜੈਵ ਵਿਵਿਧਤਾ ਤੋਂ ਭਾਗ ਹੈ, ਧਰਤੀ ਤੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨਾਲ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ।

→ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਪੇੜ-ਪੌਦੇ ਉਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ‘‘ਬਨਸਪਤੀਜਾਤ’’ ਅਤੇ ਜੀਵ ਜੰਤੂ ‘‘ਪ੍ਰਾਣੀਜਾਤ’’ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸਮਸ਼ਟੀ ਦਾ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹੈ, ਜੋ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਅੰਤਰ ਜਨਣ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਉਹ ਖੇਤਰ ਜਿੱਥੇ ਜੰਗਲੀ ਪਾਣੀ (ਜੰਤ) ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ-ਰੱਖਾਂ (Wild life sancturies)- ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਜੰਗਲੀ ਪਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਢੁੱਕਵੇਂ ਹਾਲਾਤ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜੰਗਲ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਕਿਉਂਕਿ ਆਸਪਾਸ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਅਤੀਕੂਮਣ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ (National Park) ਉਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਬਨਸਪਤੀ ਜਾਤੀ, ਪਾਣੀਜਾਤ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਤਪੁੜਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਾਗਵਾਨ (Teak) ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

→ 1 ਅਪਰੈਲ 1973 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ‘ਜੈਕਟ ਟਾਈਗਰ’ ਕਾਨੂੰਨ ਬਾਘਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਲਈ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

→ ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਜੰਤੂ (Endangered animals)- ਉਹ ਜੰਤੂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਘੱਟਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ।

→ ਪਾਰੀਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਪੌਦੇ, ਜੀਵ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਅਤੇ ਅਜੈਵ ਘਟਕ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਰੈੱਡ ਡਾਟਾ ਪੁਸਤਕ’ ਜਾਂ ਲਾਲ ਅੰਕੜਾ ਕਿਤਾਬ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਬੁੱਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਲਵਾਯੂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀ ਹਰ ਸਾਲ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨਿਸਚਿਤ ਸਮੇਂ ਤੇ ਉੱਡ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

This PSEB 8th Class Science Notes Chapter 6 ਜਾਲਣ ਅਤੇ ਲਾਟ will help you in revision during exams.

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 6 ਜਾਲਣ ਅਤੇ ਲਾਟ

→ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਾਲਣ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਵਾਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਾਲਣ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਗੋਬਰ, ਲੱਕੜੀ, ਕੋਲਾ, ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਕੋਲਾ, ਪੈਟੋਲ, ਡੀਜ਼ਲ, ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ, ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ. ਆਦਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਲਣ ਹਨ ।

→ ਕੁੱਝ ਪਦਾਰਥ ਲਾਟ ਨਾਲ ਜਲਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ।

→ ਜਾਲਣ ਇੱਕ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਦਾਰਥ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਗਰਮੀ (ਤਾਪ ਊਰਜਾ) ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਾਲਣ, ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਹਨ, ਜੋ ਜਲਣ ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਤਾਪ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜੋ ਜਲਣ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਤਾਪ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜੋ ਜਲਣ ਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਨਾਲ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰ ਦੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾ-ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ (Non-Combustible substance) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਲੱਕੜੀ, ਕਾਗ਼ਜ਼, ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ, ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਕੋਲਾ, ਮਾਚਿਸ ਦੀਆਂ ਤੀਲੀਆਂ ਸਭ ਜਲਣਸ਼ੀਲ (Combustible substance) ਪਦਾਰਥ ਹਨ ॥

→ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਕਿੱਲਾਂ, ਪੱਥਰ ਦੇ ਟੁੱਕੜੇ, ਕੱਚ ਆਦਿ ਨਾ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ।

→ ਉਹ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ ਜਿਸ ਤੇ ਕੋਈ ਪਦਾਰਥ ਜਲਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਜਾਲਣ ਤਾਪਮਾਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ |

→ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜਲਾਉਣ ਲਈ ਵੱਖਰੇ ਤਾਪ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਲਣ-ਤਾਪਮਾਨ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲਾਟ ਨਾਲ ਜਲਦੀ ਅੱਗ ਫੜ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਪੈਟਰੋਲ, ਡੀਜ਼ਲ, ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ., ਐਲਕੋਹਲ ਕੁੱਝ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹਨ ।

→ ਜੰਗਲ ਦੀ ਅੱਗ ਬਹੁਤ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਜਲਣ ਲਈ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਅੱਗ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿੰਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸ਼ਰਤਾਂ ਹਨ –

• ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ।
• ਜਲਣ ਲਈ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ।
• ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਨਿਮਨ ਜਾਲਣ ਤਾਪਮਾਨ ॥

→ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਅਕਸਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਲਣ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਤੇਲ ਅਤੇ ਪੈਟੋਲ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਣੀ ਤੇਲ ਤੋਂ ਭਾਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਤੇਲ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵਲ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਤੇਲ ਉੱਪਰ ਜਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਾਣੀ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਸੂਚਾਲਕ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਿਜਲੀ ਉਪਕਰਣਾਂ ਤੋਂ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ।

→ ਤਰਲ ਬਾਲਣ ਜਾਂ ਬਿਜਲੀ ਤੋਂ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਰੇਤਾ/ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਹਵਾ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਨੂੰ ਕੱਟਣਾ ਜਾਂ ਬਾਲਣ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਜਾਲਣ ਤਾਪਮਾਨ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਜਾਲਣ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਹਟਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅੱਗ ਬੁਝਾਊ ਯੰਤਰ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਲਣ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਤੀਬਰ ਬਲਣਾ, ਸਵੈ-ਜਲਣ ਜਾਂ ਸੁਤੇ ਸਿੱਧ ਬਲਣਾ ਅਤੇ ਵਿਸਫੋਟ ।

→ ਲਾਟ, ਬਲਣ ਦੌਰਾਨ ਜਾਲਣ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦੀ ਹੈ ।

→ ਲਾਟ ਦੇ ਅਦੀਪਤ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਾਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਲਾਟ ਦੇ ਦੀਪਤ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਅਨਜਲੇ ਕਾਰਬਨ ਕਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਾਲਣ ਦਾ ਕੈਲੋਰੀ ਮਾਨ 1 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਦੇ ਪੂਰਨ ਬਲਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹੈ ।

→ ਕੈਲੋਰੀਮਾਨ ਦੀ ਇਕਾਈ ਕਿਲੋਜੁਲ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਹੈ ।

→ ਕੋਈ ਵੀ ਬਾਲਣ ਆਦਰਸ਼ ਬਾਲਣ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

→ ਬਾਲਣਾਂ ਦੇ ਬਲਣ ਨਾਲ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਸਿਹਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ, ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਵਰਖਾਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਾਧਾ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਲਫ਼ਰ ਅਤੇ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸਾਂ ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲ ਕੇ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਵਰਖਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਆਕਸਾਈਡ ਪਥਰਾਹਟ ਬਾਲਣਾਂ ਦੇ ਜਲਣ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਵਰਖਾ, ਉਪਜਾਂ, ਇਮਾਰਤਾਂ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ ।

→ ਸੀ. ਐੱਨ. ਜੀ. ਇੱਕ ਸਾਫ਼ ਬਾਲਣ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ

1. ਜਾਲਣ (Combustion)-ਇਹ ਇੱਕ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਕਰਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਦਾਰਥ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਨਾਲ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
2. ਜਾਲਣਯੋਗ ਪਦਾਰਥ (Combustible Substance)-ਉਹ ਪਦਾਰਥ, ਜੋ ਜਲਣ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਤਾਪ ਦਿੰਦੇ | ਹਨ, ਜਾਲਣਯੋਗ ਪਦਾਰਥ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
3. ਨਾ-ਜਾਲਣਯੋਗ ਪਦਾਰਥ (Non Combustible Substance)- ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜੋ ਜਲਣ ਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਨਾਲ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਤਾਪ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾ-ਜਾਲਣਯੋਗ ਪਦਾਰਥ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਜਲਣ ਤਾਪਮਾਨ (Ignition Temperature)-ਉਹ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ, ਜਿਸ ਤੇ ਕੋਈ ਪਦਾਰਥ ਜਲਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।
5. ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ (Combustible Substance)-ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਲਣ ਤਾਪ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਛੇਤੀ ਅੱਗ ਫੜ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।
6. ਅਗਨੀਸ਼ਾਕ (Fire extinguisher)-ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਵਾਲਾ ਇਕ ਯੰਤਰ ।
7. ਕੈਲੋਰੀ ਮਾਨ (Calorific Value)-1 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਪੂਰਣ ਜਾਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਊਰਜਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ।