Class 6

Punjab State Board PSEB 6th Class Social Science Book Solutions History Chapter 16 ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦਾ ਕਾਲ (600 ਈ: ਤੋਂ 650 ਈ:) Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Social Science History Chapter 16 ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦਾ ਕਾਲ (600 ਈ: ਤੋਂ 650 ਈ:)

SST Guide for Class 6 PSEB ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦਾ ਕਾਲ (600 ਈ: ਤੋਂ 650 ਈ:) Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
I. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ ਸੀ । ਉਹ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਭਾਰਤ ਆਇਆ ਸੀ । ਉਹ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣ ਕੇ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਸੀ-ਯੂ-ਕੀ’ ਵਿੱਚ ਹਰਸ਼ਕਾਲ ਦੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਪੁਸ਼ਿਆਭੁਤੀ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਵਰਧਨ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦਾ ਨਾਂ ਰਾਜਵਰਧਨ ਸੀ । ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜਵਰਧਨ ਪੁਸ਼ਿਆਭੂਤੀ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣਿਆ, ਪਰ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਰਾਜੇ ਸ਼ਸ਼ਾਂਕ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਲਈ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 606 ਈ: ਵਿੱਚ ਰਾਜ-ਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਾ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸਥਾਨੇਸ਼ਵਰ ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਕਨੌਜ ਬਣਾ ਲਈ । ਫਿਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਗਿਆ । ਉਸਨੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ, ਪੂਰਬੀ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਆਸਾਮ ਤੇ ਗੰਗਾ ਘਾਟੀ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤਿਆ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਰਾਜੇ ਸ਼ਸ਼ਾਂਕ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲਿਆ । ਉਸਨੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਚਾਲੁਕਿਆ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜੇ ਪੁਲਕੇਸ਼ਿਨ ਦੂਜੇ ‘ਤੇ ਵੀ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਜਿੱਤ ਨਾ ਸਕਿਆ ।

ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਇੱਕ ਜੇਤੂ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਵੀ ਸੀ । ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਿਯਾਦਰਸ਼ਿਕਾ, ਰਤਨਾਵਲੀ ਅਤੇ ਨਾਗਾਨੰਦ ਵਰਗੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਨੇ ਲਿਖੇ ਸਨ । ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਸ਼ੈਵ ਧਰਮ ਦਾ ਪੈਰੋਕਾਰ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਰਧਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ! ਲਗਪਗ 647 ਈ: ਵਿੱਚ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੁਸ਼ਿਆਭੁਤੀ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜ ਦਾ ਵੀ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇਸ (ਹਰਸ਼ ਵਰਧਨ) ਕਾਲ ਦੇ ਸਮਾਜ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰਸ਼ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਅਤੇ ਸਾਦਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਸਨ ਅਤੇ ਦੁੱਧ, ਘਿਓ, ਚੌਲ, ਫਲਾਂ ਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਅਮੀਰਾਂ ਦੇ ਮਕਾਨ ਸੋਹਣੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਦ ਕਿ ਗਰੀਬਾਂ ਦੇ ਮਕਾਨ ਸਾਧਾਰਨ ਤੇ ਕੱਚੇ ਫ਼ਰਸ਼ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜਾਤ-ਪ੍ਰਥਾ ਸਖ਼ਤ ਸੀ । ਲੋਕ ਈਮਾਨਦਾਰ ਸਨ । ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸੁਖੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸੀ । ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲ-ਜੁਲ ਕੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਨਾਲੰਦਾ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਦਿਆਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਇਕ ਮਹਾਨ ਕੇਂਦਰ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੇ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦਾ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਉਦਾਰ ਸੀ । ਉਸ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ-

1. ਰਾਜਾ – ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਰਵਉੱਚ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ ।
2. ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਧਿਕਾਰੀ – ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਰਾਜੇ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ।
3. ਪ੍ਰਾਂਤ – ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਭੁਕਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਨੂੰ ਉਪਾਰਿਕ (ਮਹਾਰਾਜਾ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
4. ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ – ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ‘ਵਿਸ਼ਯ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜੋ ‘ਵਿਸ਼ਯਪਤੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।
5. ਤਾਲੁਕ ਅਤੇ ਪਿੰਡ – ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਤਹਿਸੀਲਾਂ (ਤਾਲੁਕ) ਅਤੇ ਤਹਿਸੀਲਾਂ ਨੂੰ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਪਿੰਡ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਇਕਾਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਮੁਖੀ ਨੂੰ ਮਿਕ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ।
6. ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸੈਨਾ – ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸੈਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਰਾਜੇ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ । ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਮਿਲਦਾ ਸੀ ।
7. ਆਮਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨ – ਟੈਕਸ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਰਾਜ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਭੂਮੀ ਟੈਕਸ ਸੀ, ਜੋ ਉਪਜ ਦਾ ਭਾਗ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਵਪਾਰ ਤੋਂ ਵੀ ਆਮਦਨ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ।

II. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

(1) ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਨੇ ………………………. ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ ।
(2) ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ ……………………….. ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਇਆ ।
(3) ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀਆਂ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਉਸ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਕਵੀ ਨੇ ……………….. , …………………….. ਨਾਮ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
(4) ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ………………….. ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਸੀ ।
(5) ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਨੇ ਲਗਪਗ ……………………… ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਨਾਲੰਦਾ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਦਿਆਲਾ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕੀਤੀ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(1) ਕਨੌਜ
(2) ਹਿਊਨਸਾਂਗ
(3) ਬਾਣਭੱਟ, ਹਰਸ਼ਚਰਿਤ
(4) ਸ਼ੈਵ ਧਰਮ
(5) 200.

III. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :

(1) ਪੁਸ਼ਿਆਭੂਤੀ	(ਉ) ਲੇਖਕ
(2) ਹਿਊਨਸਾਂਗ	(ਅ) ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ
(3) ਬਾਣਭੱਟ	(ੲ) ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ
(4) ਦੂਤ	(ਸ) ਸੰਦੇਸ਼ ਲਿਜਾਣ ਵਾਲਾ

ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ਜੋੜੇ-

(1) ਪੁਸ਼ਿਆਭੂਤੀ	(ਅ) ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ
(2) ਹਿਊਨਸਾਂਗ	(ੲ) ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ
(3) ਬਾਣਭੱਟ	(ਉ) ਲੇਖਕ
(4) ਦੂਤ	(ਸ) ਸੰਦੇਸ਼ ਲਿਜਾਣ ਵਾਲਾ

IV. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਹੀ (√) ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (×) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ :

(1) ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ 606 ਈ: ਵਿੱਚ ਰਾਜ-ਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਿਆ ।
(2) ਪੁਲਕੇਸ਼ਿਨ ਦੂਜਾ ਬਿਹਾਰ ਦਾ ਰਾਜਾ ਸੀ ।
(3) ਲੋਕ ਪ੍ਰਜਾ) ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਕੋਈ ਕਰ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ।
(4) ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਸਨ ।
(5) ਰਾਜਵਰਧਨ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦਾ ਪਿਤਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(1) (√)
(2) (×)
(3) (×)
(4) (√)
(5) (×)

PSEB 6th Class Social Science Guide ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦਾ ਕਾਲ (600 ਈ: ਤੋਂ 650 ਈ:) Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੁਸ਼ਿਆਭੂਤੀ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਰਤਮਾਨ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਚ ਸੀ । ਇਸਦਾ ਕੀ ਨਾਂ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਥਾਨੇਸ਼ਵਰ (ਵਰਤਮਾਨ ਥਾਨੇਸਰ)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਲਈ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ੍ਰੋਤ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਾਣਭੱਟ ਦਾ ਹਰਸ਼ਰਿਤ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹਰਸ਼ ਨੇ ਕਨੌਜ ਵਿਚ ਇਕ ਬੋਧ-ਸਭਾ ਬੁਲਾਈ ਸੀ । ਜਿਸਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਇਕ ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਉਸਦਾ ਕੀ ਨਾਂ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਿਊਨਸਾਂਗ ।

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹਰਸ਼ ਇਕ ਮਹਾਨ ਲੇਖਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਤਿੰਨ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਖੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਉਸਨੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ?
(ਉ) ਹਰਸ਼ਚਰਿਤ
(ਅ) ਨਾਗਾਨੰਦ
(ੲ) ਰਤਨਾਵਲੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਹਰਸ਼ਚਰਿਤ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜੇ ਚਾਲੂਕਯ ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਹਰਾਇਆ ਸੀ ?
(ਉ) ਪੁਲਕੇਸ਼ਿਨ ਪਹਿਲਾ
(ਅ) ਪੁਲਕੇਸ਼ਿਨ ਦੂਸਰਾ
(ੲ) ਪੁਲਕੇਸ਼ਿਨ ਤੀਸਰਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਪੁਲਕੇਸ਼ਿਨ ਦੂਸਰਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਨੇ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਦਿਆਲਿਆ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤਕ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ?
(ਉ) ਨਾਲੰਦਾ
(ਅ) ਵਿਸ਼ਵਵਾਰਾਈ
(ੲ) ਕਨੌਜ਼ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਨਾਲੰਦਾ

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਥਾਨੇਸ਼ਵਰ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਿਸ ਨੇ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਥਾਨੇਸ਼ਵਰ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਪੁਸ਼ਿਆਭੂਤੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਵਰਧਨ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਵਰਧਨ ਸਥਾਨੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਇੱਕ ਯੋਗ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਵਰਧਨ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਵਰਧਨ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਸਨ-

1. ਰਾਜਵਰਧਨ,
2. ਰਾਜਸ਼ੀ,
3. ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਰਾਜ-ਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਕਦੋਂ ਬੈਠਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ 606 ਈ: ਵਿੱਚ ਰਾਜ-ਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਆਸਾਮ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਨਾਂ ਕੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਸਾਮ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਨਾਂ ਕਾਮਰੂਪ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਚਾਰ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਚਾਰ ਸਰੋਤ ਹਨ-

1. ਬਾਣਭੱਟ ਦੇ ਹਰਸ਼ਚਰਿਤ ਅਤੇ ਕਾਦੰਬਰੀ,
2. ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੇ ਨਾਟਕ ਰਤਨਾਵਲੀ, ਨਾਗਾਨੰਦ ਅਤੇ ਪਿਯਾਦਸ਼ਿਕਾ,
3. ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ,
4. ਤਾਮਰਲੇਖ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਨੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਨਾਟਕ ਲਿਖੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਨੇ ਰਤਨਾਵਲੀ, ਨਾਗਾਨੰਦ ਅਤੇ ਪਿਯਾਦਰਸ਼ਿਕਾ ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਟਕ ਲਿਖੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀ ਭੈਣ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ । ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਕਿਹੜੇ ਰਾਜੇ ਨੇ ਮਾਰਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀ ਭੈਣ ਦਾ ਨਾਂ ਰਾਜਸ਼੍ਰੀ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਰਾਜੇ ਸ਼ਸ਼ਾਂਕ ਨੇ ਮਾਲਵਾ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੇਵਗੁਪਤ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਨੇ ਕਿਹੜੇ ਚਾਲੂਕਿਆ ਰਾਜੇ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਨੇ ਚਾਲੁਕਿਆ ਰਾਜਾ ਪੁਲਕੇਸ਼ਿਨ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕੀਤਾ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਨਾਲੰਦਾ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਦਿਆਲੇ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਾਲੰਦਾ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਦਿਆਲੇ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦਾ ਨਾਂ ਸ਼ੀਲਭੱਦਰ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਹਰਸ਼ਚਰਿਤ ਅਤੇ ਕਾਦੰਬਰੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰਸ਼ਚਰਿਤ ਅਤੇ ਕਾਦੰਬਰੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਦਾ ਨਾਂ ਬਾਣਭੱਟ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਕੌਣ ਸੀ ? ਉਹ ਭਾਰਤ ਕਿਸ ਰਾਜੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਆਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਇੱਕ ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ ਸੀ । ਉਹ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੇ ਰਾਜਕਾਲ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਆਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਬਾਣਭੱਟ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦਾ ਰਾਜ ਕਵੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਬਾਣਭੱਟ ਨੇ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕੰਮਾਂ ਬਾਰੇ ਕਿਹੜੀ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰਸ਼ਚਰਿਤ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀ ਕਨੌਜ ਜਿੱਤ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਲਵਾ ਜਾਂ ਕਨੌਜ ਦੇ ਰਾਜਾ ਦੇਵਗੁਪਤ ਨੇ ਹਰਸ਼ ਦੀ ਭੈਣ ਰਾਜਸ਼ੀ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ।ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਕੈਦ ਤੋਂ ਦੌੜ ਕੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਲੱਭਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਰਸ਼ ਨੇ ਮਾਲਵਾ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਦੇਵਗੁਪਤ ਹਾਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਰਸ਼ ਨੇ ਕਨੌਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ । ਉਸਨੇ ਕਨੌਜ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਰਾਜਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੈਠਿਆਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਰਾਜਵਰਧਨ ਸਥਾਨੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਪਰ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਸ਼ਸ਼ਾਂਕ ਨੇ ਰਾਜਵਰਧਨ ਨੂੰ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ । ਰਾਜਵਰਧਨ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 606 ਈ: ਵਿੱਚ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਸਥਾਨੇਸ਼ਵਰ ਦੀ ਰਾਜਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਿਆ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦੀ ਉਮਰ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਤਾਂ ਨੂੰ ਭੁਕਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਪ੍ਰਾਂਤ ਦਾ ਮੁਖੀ ਉਪਾਰਿਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਵਿਸ਼ਪਤੀ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਪਿੰਡ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਇਕਾਈ ਸੀ । ਪਿੰਡ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪੰਚਾਇਤ ਕਰਦੀ ਸੀ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ-

1. ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਜਿੱਤ – ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਰਸ਼ ਨੇ ਬੰਗਾਲ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੇ ਹਤਿਆਰੇ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਾਇਆ | ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਕਾਮਰੂਪ ਆਸਾਮ ਦੇ ਰਾਜੇ ਭਾਸਕਰ ਵਰਮਨ ਨੇ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਲਿਆ ।
2. ਮਾਲਵੇ ਦੀ ਜਿੱਤ – ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਨੇ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੇਵ ਗੁਪਤ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ ।
3. ਵੱਲਭੀ ਦੀ ਜਿੱਤ – ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਨੇ ਵੱਲਭੀ ਦੇ ਰਾਜੇ ਧਰੁਵ ਸੇਨ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਰਾਜ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ | ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਧਰੁਵ ਸੇਨ ਨਾਲ ਸੰਧੀ ਹੋ ਗਈ ।
4. ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਨੇਪਾਲ – ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਨੇ ਸਿੰਧ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਵੀ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਨੇਪਾਲ ਤੋਂ ਕਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ।
5. ਗੰਜਮ ਦੀ ਜਿੱਤ – ਗੰਜਮ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹਰਸ਼ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਜਿੱਤ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਗੰਜਮ ’ਤੇ ਕਈ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ । ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਉਹ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ, ਪਰ 643 ਈ: ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਦੇਸ਼ ‘ਤੇ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।
6. ਪੁਲਕੇਸ਼ਿਨ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਯੁੱਧ-ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਨੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਆ, ਪਰ ਦੱਖਣ ਦੇ ਚਾਲੁਕਿਆ ਰਾਜੇ ਪੁਲਕੇਸ਼ਿਨ ਦੂਜੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ।

ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ – ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਲਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਨਰਬਦਾ ਨਦੀ ਤੱਕ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਕਾਮਰੂਪ (ਆਸਾਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉੱਤਰਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਤੱਕ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਤੱਕ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਉਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਨਾਲੰਦਾ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਦਿਆਲੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲੰਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ ਸੀ । ਇਹ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਦਿਆਲਾ ਵਰਤਮਾਨ ਪਟਨਾ ਕੋਲ ਸਥਿਤ ਸੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ 10,000 ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ ਅਤੇ 1510 ਅਧਿਆਪਕ ਸਨ । ਇਸ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸ਼ਨ, ਜੋਤਿਸ਼, ਚਕਿਤਸਾ, ਵਿਗਿਆਨ, ਧਰਮ, ਗਣਿਤ ਆਦਿ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਨੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਦਿਆਲੇ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ 100 ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਭੂਮੀ ਕਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਨੇ ਵੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਨਾਲੰਦਾ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਦਿਆਲੇ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਨੇ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਬਾਰੇ ਕੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਸੀ. ਯੂ. ਕੀ.’ ਵਿੱਚ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰਸ਼ ਇੱਕ ਕਰਤੱਵ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਉਸ ਦਾ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਦਾ ਸੀ । ਹਰਸ਼ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਮੱਠ ਅਤੇ ਸਤੂਪ ਬਣਵਾਏ ਅਤੇ ਪਰਜਾ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਕੰਮ ਕੀਤੇ | ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਕੋਲ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੈਨਾ ਸੀ । ਉਪਜ ਦਾ 1/6 ਭਾਗ ਭੁਮੀ ਕਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਸੂਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਸਨ, ਫਿਰ ਵੀ ਸੜਕਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਨੂੰ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਾਰ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਸਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਨੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬੁੱਧ ਸਭਾਵਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ-

• ਕਨੌਜ ਦੀ ਧਰਮ ਸਭਾ – 643 ਈ: ਵਿੱਚ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਨੇ ਕਨੌਜ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀ ਸਭਾ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ । ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਇਸ ਸਭਾ ਦਾ ਸਭਾਪਤੀ ਸੀ ।ਇਹ ਸਭਾ 23 ਦਿਨ ਤੱਕ ਚੱਲੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਭਾਗ ਲਿਆ |
• ਪ੍ਰਯਾਗ ਦੀ ਸਭਾ – 643 ਈ: ਵਿੱਚ ਹੀ ਹਰਸ਼ ਨੇ ਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਭਾ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ । ਇਹ ਸਭਾ 75 ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਚੱਲਦੀ ਰਹੀ । ਇਸ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਨੇ ਭਾਗ ਲਿਆ । ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ । ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ, ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਪੂਜਾ ਹੋਈ । ਇਸ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਨੇ ਦਿਲ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਦਾਨ ਦਿੱਤਾ।

Punjab State Board PSEB 6th Class Social Science Book Solutions History Chapter 15 ਗੁਪਤ ਸਾਮਰਾਜ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Social Science History Chapter 15 ਗੁਪਤ ਸਾਮਰਾਜ

SST Guide for Class 6 PSEB ਗੁਪਤ ਸਾਮਰਾਜ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
I. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਲਿਖੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਜੇਤੂ ਸੀ । ਉਸ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਜਿੱਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ-

1. ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ (ਆਰੀਆਵਰਤ) ਤੋਂ ਆਏ ਤਿੰਨ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਗੁਪਤ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ ।
2. ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਜਿੱਤ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਿੱਤ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਦੱਖਣ ਦੇ 12 ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਧੀਨਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ।
3. ਕੁਝ ਜੰਗਲੀ ਜਾਤੀਆਂ ਨੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਫੈਲਾ ਰੱਖੀ ਸੀ । ਇਹ ਜਾਤੀਆਂ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਹਰਾ ਕੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ।
   ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਨੇ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਅਤੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਵਾਂਗ ਅਨੇਕਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ । ਇਸੇ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਭਾਰਤ ਦਾ ਨੈਪੋਲੀਅਨ` ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤਿਆ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤਿਆ ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ।ਉਸਨੂੰ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੂਜਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਗੁਪਤ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਤਾਪੀ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਲਗਪਗ 380 ਈ: ਤੋਂ 412 ਈ: ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ।

1. ਉਸਨੇ ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਨਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਤੱਕ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ ਤੇ ਕਾਠੀਆਵਾੜ ਨੂੰ ਜਿੱਤਿਆ ।
2. ਉਸਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਕੁਤੁਬਮੀਨਾਰ ਦੇ ਕੋਲ ਲੋਹੇ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਤੰਭ ਬਣਵਾਇਆ, ਜਿਸ ‘ਤੇ ਲਿਖੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ ।
3. ਉਸਨੇ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੱਤਾ । ਉਸਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਨੌਂ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਨੌਂ ਰਤਨ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
4. ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲ ਸੀ । ਉਹ ਆਪ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਭਗਤ ਸੀ ਪਰ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਸੋਨੇ, ਚਾਂਦੀ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਚਲਾਏ ।
5. ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ ਫ਼ਾਹਿਆਨ ਭਾਰਤ ਆਇਆ ਸੀ ।
6. ਉਸਨੇ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤਿਆ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਸੂਰਜ’ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਾਲੀਦਾਸ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਲੀਦਾਸ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵੀ ਸਨ ।ਉਹ ਗੁਪਤ ਸਮਰਾਟ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤਿਆ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਨੌਂ ਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ, ਨਾਟਕਾਂ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ, ਰਘੂਵੰਸ਼, ਕੁਮਾਰ ਸੰਭਵ ਅਤੇ ਮੇਘਦੂਤ ਆਦਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅਮਰ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ । ‘ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ’ ਨਾਟਕ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ? ਉੱਤਰ-ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਜੀਵਨ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸੀ ।

1. ਟੈਕਸ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਨ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜ਼ਰੁਰਤ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਸਤੀਆਂ ਸਨ । ਆਮ ਲੋਕ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਰੀਦਣ ਲਈ ਕੌਡੀਆਂ ਜਾਂ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਪਰ ਇਸ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੋਨੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਚਲਾਏ ਗਏ । ਅਜਿਹੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਨੂੰ ਦੀਨਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ।
2. ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੀ । ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨਾਜਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਫਲਾਂ ਅਤੇ ਤੇਲ-ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।
3. ਦੇਸੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ, ਦੋਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਪਾਰ ਉੱਨਤ ਸੀ । ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ, ਚੀਨ, ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵਪਾਰਕ ਸੰਬੰਧ ਸਨ ।
4. ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ, ਵਪਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਸੰਗਠਨ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੇਣੀ ਜਾਂ ਨਿਗਮ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ।
5. ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ-ਧੰਦੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਿੱਤੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ‘ਸੁਨਹਿਰੀ ਯੁੱਗ’ ਕਿਉਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰੇਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਉੱਨਤੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ‘ਸੁਨਹਿਰੀ ਯੁੱਗ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

1. ਗੁਪਤ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਸੀ । ਰਾਜਾ ਮੰਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਸ਼ਾਸਨ ਚਲਾਉਂਦਾ ਸੀ ।
2. ਲੋਕ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ, ਸੁਖੀ ਅਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰ ਸਨ । ਕਰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਨ । ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਵਰਤੋਂ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਹੁਤ ਸਸਤੀਆਂ ਸਨ । ਇਸ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਸੋਨੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਚਲਾਏ ਗਏ ।
3. ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ ।
4. ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਦਰਜੇ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਈ । ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ ।
5. ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਭਾਵੇਂ ਗੁਪਤ ਰਾਜੇ ਆਪ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਪਰ ਉਹ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨ-ਪੂਰਵਕ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ | ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ ।
6. ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਆਰੀਆ ਭੱਟ, ਵਰਾਹਮਿਹਿਰ, ਬ੍ਰਹਮਗੁਪਤ ਅਤੇ ਬਾਣਭੱਟ ਇਸ ਕਾਲ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਨ ।
7. ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਤੇ ਭਿਕਸ਼ੂ ਅਧਿਆਪਕ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਮੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਤਕਸ਼ਿਲਾ, ਸਾਰਨਾਥ` ਅਤੇ ਨਾਲੰਦਾ ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲੇ ਸਨ ।
8. ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

II. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

(1) ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਇਕ ………………………. ਅਤੇ …………………… ਸੀ ।
(2) ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੂਜੇ ਨੇ ਬਹੁਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ……………………, ………………….. ਅਤੇ …………………… ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ।
(3) ਗੁਪਤ ਸਾਮਰਾਜ ਕਈ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ …………………………… ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ।
(4) ਗੁਪਤਕਾਲ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਨੂੰ ……………………… ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ।
(5) ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਨਾਟਕ …………………………. ਅਤੇ ਕਾਵਿ …………………… ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(1) ਮਹਾਨ ਯੋਧਾ, ਸ਼ਾਸਕ
(2) ਸੋਨੇ, ਚਾਂਦੀ
(3) ਭੁਕਤੀ
(4) ਵਿਸ਼
(5) ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ, ਮੇਘਦੂਤ ।

III. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :

(1) ਆਰੀਆਵਤ	(ਉ) ਪੰਜਾਬ
(2) ਮੁਕ	(ਅ) ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ
(3) ਲੋਹ-ਸਤੰਭ	(ੲ) ਇੱਕ ਅਫ਼ਸਰ
(4) ਕੁਮਾਰਾਮਾਤਯ	(ਸ) ਦਿੱਲੀ

ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ਜੋੜੇ-

(1) ਆਰੀਆਵਤ	(ਅ) ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ
(2) ਮੁਕ	(ਉ) ਪੰਜਾਬ
(3) ਲੋਹ-ਸਤੰਭ	(ਸ) ਦਿੱਲੀ
(4) ਕੁਮਾਰਾਮਾਤਯ	(ੲ) ਇੱਕ ਅਫ਼ਸਰ

IV. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਹੀ (√) ਇੱਕ ਅਫ਼ਸਰ ) ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (×) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ :

(1) ਮਹਾਰਾਜ ਗੁਪਤ, ਗੁਪਤ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰਾਜਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(√)

(2) ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤਿਆ ਨੇ ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(×)

(3) ਯੌਧੇਅ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
(×)

(4) ਫ਼ਾਹਿਯਾਨ ਯੂਨਾਨੀ ਲੇਖਕ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(×)

(5) ਗੁਪਤ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ।
ਉੱਤਰ-
(√)

(6) ਆਰੀਆਭੱਟ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(√)

PSEB 6th Class Social Science Guide ਗੁਪਤ ਸਾਮਰਾਜ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗੁਪਤਵੰਸ਼ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਸਕ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨੇ ਇਕ ਲਿਚਛਵੀ ਰਾਜ ‘ਕੁਮਾਰੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਉਸਦਾ ਕੀ ਨਾਂ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁਮਾਰ ਦੇਵੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਦੀਆਂ ਉਪਲੱਬਧੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਸਤੰਬ ਦਾ ਲੇਖਕ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰੀਸ਼ੇਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਹਿਰੌਲੀ ਵਿਚ ਕੁਤੁਬਮੀਨਾਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਲੋਹ-ਸਤੰਬ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਕਾਲ ਵਿਚ ਬਣਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੁਪਤ ਵੰਸ਼ ।

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗੁਪਤ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਪਤਨ ਵਿਚ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹੀ ?
(ਉ) ਹੁਨ
(ਅ) ਮੰਗੋਲ
(ੲ) ਆਰੀਆ
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਹੁਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਜੰਤਾ ਦੀਆਂ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਆਪਣੀ ਕਿਹੜੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ ?
(ਉ) ਸੁੰਦਰ ਢਿੱਤੀ-ਚਿੱਤਰ
(ਅ) ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ
(ੲ) ਵਿਸ਼ਾਲ ਤੋਰਨ ਦਵਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਸੁੰਦਰ ਢਿੱਤੀ-ਚਿੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਮੇਘਦੂਤ ਅਤੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਉਹ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਕਵੀ ਸੀ ?
(ਉ) ਬ੍ਰਜ
(ਅ) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ
(ੲ) ਪਾਲੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਪਾਲੀ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗੁਪਤ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਚਾਰ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੁਪਤ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਚਾਰ ਸਰੋਤ ਹਨ-

1. ਪੁਰਾਣ,
2. ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਨਾਟਕ,
3. ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ ਸ਼ਾਹਿਬਾਨ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ,
4. ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਗੁਪਤ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜਾ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੁਪਤ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜਾ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਪਹਿਲਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਕਿਹੜੇ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਏ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਸਿੱਛਵੀ ਵੰਸ਼ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਪਹਿਲੇ ਦਾ ਰਾਜਕਾਲ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਪਹਿਲੇ ਦਾ ਰਾਜਕਾਲ 319 ਈ: ਤੋਂ 335 ਈ: ਤੱਕ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਰਾਜਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਕਦੋਂ ਬੈਠਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ 335 ਈ: ਵਿੱਚ ਰਾਜਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਨੇ ਕਿਹੜੇ ਨਾਗ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਗ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਸਨਅਚਯੁਤ ਨਾਗ, ਨਾਗਸੈਨ ਅਤੇ ਗਣਪਤੀ ਨਾਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਭਾਰਤ ਦਾ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਕਿਹੜੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਨੇ ਕਿਹੜੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਰਾਜੇ ਨਾਲ ਮਿੱਤਰਤਾ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ ਦੇ ਰਾਜੇ ਮੇਘਵਰਮਨ ਨਾਲ ਮਿੱਤਰਤਾ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤਿਆ ਦਾ ਰਾਜਕਾਲ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤਿਆ ਦਾ ਰਾਜਕਾਲ 380 ਈ: ਤੋਂ 412 ਈ: ਤੱਕ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਪੰਚਤੰਤਰ ਦਾ ਲੇਖਕ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੰਚਤੰਤਰ ਦਾ ਲੇਖਕ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਸ਼ਰਮਾ ਸੀ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਪਹਿਲੇ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਸਿੱਛਵੀ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਦੇਵੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ । ਲਿੱਛਵੀ ਵੰਸ਼ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੀ । ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਮਗਧ, ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਵਤ ਵੀ ਚਲਾਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਦੀ ਕਲਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੀ ਦੇਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਨੇ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ । ਉਸਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਲਗਾਓ ਸੀ । ਉਸ ਰਾਜ ਦੇ ਕੁਝ ਸਿੱਕਿਆਂ ‘ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀਣਾ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਹਰੀਸ਼ੇਨ ਉਸ ਦਾ ਦਰਬਾਰੀ ਕਵੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਉੱਨਤੀ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਉੱਨਤੀ ਹੋਈ । ਆਰੀਆ ਭੱਟ ਇਸ ਕਾਲ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਜੋਤਸ਼ੀ ਅਤੇ ਗਣਿਤ ਦਾ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਸਿਫ਼ਰ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰਹਿਣ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ । ਮਗੁਪਤ ਗਣਿਤ ਅਤੇ ਬੀਜ ਗਣਿਤ ਦਾ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ । ਵਰਾਹਮਿਹਿਰ ਬਨਸਪਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਭੂਗੋਲ ਦਾ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਦੀਆਂ ਦੱਖਣੀ ਜਿੱਤਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਜਿੱਤ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਿੱਤ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ 12 ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ | ਉਸ ਨੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਜਿੱਤੇ ਹੋਏ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਇਆ ਸੀ ਪਰ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜਿੱਤੇ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ ਉਸ ਨੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਦੇ ਦਿੱਤੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਹ ਕੇਵਲ ਕਰ ਵਸੂਲ ਕਰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੂਜੇ ਦੇ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਨੇ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਕੇ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤਿਆ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁੱਤਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵਤੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਵਾਕਾਟਕ ਰਾਜ ਦੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਰੁਦਰਸੇਨ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ | ਪਰ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਰੁਦਰਸੇਨ ਦੂਜੇ ਦੀ ਜਲਦੀ ਹੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ । ਇਸ ਲਈ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਨੇ ਪ੍ਰਭਾਵਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਗੁਪਤ ਸਾਮਰਾਜ ਨਬਾਲਗ ਦੋਹਤਿਆਂ ਦੀ ਵਾਕਾਟਕ ਰਾਜ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ । ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੀ ਇਸ ਨੀਤੀ ਕਾਰਨ ਵਾਕਾਟਕ ਰਾਜ ਦੀ ਜਨਤਾ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੀ ਅਹਿਸਾਨਮੰਦ ਹੋ ਗਈ । ਗੁਪਤ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਕੁੰਤਲ ਦੇ ਕਾਂਵ ਸ਼ਾਸਕ ਦੀਆਂ ਪੁੱਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਵਿਆਹ ਕੀਤੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੂਜੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਫ਼ਾਹਿਆਨ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵੇਰਵਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਾਰਿਆਨ ਇੱਕ ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ ਸੀ । ਉਹ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤਿਆ ਦੇ ਰਾਜਕਾਲ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਆਇਆ । ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬੋਧੀ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਲਈ ਭਾਰਤ ਆਇਆ ਸੀ ।
ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ-

• ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤਿਆ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਬਾਰੇ – ਫ਼ਾਰਿਆਨ ਨੇ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤਿਆ ਦੇ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਜ਼ਾ ਨਰਮ ਸੀ, ਫਿਰ ਵੀ ਅਪਰਾਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਸੜਕਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਨ । ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਸੁਚਾਰੂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ | ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਗਵਰਨਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਸੀ ।
• ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ – ਫ਼ਾਹਿਆਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਪਤ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ, ਇਮਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਚੰਗੇ ਨਾਗਰਿਕ ਸਨ । ਉਹ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨੈਤਿਕ ਜੀਵਨ ਉੱਚਾ ਸੀ । ਲੋਕ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਸਨ । ਚੰਡਾਲਾਂ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਨਗਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ।
• ਧਰਮ ਬਾਰੇ – ਫ਼ਾਹਿਆਨ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਬਹੁਤ ਵਿਕਸਿਤ ਸੀ । ਪਰ ਗੁਪਤ ਸ਼ਾਸਕ ਆਪ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਸਨ | ਪਰ ਉਹ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨੇ ਇਸ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉੱਨਤੀ ਕੀਤੀ ।

1. ਇਸ ਕਾਲ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਨਾਟਕ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ । ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ, ਰਘੂਵੰਸ਼, ਮੇਘਦੂਤ ਅਤੇ ਰਿਤੁਸੰਹਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਗਏ ਮੁੱਖ ਨਾਟਕ ਹਨ । ਕਾਲੀਦਾਸ, ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੌਂ ਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਸਮੁਦਰ ਗੁਪਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹਰੀਸ਼ਨ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸੀ ।
3. ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਸ਼ਰਮਾ ਦਾ ਪੰਚਤੰਤਰ, ਵਿਸ਼ਾਖਦੱਤ ਦਾ ਮੁਦਰਾਖਸ਼ਸ਼ ਅਤੇ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਮਰਕੋਸ਼ ਵੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਅਨਮੋਲ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ ।
4. ਗੁਪਤਕਾਲ ਵਿੱਚ ਨਾਲੰਦਾ, ਸਾਰਨਾਥ, ਤਕਸ਼ਿਲਾ, ਪਾਟਲੀਪੁੱਤਰ, ਬਨਾਰਸ, ਮਥੁਰਾ ਆਦਿ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੇਂਦਰ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ, ਧਰਮ, ਦਰਸ਼ਨ, ਵੇਦਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।

Punjab State Board PSEB 6th Class Social Science Book Solutions History Chapter 14 ਭਾਰਤ 200 ਈ: ਪੂ: ਤੋਂ 300 ਈ: ਤੱਕ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Social Science History Chapter 14 ਭਾਰਤ 200 ਈ: ਪੂ: ਤੋਂ 300 ਈ: ਤੱਕ

SST Guide for Class 6 PSEB ਭਾਰਤ 200 ਈ: ਪੂ: ਤੋਂ 300 ਈ: ਤੱਕ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
I. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਲਿਖੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਾਤਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਤਵਾਹਨਾਂ ਨੇ ਦੱਕਨ ਵਿੱਚ ਲਗਪਗ 300 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸੁਖ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ-

1. ਰਾਜਾ – ਸਾਤਵਾਹਨ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਸਰਵਉੱਚ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਧਰਮ ਦਾ ਰੱਖਿਅਕ ਅਤੇ ਦੈਵੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਮਾਲਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਭਾਵੇਂ ਰਾਜਾ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ ਸੀ, ਫਿਰ ਵੀ ਸਥਾਨਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ ।
2. ਅਧਿਕਾਰੀ – ਅਮਾਤਯ ਅਤੇ ਮਹਾਮਾਤਰ ਆਦਿ ਅਧਿਕਾਰੀ ਰਾਜੇ ਦੀ , ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
3. ਪ੍ਰਾਂਤ – ਸਾਮਰਾਜ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਪ੍ਰਾਂਤ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੈਨਾਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
4. ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ – ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਨੂੰ ਅਹਾਰਾਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
5. ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ – ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮੁਖੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਗੋਲਮਿਕਾਸ ਕਹਾਉਂਦਾ ਸੀ ।
6. ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸੈਨਾ – ਸਾਤਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਨਿਆਂ ਵਿਵਸਥਾ ਕਠੋਰ ਸੀ । ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਘੋੜਿਆਂ, ਪੈਦਲ ਸੈਨਿਕਾਂ, ਰੱਥਾਂ, ਹਾਥੀਆਂ ਅਤੇ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।
7. ਆਮਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨ – ਸਾਤਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਸ਼ਾਇਦ ਭੁਮੀ ਟੈਕਸ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਹਿਲਾ ਮਹਾਨ ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਹਿਲਾ ਮਹਾਨ ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਕਾਰੀਕਲ ਸੀ ।
ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ-

1. ਭਾਰੀਕਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀ ਚੇਰ ਅਤੇ ਪਾਂਡਯ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਾਇਆ ।
2. ਉਸਨੇ ਸੀ ਲੰਕਾ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ।
3. ਉਸਨੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਕੇ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਸਿੰਜਾਈ ਲਈ ਨਹਿਰਾਂ ਤੇ ਤਲਾਬਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ।
4. ਉਸਨੇ ਹੜਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕਾਵੇਰੀ ਨਦੀ ‘ਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਬਣਵਾਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
200 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੋਂ 300 ਈ: ਤੱਕ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
200 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੋਂ 300 ਈ: ਤੱਕ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਹੁਤ ਸਾਧਾਰਨ ਸੀ । ਵਧੇਰੇ ਲੋਕ ਕਿਸਾਨ ਸਨ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ।

1. ਪਰ ਸ਼ਾਹੀ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਲੋਕ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ।
2. ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਪਾਰੀ ਅਤੇ ਕਾਰੀਗਰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਤੱਟਾਂ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਆਸਾਨੀ ਰਹੇ ।
3. ਲੋਕ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲ-ਜੁਲ ਕੇ ਵਸੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਦਿਨ ਭਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੋਕ ਆਪਣਾ ਮਨ ਪਰਚਾਉਣ ਲਈ ਸੰਗੀਤ, ਨਾਚ, ਕਵਿਤਾ-ਪਾਠ ਅਤੇ ਜੂਆ ਆਦਿ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
4. ਸੰਗੀਤ-ਯੰਤਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀਣਾ, ਬੰਸਰੀ, ਤਾਰਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਵਾਲੇ ਯੰਤਰਾਂ ਅਤੇ ਢੋਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਸੰਗੀਤ ਬਹੁਤ ਵਿਕਸਿਤ ਸੀ । ਲੋਕ ਰਾਤ ਅਤੇ ਦਿਨ ਲਈ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਰਾਗ · ਵਜਾਉਂਦੇ-ਗਾਉਂਦੇ ਸਨ ।
5. ਕਿਸਾਨ, ਵਪਾਰੀ, ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਕ ਅਤੇ ਕਾਰੀਗਰ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਟੈਕਸ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮਹਾਂਪਾਸ਼ਾਣ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮਹਾਂਪਾਸ਼ਾਣ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਲਗਪਗ 1000 ਈ:ਪੂ: ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈ ਸੀ । ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਉਹ ਲੋਕ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਂਪਾਸ਼ਾਣ-
ਨਿਰਮਾਤਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਮਹਾਂਪਾਸ਼ਾਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨਾਲ ਘੋਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਮਹਾਂਪਾਸ਼ਣ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਮਹਾਂਪਾਸ਼ਾਣ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਨੂੰ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਇਨਾਮਗਾਉਂ, ਤਕਲਾਘਾਟ ਤੇ ਮਹੁਰਝੜੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮਾਸਕੀ, ਕੋਪਬਲ ਤੇ ਬ੍ਰਹਮਗਿਰੀ ਆਦਿ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲੇ ਖੰਡਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਖੰਡਰਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਂਪਾਸ਼ਾਣ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਲੋਕ ਕਾਲੇ ਅਤੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ ਬਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘੜੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਰਤਨ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਕਈ ਬਰਤਨ ਚੱਕ ‘ਤੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ।
ਲੋਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰ, ਦੋਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿੱਤੇ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਕਿੱਤਾ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਨਤ ਸੀ, ਪਰ ਵਧੇਰੇ ਲੋਕ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮਹਾਂਪਾਸ਼ਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਮੁਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਦੇ ਢੰਗ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਂਪਾਸ਼ਾਣ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਲੋਕ ਮੁਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਿਵਾਜ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਮੁਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਦਫ਼ਨਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਵੱਡੇਵੱਡੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਘੇਰਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਲੋਕ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੇ ਭਾਂਡੇ, ਔਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਆਦਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦਫ਼ਨਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਸ਼ਾਇਦ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਨੁੱਖ ਦੁਸਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਉੱਥੇ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮਿਟਰੀਅਸ ਅਤੇ ਮੀਰੇਂਦਰ ਕੌਣ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-

• ਮਿਟਰੀਅਸ – ਮਿਟਰੀਅਸ ਪਹਿਲਾ ਹਿੰਦ-ਯੂਨਾਨੀ ਹਮਲਾਵਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਮੌਰੀਆ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਿੰਧ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਭਾਗ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਪਰ ਡਿਮਿਟਰੀਅਸ ਨੂੰ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਬਲਖ ਪਾਂਤ ਤੋਂ ਹੱਥ ਧੋਣੇ ਪਏ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਯੂਕੇਟਾਈਸ ਨੇ ਸਫਲ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤਾ ਸੀ ।
• ਮੀਰੇਂਦਰ – ਮੀਰੇਂਦਰ ਹਿੰਦ-ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਪਨਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਬੁੱਧ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਿਲਿੰਦ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ । ਇਹ ਬੜਾ ਯੋਗ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਪੁਸ਼ਿਆਮਿੱਤਰ ਸ਼ੰਗ ਦੇ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ (ਆਧੁਨਿਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਹਿਤ) ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਕੁਝ ਭਾਗਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਜਮਾ ਲਿਆ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸ਼ਕਾਂ (ਸਿਥੀਅਨਜ਼) ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਕ (ਸਿਥੀਅਨਜ਼ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸੀ ਸਨ । ਇਹ 200 ਈ: ਪੂ: ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਮਲਾਵਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਥਾਈ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਥੁਰਾ ਅਤੇ ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਨ । ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਉਜੈਨ ਖੇਤਰ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਏ । ਰੁਦਰਦਮਨ-I ਸ਼ਕ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ 200 ਈ: ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਕੀਤਾ । ਚੌਥੀ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਗੁਪਤ ਸਮਰਾਟ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤ (ਚੰਦਰਗੁਪਤ-II) ਨੇ ਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਨਿਸ਼ਕ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਨਿਸ਼ਕ ਕੁਸ਼ਾਨ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ 78 ਈ: ਤੋਂ 102 ਈ: ਤੱਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ | ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਉਸਦੀ ਤੁਲਨਾ ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ – ਕਨਿਸ਼ਕ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਕੁਸ਼ਾਨ ਰਾਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਸਤਾਰ ਹੋਇਆ । ਉਸ ਦਾ ਰਾਜ ਬਿਹਾਰ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੱਧ ਭਾਰਤ, ਗੁਜਰਾਤ, ਸਿੰਧ, ਪੰਜਾਬ, ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਬਲਖ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ । ਉਸਨੇ ਚੀਨੀ ਸੈਨਾਪਤੀ ਪਾਨ ਚਾਓ ਨਾਲ ਵੀ ਯੁੱਧ ਕੀਤਾ ਸੀ ।

ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਤੇ ਕਨਿਸ਼ਕ – ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਨਿਸ਼ਕ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਮੱਠਾਂ ਤੇ ਵਿਹਾਰਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਵਾਈ ਅਤੇ ਕਈ ਨਵੇਂ ਮੱਠਾਂ ਤੇ ਵਿਹਾਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਵਾਇਆ । ਉਸਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸਭਾ ਬੁਲਾਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਚੌਥੀ ਬੁੱਧ ਸਭਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਅਸ਼ਵਘੋਸ਼, ਨਾਗਾਰਜੁਨ ਅਤੇ ਵਸੁਮਿੱਤਰ ਵਰਗੇ ਬੋਧ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦਿੱਤੀ ।

ਕਲਾ-ਪ੍ਰੇਮੀ – ਕਨਿਸ਼ਕ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਕਲਾ-ਪੇਮੀ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਸਮੇਂ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਸੁੰਦਰ ਮੂਰਤੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ । ਉਸਦੇ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਗੰਧਾਰ ਕਲਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਥੁਰਾ ਕਲਾ ਦਾ ਵੀ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ | ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੋਨੇ-ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਵੀ ਚਲਾਏ ।

II. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

(1) ਗੌਤਮੀ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਾਕਰਣੀ ਨੇ ………………………… ਤੋਂ ………………….. ਈ: ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
106 ਈ:, 130

(2) ਸਾਤਵਾਹਨਾਂ ਨੇ ਨਗਰਾਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਲਈ …………………… ਬਣਾਈਆਂ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੜਕਾਂ

(3) ਸਾਤਵਾਹਨ ਰਾਜੇ ………………………….. ਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ

(4) ਪਾਂਡਯ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ …………………………….. ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਦੁਰਈ

(5) ਪੱਲਵ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ……………………………. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਇਰਾਨ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਬੀਲਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਰਥੀਅਨ

(6) ਕੁਸ਼ਾਨ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਾ ……………………… ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਨਿਸ਼ਕ

III. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :

(1) ਗੌਤਮੀਪੁੱਤਰ ਸ਼ਾਹਕਰਣੀ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ	(ਉ) ਯੁੱਗਸ਼ੀ ਸ਼ਾਪਕਰਣੀ
(2) ਸਾਤਵਾਹਨਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਸਕ	(ਅ) ਵਸ਼ਿਸ਼ਟੀਪੁੱਤਰ ਪੁਲਮਾਵਿ
(3) ਕਾਲੇ ਅਤੇ ਲਾਲ ਬਰਤਨ	(ੲ) ਘੁਮਿਆਰਾ ਕੰਮ
(4) ਦਾਤਰੀ ਅਤੇ ਕਹੀ	(ਸ) ਕੁਸ਼ਾਨ ਰਾਜਾ
(5) ਮੀਰੇਂਦਰ	(ਹ) ਚੀਨੀ ਸੈਨਾਪਤੀ
(6) ਕੁਜੁਲ ਕੈਡਫ਼ਿਸਿਜ਼	(ਕ) ਹਿੰਦੀ-ਯੂਨਾਨੀ ਹਮਲਾਵਰ
(7) ਪਾਨ ਚਾਉ	(ਖ) ਬੋਧੀ ਵਿਦਵਾਨ
(8) ਅਸ਼ਵਘੋਸ਼	(ਗ) ਔਜ਼ਾਰ

ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ਜੋੜੇ-

(1) ਗੌਤਮੀਪੁੱਤਰ ਸ਼ਾਹਕਰਣੀ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ	(ਅ) ਵਸ਼ਿਸ਼ਟੀਪੁੱਤਰ ਪੁਲਮਾਵਿ
(2) ਸਾਤਵਾਹਨਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਸਕ	(ਉ) ਯੁੱਗਸ਼ੀ ਸ਼ਾਤਕਰਣੀ
(3) ਕਾਲੇ ਅਤੇ ਲਾਲ ਬਰਤਨ	(ੲ) ਘੁਮਿਆਰਾ ਕੰਮ
(4) ਦਾਤਰੀ ਅਤੇ ਕਹੀ	(ਗ) ਔਜ਼ਾਰ
(5) ਮੀਰੇਂਦਰ	(ਕ) ਹਿੰਦੀ-ਯੂਨਾਨੀ ਹਮਲਾਵਰ
(6) ਕੁਜੁਲ ਕੈਡਫ਼ਿਸਿਜ਼	(ਸ) ਕੁਸ਼ਾਨ ਰਾਜਾ
(7) ਪਾਨ ਚਾਉ	(ਹ) ਚੀਨੀ ਸੈਨਾਪਤੀ
(8) ਅਸ਼ਵਘੋਸ਼	(ਖ) ਬੋਧੀ ਵਿਦਵਾਨ

IV. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਹੀ (√) ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (×) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ :

(1) ਦੱਕਨ ਵਿੱਚ ਮੌਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸਾਤਵਾਹਨ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
(√)

(2) ਗੌਤਮੀਪੁੱਤਰ ਸ਼ਾਕਰਣੀ ਨੇ 106 ਈ: ਤੋਂ 131 ਈ: ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
(×)

(3) ਸੰਗੀਤ, ਨਾਚ, ਕਾਵਿ-ਉੱਚਾਰਣ ਅਤੇ ਜੁਆ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਿਸਮਾਂ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
(√)

(4) ਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤਿਆ ਨੇ ਨਹੀਂ ਹਰਾਇਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(×)

(5) ਗੋਡੋਫ਼ਰਨੀਜ਼ ਇੱਕ ਸ਼ਕ ਰਾਜਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(√)

(6) ਕਨਿਸ਼ਕ ਨੇ ਚੌਥੀ ਬੋਧੀ ਸਭਾ ਬੁਲਾਈ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(√)

(7) ਹੁਵਿਸ਼ਕ ਇੱਕ ਪੱਲਵ ਰਾਜਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(×)

PSEB 6th Class Social Science Guide ਭਾਰਤ 200 ਈ: ਪੂ: ਤੋਂ 300 ਈ: ਤੱਕ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗੌਤਮੀਪੁੱਤਰ ਸ਼ਤਕਰਣੀ ਦੱਕਨ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਤਵਾਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਾਤਵਾਹਨ ਸ਼ਾਸਕ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਸਨ । ਪਰੰਤੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਉਪਾਰੀ ਵਰਗ ਇਕ ਹੋਰ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਧਰਮ ਕਿਹੜਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਯੂਨਾਨੀ ਸ਼ਾਸਕ ਮੀਰੇਂਦਰ ਬੁੱਧ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਰਾਟ ਮਿਲਿੰਦ ।

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੁਸ਼ਾਨ ਸ਼ਾਸਕ ਕਨਿਸ਼ਕ ਨੇ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜੇ ਚੀਨੀ ਸੈਨਾਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ · ਯੁੱਧ ਕੀਤਾ ?
(ਉ) ਪਾਨ ਚਾਉ
(ਅ) ਚਿਨ-ਪਿੰਗ
(ੲ) ਪਿੰਗ-ਚਿਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਪਾਨ ਚਾਉ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਗੰਧਾਰ ਕਲਾ ਸ਼ੈਲੀ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਕਲਾ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਸੀ ?
(ਉ) ਯੂਨਾਨੀ ਅਤੇ ਇਰਾਨੀ
(ਅ) ਯੂਨਾਨੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ
(ੲ) ਮਥੁਰਾ ਅਤੇ ਵਿੜ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਯੂਨਾਨੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਸ਼ਵਘੋਸ਼ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੁੱਧ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ । ਦੱਸੋ ਕਿ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਉਹ ਕਿਸ ‘ ਸ਼ਾਸਕ ਦਾ ਦਰਬਾਰੀ ਸੀ ?
(ਉ) ਹੁਵਿਸ਼ਕ
(ਅ) ਮੀਰੇਂਦਰ
(ੲ) ਕਨਿਸ਼ਕ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਕਨਿਸ਼ਕ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਾਤਵਾਹਨ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਤਵਾਹਨ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸਿਮਕ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਗੌਤਮੀਪੁੱਤਰ ਸ਼ਾਹਕਰਣੀ ਦਾ ਰਾਜਕਾਲ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੌਤਮੀਪੁੱਤਰ ਸ਼ਾਹਕਰਣੀ ਨੇ 106 ਈ: ਤੋਂ 130 ਈ: ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚੋਲ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰਾਜਾ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੋਲ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰਾਜਾ ਕਾਰੀਕਲ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਨੇਡਮ ਚੇਲਿਯਨ ਕਿਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਂਡਯ ਵੰਸ਼ ਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪੱਲਵ ਸ਼ਾਸਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਰਥੀਅਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਰਾਪ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਕ ਜਾਤੀ ਦੇ ਕੁਝ ਲੋਕ ਪੱਲਵ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਬਣ ਗਏ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਵਰਨਰਾਂ ਨੂੰ ਸਰਾਪ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕੁਸ਼ਾਨ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁਸ਼ਾਨ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਕੁਜੁਲ ਕੈਡਫ਼ਿਸਿਜ਼ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਨਿਸ਼ਕ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕਿਹੜੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਨਿਸ਼ਕ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਪੁਰਸ਼ਪੁਰ (ਵਰਤਮਾਨ ਪੇਸ਼ਾਵਰ) ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਨਿਸ਼ਕ ਕਿਹੜੇ ਬੋਧੀ ਵਿਦਵਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਪੈਰੋਕਾਰ ਬਣਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਨਿਸ਼ਕ ਬੋਧੀ ਵਿਦਵਾਨ ਅਸ਼ਵਘੋਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਪੈਰੋਕਾਰ ਬਣਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕਨਿਸ਼ਕ ਨੇ ਕਿਹੜਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਸਾਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਨਿਸ਼ਕ ਨੇ ਬਾਰਾਮੂਲਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕਨਿਸ਼ਕਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਸਾਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕਨਿਸ਼ਕ ਨੇ ਚੌਥੀ ਬੁੱਧ ਸਭਾ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਿੱਥੇ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਨਿਸ਼ਕ ਨੇ ਚੌਥੀ ਬੁੱਧ ਸਭਾ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਅਸ਼ਵਘੋਸ਼ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਸ਼ਵਘੋਸ਼ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਬੁੱਧ ਚਰਿੱਤਰਮ’ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
200 ਈ: ਪੂ: ਤੋਂ 300 ਈ: ਪੂ. ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਲਾ ਦੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਦੋ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੰਧਾਰ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਮਥੁਰਾ ਸ਼ੈਲੀ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸ਼ਕ ਜਾਤੀ ਦੇ ਹਮਲੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।’ ਉੱਤਰ-ਸ਼ਕ ਜਾਤੀ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਸੀ । ਲਗਪਗ 165 ਈ: ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਚੀਨ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਯੂ-ਚੀ ਜਾਤੀ ਨੇ ਸ਼ਕ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਖਦੇੜ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਕਾਂ ਨੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਕਈ ਯੂਨਾਨੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ | ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਲਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਨਿਸ਼ਕ ਦੀਆਂ ਦੋ ਜਿੱਤਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਜਿੱਤ – ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਜਿੱਤ ਕਨਿਸ਼ਕ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਜਿੱਤ ਸੀ । ਉੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਨਗਰਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।ਵਰਤਮਾਨ ਬਾਰਾਮੂਲਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਕਨਿਸ਼ਕਪੁਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਗਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ।
2. ਮਗਧ ਨਾਲ ਯੁੱਧ – ਉਸ ਨੇ ਮਗਧ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਨਾਲ ਵੀ ਯੁੱਧ ਕੀਤਾ । ਉੱਥੋਂ ਉਹ ਪਾਟਲੀਪੁੱਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਭਿਕਸ਼ੂ ਅਸ਼ਵਘੋਸ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਆਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ‘ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਿਆਂ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਜੀਵਨ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ।

1. ਸ਼ਕ, ਹਿੰਦ-ਯੂਨਾਨੀ, ਪੱਲਵ, ਕੁਸ਼ਾਨ ਆਦਿ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ । ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ।
2. ਕਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ।
3. ਕਨਿਸ਼ਕ ਆਦਿ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ . ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਾਤਵਾਹਨਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਤਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਸਾਤਵਾਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਸ਼ਨਾ ਨਦੀ ਅਤੇ ਗੋਦਾਵਰੀ ਨਦੀ ਦਾ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਦੇਸ਼ (ਆਂਧਰਾ) ਜਿੱਤ ਲਿਆ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਤਵਾਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਂਧਰਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਤਵਾਹਨ ਬਾਹਮਣ ਜਾਤੀ ਦੇ ਸਨ ।

• ਸਿਮੁਕ. ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ – ਸਿਮੁਕ ਸਾਤਵਾਹਨ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਮੋਢੀ ਸੀ । ਸਿਮੁਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਕਾਨਾ ਜਾਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਰਾਜ-ਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਿਆ ।
• ਸ਼ਾਹਕਰਣੀ ਪਹਿਲਾ – ਸ਼ਾਕਰਣੀ ਪਹਿਲਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਜੇਤੂ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮਾਲਵਾ ਅਤੇ ਬਰਾਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਅਤੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਇਆ ।ਉਸਨੇ ਅਸ਼ਵਮੇਧ ਯੱਗ ਵੀ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਈ ਉਪਾਧੀਆਂ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀਆਂ | ਸ਼ਾਕਰਣੀ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ, ਮਾਲਵਾ, ਬਰਾਰ, ਉੱਤਰੀ ਕੋਂਕਣ, ਪੁਨਾ ਅਤੇ ਨਾਸਿਕ ਤੱਕ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ।
• ਗੌਤਮੀਪੁੱਤਰ ਸ਼ਾਕਰਣੀ – ਗੌਤਮੀਪੁੱਤਰ ਸ਼ਾਹਕਰਣੀ ਸਾਤਵਾਹਨਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ 106 ਈ: ਤੋਂ 130 ਈ: ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਉਸਨੇ ਸ਼ਕ, ਯੂਨਾਨੀ ਤੇ ਪਾਰਥੀਅਨ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਤਾਕਤਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ।
• ਯੁੱਗ ਸ਼ਾਕਰਣੀ – ਯੁੱਗਸ਼ੀ ਸ਼ਾਤਕਰਣੀ ਸਾਤਵਾਹਨਾਂ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਮਹਾਨ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਸਮੇਂ ਸ਼ਕ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਹਮਲਿਆਂ ਕਾਰਨ ਸਾਤਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਨਿਸ਼ਕ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਜਿੱਤਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਨਿਸ਼ਕ ਕੁਸ਼ਾਨ ਜਾਤੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਉਹ 78 ਈ: ਦੇ ਲਗਪਗ ਰਾਜ-ਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਾ । ਉਸ ਨੇ ਪੁਰਸ਼ਪੁਰ ਪੇਸ਼ਾਵਰ) ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ । ਉਸਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ-

1. ਸ਼ਕ ਸਤਰਾਪਾਂ ‘ਤੇ ਜਿੱਤ – ਉਸ ਨੇ ਉਜੈਨ, ਮਥੁਰਾ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ਼ਕ ਸਤਰਾਪਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ ।
2. ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਜਿੱਤ – ਕਸ਼ਮੀਰ ਕਨਿਸ਼ਕ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਜਿੱਤ ਸੀ । ਉੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਨਗਰਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।
3. ਮਗਧ ਨਾਲ ਯੁੱਧ – ਉਸ ਨੇ ਮਗਧ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਨਾਲ ਵੀ ਯੁੱਧ ਕੀਤਾ । ਉੱਥੋਂ ਉਹ ਪਾਟਲੀਪੁੱਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਭਿਕਸ਼ੂ ਅਸ਼ਵਘੋਸ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਆਇਆ ।
4. ਚੀਨ ਦੀ ਜਿੱਤ – ਕਨਿਸ਼ਕ ਨੇ ਚੀਨ ‘ਤੇ ਦੋ ਵਾਰੀ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਨੂੰ ਦੁਸਰੀ ਵਾਰੀ ਸਫਲਤਾ ਮਿਲੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਸ਼ਗਰ, ਯਾਰਕੰਦ ਅਤੇ ਖੋਤਾਨ ਦੇਸ਼ ਚੀਨ ਤੋਂ ਮਿਲ ਗਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਗੰਧਾਰ ਕਲਾ ਅਤੇ ਮਥੁਰਾ ਕਲਾ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੰਧਾਰ ਕਲਾ ਅਤੇ ਮਥੁਰਾ ਕਲਾ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦਾ ਜਨਮ 200 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੋਂ 300 ਈ: ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ । ਇਹਨਾਂ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ-
1. ਗੰਧਾਰ ਕਲਾ – ਇਸ ਕਲਾ ਦਾ ਜਨਮ ਗੰਧਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਗੰਧਾਰ ਕਲਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਕਲਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੁਸ਼ਾਨ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਭਾਰਤੀ ਸੀ ਜਦ ਕਿ ਮੂਰਤੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਢੰਗ ਯੂਨਾਨੀ ਸੀ । ਗੰਧਾਰ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਆਕਰਸ਼ਣ ਰੂਪ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਬੁੱਧ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

2. ਮਥੁਰਾ ਸ਼ੈਲੀ – ਕਨਿਸ਼ਕ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮਥੁਰਾ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾਕਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਕਲਾ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਥੁਰਾ ਸ਼ੈਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸ਼ੁੱਧ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾ ਸੀ । ਇਸ ‘ਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਲਾ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਦੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ।

Punjab State Board PSEB 6th Class Social Science Book Solutions History Chapter 13 ਮੌਰੀਆ ਅਤੇ ਸੁੰਗ ਕਾਲ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Social Science History Chapter 13 ਮੌਰੀਆ ਅਤੇ ਸੁੰਗ ਕਾਲ

SST Guide for Class 6 PSEB ਮੌਰੀਆ ਅਤੇ ਸੁੰਗ ਕਾਲ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
I. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਲਿਖੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਿਕੰਦਰ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿਕੰਦਰ ਮਕਦੂਨੀਆ ਦੇ ਰਾਜੇ ਫਿਲਿਪ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਕਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣਿਆ । ਉਸ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਰਾਜ-ਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸਨੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਸਾਲ ਉਸਨੇ ਮਕਦੁਨੀਆ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ । ਫਿਰ ਉਹ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੈਨਾ ਲੈ ਕੇ ਫਾਰਸ (ਇਰਾਨ) ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਚੱਲ ਪਿਆ । ਉਸਨੇ ਏਸ਼ੀਆ ਮਾਈਨਰ, ਸੀਰੀਆ, ਮਿਸਰ ਅਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ।

326 ਈ: ਪੂ: ਵਿੱਚ ਸਿਕੰਦਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਿਆਸ ਨਦੀ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਦੇ ਕਈ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ | ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੇ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਦੇ ਰਾਜੇ ਅੰਭੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਜੇਹਲਮ ਤੇ ਚਨਾਬ ਨਦੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਪੋਰਸ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ । ਪੋਰਸ ਨੇ ਸਿਕੰਦਰ ਦਾ ਡੱਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਸਿਕੰਦਰ ਦੇ ਸੈਨਿਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਡਰ ਗਏ ਸਨ ।ਉਹ ਲਗਾਤਾਰ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵੀ ਥੱਕ ਗਏ ਸਨ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਿਕੰਦਰ ਨੂੰ ਬਿਆਸ ਨਦੀ ਤੋਂ ਹੀ ਵਾਪਸ ਮੁੜਨਾ ਪਿਆ । ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਾ ਪਹੁੰਚ ਸਕਿਆ । ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬੁਖਾਰ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੌਟੱਲਿਆ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੌਟਲਿਆ ਨੂੰ ਚਾਣਕਿਆ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਦਿਆਲੇ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਸੀ । ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਗੁਰੂ ਮੰਨਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਹੀ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਨੰਦ ਵੰਸ਼ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਕੇ ਮੌਰੀਆ ਸਾਮਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੇ ਸਮਰਾਟ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੌਟੱਲਿਆ ਮੌਰੀਆ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣ ਗਿਆ । ਕੌਟਲਿਆ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਲੇਖਕ ਵੀ ਸੀ । ਉਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ’ ਮੌਰੀਆ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਰੋਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਸ਼ੋਕ ਨੂੰ ‘ਮਹਾਨ’ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸ਼ੋਕ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸਮਰਾਟ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਜੇਤ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਪੁਜਾਰੀ, ਮਨੁੱਖਤਾ ਪੇਮੀ ਅਤੇ ਬੇਸਹਾਰਿਆਂ ਦਾ ਮਸੀਹਾ ਸੀ । ਉਸ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਉਸਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਗੁਣਾਂ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ-

• 261 ਈ: ਪੂ: ਵਿੱਚ ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਕਲਿੰਗ (ਉੜੀਸਾ) ਨੂੰ ਜਿੱਤਿਆ । ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਖੂਨ-ਖ਼ਰਾਬੇ ਤੋਂ ਅਸ਼ੋਕ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ । ਉਸਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਯੁੱਧ ਕਰਨਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ।
• ਲਿੰਗ ਦੇ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਾਕੀ ਜੀਵਨ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਭਲਾਈ ਵਿੱਚ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਲਈ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਸਰਾਵਾਂ ਬਣਵਾਈਆਂ, ਖੂਹ ਖੁਦਵਾਏ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਲਈ ਹਸਪਤਾਲ ਖੋਲ੍ਹੇ ।
• ਉਸਨੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ-ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ‘ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ।
• ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਨੂੰ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ, ਵੱਡਿਆਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਛੋਟਿਆਂ, ਨੌਕਰਾਂ ਤੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਦਇਆ ਦਾ ਭਾਵ ਰੱਖਣ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ।
• ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਨੂੰ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦੇਣ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ।
• ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਸਤੰਭਾਂ ‘ਤੇ ਖੁਦਵਾ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ।
• ਉਸਨੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਨ-ਕਲਿਆਣ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮੌਰੀਆ ਕਲਾ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੌਰੀਆ ਸ਼ਾਸਕ ਕਲਾ-ਪ੍ਰੇਮੀ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਲਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇਸ ਯੋਗਦਾਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ-

1. ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਰਾਜ ਮਹਿਲ ਬਣਵਾਇਆ ਇਹ ਰਾਜ ਮਹਿਲ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਸੀ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸਤੰਭਾਂ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ । ਅਸ਼ੋਕ ਦਾ ਮਹਿਲ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੀ ।
2. ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਝੀਲ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ ।
3. ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਤੂਪਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਵਾਇਆ । ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਾਂਚੀ ਦਾ ਸਤੂਪ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ।
4. ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਲਲਿਤ ਪਾਟਨ ਨਾਮਕ ਦੋ ਨਵੇਂ ਨਗਰ ਵਸਾਏ ।
5. ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਭਿਖਸ਼ੂਆਂ ਅਤੇ ਨਿਰਗੰਥਾਂ ਲਈ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਨਾਗ-ਅਰਜੁਨੀ ਤੇ ਬਾਰਾਬਾਰ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁੰਦਰ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਬਣਵਾਈਆਂ ।
6. ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸਤੰਭ ਬਣਵਾਏ ।ਇਹ ਸਤੰਭ 34 ਫੁੱਟ ਉੱਚੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਪਾਲਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਜੋ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਮਕਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸਤੰਭਾਂ ‘ਤੇ ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖ ਖੁਦਵਾਏ ।
7. ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਤੰਭਾਂ ’ਤੇ ਬੈਲ, ਹਾਥੀ, ਸ਼ੇਰ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਲਗਵਾਈਆਂ । ਇੱਕ ਮਰਤੀ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਸ਼ੇਰ ਪਿੱਠ ਨਾਲ ਪਿੱਠ ਲਗਾ ਕੇ ਬੈਠੇ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ । ਇਹ ਮੂਰਤੀ ਸਾਰਨਾਥ (ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹੀ ਮੁਰਤੀ ਸਾਡਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ ।
8. ਮੌਰੀਆ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਯਕਸ਼ਾਂ-ਯਕਸ਼ਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵੀ ਬਣਵਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ | ਅਜਿਹੀ ਇੱਕ ਮੂਰਤੀ ਪਟਨਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੀਦਾਰਗੰਜ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ ।

II. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

(1) ਸਿਕੰਦਰ ਦੇ ਸੈਨਿਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ …………………………….. ਵੇਖ ਕੇ ਡਰ ਗਏ ।
(2) ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਨੇ …………………………. ਈ: ਪੂ: ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ।
(3) …………………………. ਸੈਲਯੂਕਸ ਦਾ ਯੂਨਾਨੀ ਰਾਜਦੂਤ ਸੀ ।
(4) ਕੌਟੱਲਿਆ ਦੇ …………………………… ਅਤੇ ਮੈਗਸਥਨੀਜ ਦੀ …………………………… ਪੁਸਤਕ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਮੌਰੀਆ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
(5) ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ …………………………….. ਦਾ ਸਤੂਪ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(1) ਬਹਾਦਰੀ
(2) 297
(3) ਮੈਗਸਥਨੀਜ
(4) ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਇੰਡੀਕਾ
(5) ਸਾਂਚੀ ।

II. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :

(1) ਮੈਗਸਥਨੀਜ਼	(ਉ) ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ
(2) ਕੌਟੱਲਿਆ	(ਅ) ਸਰੂਪ
(3) ਸਾਂਚੀ	(ੲ) ਮੰਤਰੀ
(4) ਅਮਾਯਾ	(ਸ) ਇੰਡਿਕਾ

ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ਜੋੜੇ :

(1) ਮੈਗਸਥਨੀਜ਼	(ਸ) ਇੰਡਿਕਾ
(2) ਕੌਟੱਲਿਆ	(ਉ) ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ
(3) ਸਾਂਚੀ	(ਅ) ਸਤੂਪ
(4) ਅਮਾਯਾ	(ੲ) ਮੰਤਰੀ

IV. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ (√) ਜਾਂ ਗਲਤ (×) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ :

(1) ਸੈਲਯੂਕਸ ਨੇ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ।
(2) ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਤੰਭ ਬਣਵਾਏ ।
(3) ਮਹਾਮਾਤਰ ਸਿਕੰਦਰ ਦੇ ਅਫ਼ਸਰ ਸਨ ।
(4) ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਕਲਿੰਗ ਯੁੱਧ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਪਣਾਇਆ ।
(5) ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਨੇ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਝੀਲ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਵਾਇਆ ।
ਉੱਤਰ-
(1) (×)
(2) (×)
(3) (×)
(4) (√)
(5) (√)

PSEB 6th Class Social Science Guide ਮੌਰੀਆ ਅਤੇ ਸੁੰਗ ਕਾਲ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਿਕੰਦਰ ਮਕਦੂਨੀਆ ਦਾ ਇਕ ਮਹਾਨ ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਜੇਤਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਤੇ ‘ ਕਦੋਂ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
326 ਈ: ਪੂ: ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਹਾਨ ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਕਿਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿੰਦੂਸਾਰ ਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਸ਼ੋਕ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਮਰਾਟ ਸੀ । ਜਿਸਨੇ ਇਕ ਯੁੱਧ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸਦਾ ਦੇ ‘ ਲਈ ਯੁੱਧ ਕਰਨ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਦੱਸੋ ਉਹ ਕਿਹੜਾ ਯੁੱਧ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਲਿੰਗ ਦਾ ਯੁੱਧ ।

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅੰਤਿਮ ਮੌਰੀਆ ਸਮਰਾਟ ਬ੍ਰਿਥ ਦਾ ਕਤਲ ਉਸਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਉਹ ਸੈਨਾਪਤੀ ਕੌਣ ਸੀ ?
(ਉ) ਪੁਸ਼ਿਆ ਮਿੱਤਰ ਸ਼ੰਗ
(ਅ) ਸੈਲਯੂਕਸ ਨਿਕਾਤੋਰ
(ੲ) ਮਿਨਾਂਡਰ
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਪੁਸ਼ਿਆ ਮਿੱਤਰ ਸ਼ੰਗ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਹੜੇ ਮੌਰੀਆ ਸਮਰਾਟ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਨੈਤਿਕ ਮੁੱਲਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ?
(ਉ) ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ
(ਅ) ਬਿੰਦੂਸਾਰ
(ੲ) ਅਸ਼ੋਕ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਅਸ਼ੋਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੇਠਾਂ ਤਿੰਨ ਚਿੱਤਰ A, B ਅਤੇ Cਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਚਿੱਤਰ ਸਾਡਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ ?

ਉੱਤਰ-
(C).

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਿਕੰਦਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿਕੰਦਰ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਰਾਜਾ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦਾ ਨਾਂ ਕੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦਾ ਨਾਂ ਅੰਭੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਹੜੇ ਰਾਜਾ ਨੇ ਸਿਕੰਦਰ ਦਾ ਡਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੋਰਸ ਨੇ ਸਿਕੰਦਰ ਦਾ ਡਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਿਕੰਦਰ ਦੇ ਹਮਲੇ ਸਮੇਂ ਮਗਧ ਦਾ ਰਾਜਾ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿਕੰਦਰ ਦੇ ਹਮਲੇ ਸਮੇਂ ਮਗਧ ਦਾ ਰਾਜਾ ਮਹਾਂਪਦਮ ਨੰਦ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੌਰੀਆ ਰਾਜ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਸੋਮਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਯੂਨਾਨੀ ਯਾਤਰੀ ਮੈਗਸਥਨੀਜ਼ ਦੀ ਇੰਡਿਕਾ ਅਤੇ ਚਾਣਕਿਆ ਦਾ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੁਆਰਾ ਮਗਧ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੰਦ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਰਾਜਾ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੁਆਰਾ ਮਗਧ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੰਦ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਰਾਜਾ ਧਨਾਨੰਦ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਦਾ ਰਾਜ-ਤਿਲਕ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਦਾ ਰਾਜ ਤਿਲਕ 321 ਈ: ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਨੂੰ ਸੈਲਿਊਕਸ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਹੜੇ ਚਾਰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਮਿਲੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈਲਿਊਕਸ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਨੂੰ ਕਾਬਲ, ਕੰਧਾਰ, ਹੈਰਾਤ ਅਤੇ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਾਂਤ ਮਿਲੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਦਾ ਰਾਜਕਾਲ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਦਾ ਰਾਜਕਾਲ 321 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੋਂ 297 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੱਕ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਅਸ਼ੋਕ ਦਾ ਰਾਜ-ਤਿਲਕ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸ਼ੋਕ ਦਾ ਰਾਜ-ਤਿਲਕ 269 ਈ: ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਕਲਿੰਗ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸ਼ੋਕ ਨੂੰ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਕਲਿੰਗ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ 261 ਈ: ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਕਲਿੰਗ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਧਰਮ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਸਿਧਾਂਤ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਧਰਮ ਦੇ ਦੋ ਸਿਧਾਂਤ ਸਨ-

1. ਵੱਡਿਆਂ ਦਾ ਆਦਰ ਅਤੇ ਛੋਟਿਆਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰੋ,
2. ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੱਚ ਬੋਲੋ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਅਸ਼ੋਕ ਦਾ ਰਾਜਕਾਲ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਸ਼ੋਕ ਦਾ ਰਾਜਕਾਲ 269 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੋਂ 232 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੱਕ ਸੀ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੌਰੀਆ ਰਾਜ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੌਰੀਆ ਰਾਜ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ-

1. ਯੂਨਾਨੀ ਯਾਤਰੀ ਮੈਗਸਥਨੀਜ਼ ਦੀ ਇੰਡਿਕਾ,
2. ਚਾਣਕਿਆ ਦਾ ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ,
3. ਵਿਸ਼ਾਖਦੱਤ ਦਾ ਨਾਟਕ ਮੁਦਰਾ-ਰਾਖਸ਼ਸ਼,
4. ਜੈਨ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਗੰਥ,
5. ਪੁਰਾਣ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ,
6. ਮੂਰਤੀਆਂ, ਸਮਾਰਕ, ਖੰਡਰ ਅਤੇ ਸਿੱਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਦਾ ਜਨਮ 345 ਈ: ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ । ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਹਨ । ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੀ ਮਾਂ ਮੁਰਾ ਇੱਕ ਸ਼ੂਦਰ ਘਰਾਣੇ ਦੀ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਮੌਰੀਆ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਪਰ ਜੈਨ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੀ ਮਾਂ ਮੋਰ ਪਾਲਣ ਵਾਲੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦੀ ਧੀ ਸੀ । ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਨੰਦ ਵੰਸ਼ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਜਿੱਤ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਥਿਤੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਕੰਦਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਸਿਕੰਦਰ ਇੱਥੇ ਆਪਣਾ ਸਾਮਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰਕੇ, ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਨੂੰ ਗਵਰਨਰ ਬਣਾ ਕੇ ਛੱਡ ਗਿਆ ਸੀ । ਪਰੰਤੂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅਰਾਜਕਤਾ ਫੈਲ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਦੀ ਮਗਧ ਜਿੱਤ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜਾਬ ‘ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਨੇ ਚਾਣਕਿਆ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਮਗਧ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਮਗਧ ਦਾ ਰਾਜਾ ਧਨਾਨੰਦ ਅਤਿਆਚਾਰੀ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਮਗਧ ਦੀ ਜਨਤਾ ਉਸ ਨਾਲ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੀ ਸੀ । ਚਾਣਕਿਆ ਵੀ ਨੰਦ ਰਾਜੇ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਅਪਮਾਨ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਨੂੰ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਲਾਭ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ 321 ਈ: ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਮਗਧ ’ਤੇ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਰਾਜ-ਗੱਦੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸ਼ੋਕ ਮੌਰੀਆ ਸ਼ਾਸਕ ਬਿੰਦੂਸਾਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਬਿੰਦੁਸਾਰ ਦੀ 273 ਈ: ਪੁਰਵ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ । ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਆਪਣੇ 99 ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਮੌਰੀਆ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜ-ਗੱਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ । ਅਸ਼ੋਕ ਦਾ ਰਾਜ-ਤਿਲਕ 269 ਈ: ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ । ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ 273 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੋਂ 269 ਈ: ਪੂਰਵ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜ-ਗੱਦੀ ਲਈ ਹਿ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ –

• ਮਗਧ ‘ ਤੇ ਜਿੱਤ – ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਨੇ ਮਗਧ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫ਼ੌਜ ਸਹਿਤ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਮਗਧ ’ਤੇ ਧਨਾਨੰਦ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਧਨਾਨੰਦ ਹਾਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮਗਧ ਦੇ ਰਾਜ ‘ਤੇ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਮਾਲਕ ਬਣ ਗਿਆ । ਮਗਧ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਪਾਟਲੀਪੁੱਤਰ ਉਸ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣੀ ।
• ਸੈਲਿਊਕਸ ਨਾਲ ਯੁੱਧ – ਸੈਲਿਊਕਸ ਸਿਕੰਦਰ ਦਾ ਸੈਨਾਪਤੀ ਸੀ । ਸਿਕੰਦਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਕਾਬਲ, ਕੰਧਾਰ, ਬਲਖ ਅਤੇ ਬੁਖਾਰਾ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣ ਬੈਠਾ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਭਾਗ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਹਨਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ’ਤੇ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਸੈਲਿਊਕਸ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਾਇਆ । ਸੈਲਿਊਕਸ ਨੇ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਨੂੰ ਕਾਬਲ, ਕੰਧਾਰ ਅਤੇ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ।
• ਹੋਰ ਤਾਂ – ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਕਾਠੀਆਵਾੜ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਇਆ । ਦੱਖਣ ਦੇ ਕੁਝ ਭਾਗਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਦਾ ਪ੍ਰਭੁਤੱਵ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਦੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਦਾ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ-

• ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸਨ – ਰਾਜਾ ਰਾਜ ਦਾ ਸਰਵਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ । ਉਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਣਗਿਣਤ ਸਨ । ਉਹ ਸੈਨਾ ਦਾ ਮੁਖੀ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਅਦਾਲਤ ਸੀ । ਉਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਕਈ ਮੰਤਰੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਉਸ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਅਮਾਤਯ, ਮਹਾਮਾਤਰ ਆਦਿ ਸਨ ।
• ਪ੍ਰਾਂਤ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ – ਸਾਰਾ ਸਾਮਰਾਜ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਰਾਜ-ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਦਾ ਕਰਤੱਵ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ-ਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਸੀ । ਪ੍ਰਾਂਤ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਮੁਖੀ ਨੂੰ ਸਥਾਨਿਕ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ।
• ਵੱਡੇ ਨਗਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ – ਪਾਟਲੀਪੁੱਤਰ, ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਅਤੇ ਉੱਜੈਨ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਨਗਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਲਈ ਸਮਿਤੀਆਂ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ | ਹਰੇਕ ਸਮਿਤੀ ਵਿੱਚ 30 ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਸਮਿਤੀਆਂ ਪੰਜ-ਪੰਜ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਛੇ ਬੋਰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ।
• ਨਿਆਂ – ਨਿਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀ ਰਾਜਾ ਆਪ ਸੀ । ਨਿਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਸਾਰੀਆਂ ਅੰਤਿਮ ਅਪੀਲਾਂ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਸੁਣਦਾ ਸੀ । ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਉਚਿਤ ਨਿਆਂ ਮਿਲਦਾ ਸੀ । ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਸਖ਼ਤ ਸਨ । ਲੋਕ ਸ਼ਾਂਤੀ-ਪੇਮੀ ਸਨ | ਅਪਰਾਧ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ।
• ਪਰਜਾ ਦੀ ਭਲਾਈ ਦੇ ਕੰਮ – ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਪਰਜਾ ਦੀ ਭਲਾਈ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਖੇਤੀ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਲਈ ਸਿੰਜਾਈ ਦੀ ਉਚਿਤ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਲਈ ਸਾਰੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸੜਕਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਵਿਛਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸ ਨੇ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਛਾਂ-ਦਾਰ ਰੁੱਖ ਲਗਵਾਏ, ਧਰਮਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਬਣਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਖੁਹ ਖੁਦਵਾਏ ।
• ਆਮਦਨ-ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਆਮਦਨ ਕਰਾਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਭੂਮੀ ਕਰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਪਜ ਦਾ 1/6 ਭਾਗ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਜਨਮ ਅਤੇ ਮੌਤ ਕਰ, ਉਤਪਾਦਨ ਕਰ ਅਤੇ ਵਿਕਰੀ ਕਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਸ਼ੋਕ ਦੀ ਕਲਿੰਗ ਜਿੱਤ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ
ਉੱਤਰ-
ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਦਾਦਾ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਦੀ ਦੱਖਣ ਜਿੱਤ ਅਧੂਰੀ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਲਿੰਗ ਦਾ ਰਾਜ ਅਜੇ ਤੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਕਲਿੰਗ ‘ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 261 ਈ: ਪੂ: ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੈਨਾ ਨਾਲ ਕਲਿੰਗ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਕਲਿੰਗ ਦੇ ਰਾਜੇ ਕੋਲ ਵੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੈਨਾ ਸੀ । ਅਸ਼ੋਕ ਅਤੇ ਕਲਿੰਗ ਦੇ ਰਾਜੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਹੁਤ ਘਮਸਾਨ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ੋਕ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ । ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਲਗਪਗ ਇੱਕ ਲੱਖ ਵਿਅਕਤੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ ਸਨ । ਕਈ ਲੋਕ ਲਾਪਤਾ ਹੋ ਗਏ । ਕਲਿੰਗ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਖੂਨ-ਖ਼ਰਾਬੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਅਸ਼ੋਕ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹੀ ਬਦਲ ਗਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਯੁੱਧਾਂ ਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਧਰਮ ਜਿੱਤ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਪੈਰੋਕਾਰ ਬਣ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ । ਉਸਨੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਲਿੰਗ ਦੇ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲਿਆ । ਪਰ ਜਿਹੜਾ ਧਰਮ ਉਸ ਨੇ ਜਨਤਾ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਿਆ, ਉਹ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਚੰਗੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀਆਂ । ਉਸ ਦੇ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਨ-

1. ਵੱਡਿਆਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰੋ ਅਤੇ ਛੋਟਿਆਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰੋ ।
2. ਗੁਰੂਆਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰੋ ।
3. ਪਾਪਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹੋ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰੋ ।
4. ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੱਚ ਬੋਲੋ । ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸੱਚ ਦੀ ਹੀ ਜਿੱਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
5. ਅਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖੋ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਨਾ ਕਰੋ ।
6. ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਧੂਆਂ, ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦਿਓ ।
7. ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰੋ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ ਧਰਮ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਨਾ ਕਰੋ ।

ਅਸ਼ੋਕ ਦੁਆਰਾ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕੰਮ ਕੀਤੇ-

1. ਉਸ ਨੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਦੇ ਸਤੰਭਾਂ ਅਤੇ ਚੱਟਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਖੁਦਵਾਇਆ । ਇਹ ਨਿਯਮ ਆਮ ਬੋਲਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਖੁਦਵਾਏ ਗਏ ਤਾਂ ਜੋ ਆਮ ਲੋਕ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਸਕਣ ।
2. ਉਸ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸਤੂਪ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰ ਬਣਵਾਏ, ਜੋ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਬਣੇ ।
3. ਉਸ ਨੇ ਬੁੱਧ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੱਤੀ ।
4. ਉਸ ਨੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਭੇਜੇ ।

Punjab State Board PSEB 6th Class Social Science Book Solutions History Chapter 12 ਭਾਰਤ 600 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੋਂ 400 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੱਕ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Social Science History Chapter 12 ਭਾਰਤ 600 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੋਂ 400 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੱਕ

SST Guide for Class 6 PSEB ਭਾਰਤ 600 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੋਂ 400 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੱਕ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
I. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਲਿਖੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਹਾਜਨਪਦ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
600 ਈ:ਪੂ: ਦੇ ਲਗਭਗ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਗਣਤੰਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਤੰਤਰ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ । ਇਸ ਵਿਚ ਜਿਹੜੇ ਰਾਜ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਜਨਪਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਜੈਨ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 16 ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਸੇ ਚਾਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਨਪਦਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁਗਧ, ਕੌਸ਼ਲ, ਵਤਸ ਅਤੇ ਅਵੰਤੀ ਚਾਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਨਪਦ ਸਨ ।

1. ਮਗਧ – ਮਗਧ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਜਨਪਦ ਸੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਿਹਾਰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਗਯਾ ਅਤੇ ਪਟਨਾ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ । ਇਸ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਰਾਜਹਿ ਸੀ ।
2. ਕੌਸ਼ਲ – ਕੌਸ਼ਲ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਅਯੁੱਧਿਆ ਸਤ ਸੀ ।
3. ਵਤਸ – ਵਤਸ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕੋਸ਼ਾਂਬੀ ਸੀ
4. ਅਵੰਤੀ – ਅਵੰਤੀ ਜਨਪਦ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਉੱਜੈਨ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹਰਿਅੰਕ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਅਧੀਨ ਮਗਧ ਦੇ ਉੱਥਾਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਗਧ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਬਿਹਾਰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਗਯਾ ਅਤੇ ਪਟਨਾ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਹੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹਰਿਅੰਕ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਬਿੰਬੀਸਾਰ ਅਤੇ ਅਜਾਤਸ਼ਤਰੂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਇਸ ਦਾ ਬਹੁਤ ਉੱਥਾਨ ਹੋਇਆ ।

1. ਬਿੰਬੀਸਾਰ – ਬਿੰਬੀਸਾਰ ਮਗਧ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ 543 ਈ: ਪੂ: ਤੋਂ 492 ਈ: ਪੂ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਉਸਨੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਦੇ ਅੰਗ ਰਾਜ ਨੂੰ ਜਿੱਤਿਆ ਅਤੇ ਗੰਗਾ ਤੱਟ ਦੀ ਮੁੱਖ ਬੰਦਰਗਾਹ ਚੰਪਾ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਜਮਾਇਆ । ਉਸ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਾਲੰਦਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਾਜਹਿ ਸੀ ।

2. ਅਜਾਤਸ਼ਤਰੂ – ਅਜਾਤਸ਼ਤਰੂ ਬਿੰਬੀਸਾਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਉਸਨੇ 492 ਈ: ਪੂ: ਤੋਂ 460 ਈ: ਪੂ: ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਕਾਸ਼ੀ, ਕੌਸ਼ਲ ਅਤੇ ਵੈਸ਼ਾਲੀ ’ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਮਗਧ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ । ਉਸਨੇ ਪਾਟਲੀਪੁੱਤਰ (ਪਟਨਾ) ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇਸ ਕਾਲ (600 ਈ: ਪੂ: ਤੋਂ 400 ਈ: ਪੂ: ਤਕ) ਵਿੱਚ ਜਾਤ-ਪ੍ਰਥਾ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
600 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੋਂ 400 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੱਕ ਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਾਤ-ਪ੍ਰਥਾ ਅਤੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਵਸਥਾ ਸਮਾਜ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਸੀ । ਜਾਤ-ਪ੍ਰਥਾ ਕਠੋਰ ਸੀ । ਸਮਾਜ ਤੱਕ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਚਾਰ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਹ ਜਾਤੀਆਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਖੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੂਦਰ ਸਨ । ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਦ ਕਿ ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤ ਖ਼ਰਾਬ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਚੰਗਾ ਵਿਵਹਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਜਾਤ-ਪ੍ਰਥਾ ਜਨਮ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ ।

ਉਪਰੋਕਤ ਚਾਰ ਜਾਤੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕਿੱਤੇ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਅਨੇਕਾਂ ਉਪਜਾਤੀਆਂ ਵੀ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ ਉਪਜਾਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਰਖਾਣ, ਲੁਹਾਰ, ਸੁਨਿਆਰੇ, ਰੱਥਕਾਰ, ਘੁਮਿਆਰ ਅਤੇ ਤੇਲੀ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਠੱਪੇ ਵਾਲੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
600 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੋਂ 400 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੱਕ ਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਖ਼ਰੀਦਵੇਚ ਲਈ ਤਾਂਬੇ ਅਤੇ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਬਣੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦਾ ਭਾਰ ਤਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਆਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ‘ਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਦੇ ਠੱਪੇ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਠੱਪੇ ਵਾਲੇ ਸਿੱਕੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜੈਨ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੈਨ ਧਰਮ 600 ਈ: ਪੂ: ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ । ਇਸ ਧਰਮ ਦੇ 24 ਗੁਰੁ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੀਰਥੰਕਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਆਦਿ ਨਾਥ (ਰਿਸ਼ਭ ਨਾਥ) ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਤੇ ਵਰਧਮਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ 24ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਸਨ ।

ਸਿੱਖਿਆਵਾਂਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਇਹ ਹਨ-

1. ਅਹਿੰਸਾ – ਅਹਿੰਸਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਨ, ਵਚਨ ਅਤੇ ਕਰਮ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਛੋਟੇ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਕਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜੀਵ-ਆਤਮਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਹਰ ਸੰਭਵ ਯਤਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਨਾ ਹੋਵੇ ।
2. ਸੱਚ – ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸੱਚ ਬੋਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਸੱਚ ਬੋਲਣ ਨਾਲ ਆਤਮਾ ਸ਼ੁੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ।
3. ਚੋਰੀ ਨਾ ਕਰਨਾ – ਚੋਰੀ ਕਰਨਾ ਪਾਪ ਹੈ । ਬਿਨਾਂ ਆਗਿਆ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵਸਤੂ ਲੈਣਾ ਜਾਂ ਧਨ ਲੈਣਾ ਚੋਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਸੰਪੱਤੀ ਨਾ ਰੱਖਣਾ – ਸੰਪੱਤੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨਾ ਉਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਲਗਾਓ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਸੰਸਾਰਕ ਬੰਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਝ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
5. ਬ੍ਰਹਮਚਰੀਆ ਦਾ ਪਾਲਣ – ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਚਰੀਆ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
6. ਕਠੋਰ ਤਪੱਸਿਆ-ਕਠੋਰ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜਨਮ-ਮਰਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
7. ਕ੍ਰਿਤਨ- ਤਨ ਮੋਕਸ਼ , ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮਾਰਗ ਹੈ । ਇਹ ਕ੍ਰਿਤਨ ਸ਼ੁੱਧ ਗਿਆਨ, ਸ਼ੁੱਧ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਚਰਿੱਤਰ ਹੈ ।

ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ – ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਅਤੇ ਦਿਗੰਬਰ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਦੋ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਹਨ :

1. ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ – ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਇਸ ਸੰਪਦਾਇ ਦੇ ਮੁਨੀ ਚਿੱਟੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ ।
2. ਦਿਗੰਬਰ – ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਇਸ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦੇ ਮਨੀ ਕੋਈ ਕੱਪੜਾ ਨਹੀਂ ਪਹਿਨਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ-
1. ਚਾਰ ਮਹਾਨ ਸੱਚਾਈਆਂ-ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਮਹਾਨ ਸੱਚਾਈਆਂ ਇਹ ਹਨ-

• ਸੰਸਾਰ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਘਰ ਹੈ ।
• ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇੱਛਾਵਾਂ (ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ) ਹਨ ।
• ਇੱਛਾਵਾਂ (ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ) ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਨਾਲ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਇੱਛਾਵਾਂ (ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦਾ ਦਮਨ ਅਸ਼ਟ ਮਾਰਗ ਦੁਆਰਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

2. ਅਸ਼ਟ ਮਾਰਗ – ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਨੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਅਤੇ ਨਿਰਵਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਸ਼ਟ ਮਾਰਗ ਦੱਸਿਆ ਹੈ । ਅਸ਼ਟ ਮਾਰਗ ਦੇ ਅੱਠ ਸਿਧਾਂਤ ਇਹ ਹਨ-

• ਸੱਚੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ,
• ਸੱਚਾ ਸੰਕਲਪ,
• ਸੱਚਾ ਵਚਨ,
• ਸੱਚਾ ਕਰਮ,
• ਸੱਚਾ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ,
• ਸੱਚਾ ਯਤਨ,
• ਸੱਚੀ ਸਮ੍ਰਿਤੀ,
• ਸੱਚਾ ਧਿਆਨ ।

3. ਮੱਧ ਮਾਰਗ – ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਨੇ ਮੱਧ ਮਾਰਗ ਅਪਣਾਉਣ ਦੀ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਕਠੋਰ ਤਪੱਸਿਆ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਕਸ਼ਟ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਵਿਅਰਥ ਭੋਗ-ਵਿਲਾਸ ਵਿੱਚ ਡੁਬੋ ਕੇ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

4. ਨੈਤਿਕ ਸਿੱਖਿਆ – ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਨੈਤਿਕ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਹਿੰਸਾ, ਸੱਚ ਬੋਲਣਾ, ਨਸ਼ੀਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਸੇਵਨ ਨਾ ਕਰਨਾ, ਧਨ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ, ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਭੋਜਨ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਪਰਾਈ ਸੰਪੱਤੀ ‘ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਰੱਖਣਾ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ।

II. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

(1) ਬਿੰਬੀਸਾਰ ਨੇ ……………….. ਤੋਂ …………………….. ਈ: ਪੂ: ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
543, 492

(2) ਮੰਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ……………………………… ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਮਿਤਿਆ

(3) ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ ……………………………. ਮੁੱਖ ਕਿੱਤਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੋਕਾਂ ਦਾ

(4) ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਕੁੱਲ …………………………………… ਤੀਰਥੰਕਰ ਹੋਏ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
24

(5) ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਦਾ ਅਸਲ ਨਾਮ …………………….. ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿਧਾਰਥ

(6) ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਜੀ ਨੇ ਲਗਭਗ ……………………….. ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਹਿਸਥੀ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
30.

III. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :

(1) ਮਗਧ	(ਉ) ਗਣਤੰਤਰ
(2) ਅਜਾਤਸ਼ਤਰੂ	(ਅ) ਮਹਾਜਨਪਦ
(3) ਵੱਜੀ	(ੲ) ਨਿਗਮ (ਸ਼ਿਲਪ ਗੁਟ)
(4) ਸ਼੍ਰੇਣੀ	(ਸ) ਰਾਜਾ ।
(5) ਪਾਰਸ਼ਵ ਨਾਥ	(ਹ) ਅਸ਼ਟ ਮਾਰਗ
(6) ਬੁੱਧ	(ਕ) ਤੀਰਥੰਕਰ

ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ਜੋੜੇ :

(1) ਮਗਧ	(ਅ) ਮਹਾਜਨਪਦ
(2) ਅਜਾਤਸ਼ਤਰੂ	(ਸ) ਰਾਜਾ
(3) ਵੱਜੀ	(ਉ) ਗਣਤੰਤਰ
(4) ਸ਼੍ਰੇਣੀ	(ੲ) ਨਿਗਮ (ਸ਼ਿਲਪ ਗੁਟ)
(5) ਪਾਰਸ਼ਵ ਨਾਥ	(ਕ) ਤੀਰਥੰਕਰ
(6) ਬੁੱਧ	(ਹ) ਅਸ਼ਟ ਮਾਰਗ

IV. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਹੀ (√) ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (×) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ :

(1) ਸ਼ੋਡਸ਼ ਜਨਪਦਾਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਬੋਧ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(√)

(2) ਬਿੰਬੀਸਾਰ ਨੇ 543 ਤੋਂ 492 ਈ: ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
(×)

(3) ਮੰਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਚੇਰ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(×)

(4) ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਉੱਤੇ ਕਰ ਫਸਲ ਦਾ 1/4 ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(×)

(5) ਸਾਰਥਵਾਹ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦਾ ਨੇਤਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(×)

(6) ਜੈਨੀਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ 24 ਤੀਰਥੰਕਰ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
(√)

(7) ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਸਿਧਾਰਥ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(√)

PSEB 6th Class Social Science Guide ਭਾਰਤ 600 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੋਂ 400 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੱਕ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੈਨੀਆਂ ਦੇ 24 ਤੀਰਥੰਕਰ ਸਨ ? ਕੀ ਤੁਸੀਂ 23ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਗਵਾਨ ਪਾਰਸ਼ਵ ਨਾਥ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਸਨ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ‘ਬੁੱਧ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਿਆਨਵਾਨ ਮਨੁੱਖ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਛਾਵਾਂ (ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ) ।

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਕੀ ਸੀ ?
(ਉ) ਯਸ਼ੋਦਰਾ
(ਅ) ਮਹਾਂਮਾਇਆ
(ੲ) ਵਿਸ਼ਵਵਾਰਾ
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਮਹਾਂਮਾਇਆ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਹਾਂਵੀਰ ਸਵਾਮੀ ਨੂੰ ਕਠੋਰ ਤਪੱਸਿਆ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ‘ਕੈਵਲਯ ਗਿਆਨ’ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋਈ । ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਕੀ ਹੈ ?
(ੳ) ਸਵਰਗ-ਨਰਕ ਦਾ ਗਿਆਨ
(ਅ) ਮਾਨਵ-ਜਾਤੀ ਦਾ ਸੰਪੂਰਨ ਗਿਆਨ
(ੲ) ਹਿਮੰਡ ਦਾ ਸੰਪੂਰਨ ਗਿਆਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਹਿਮੰਡ ਦਾ ਸੰਪੂਰਨ ਗਿਆਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
‘ਤ੍ਰਿਪਿਟਕ’ ਇਕ ਮਹਾਨ ਪੁਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ । ਉਸ ਮਹਾਨ ਪੁਰਸ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੀ ਸੀ ?
(ਉ) ਮਹਾਂਵੀਰ ਸਵਾਮੀ
(ਅ) ਭਗਤ ਕਬੀਰ
(ੲ) ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਗਧ ਰਾਜ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸ ਸ਼ਾਸਕ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿੰਬੀਸਾਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬਿੰਬੀਸਾਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮਗਧ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕਿਹੜੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿੰਬੀਸਾਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮਗਧ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਰਾਜਹਿ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬਿੰਬੀਸਾਰ ਨੇ ਕਿਹੜੇ ਰਾਜਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿੰਬੀਸਾਰ ਨੇ ਕੋਸ਼ਲ, ਵੈਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਮਾਦਰਾ ਰਾਜਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਨੰਦ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਨੰਦ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮਹਾਂਪਦਮ ਨੰਦ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮਹਾਂਵੀਰ ਸਵਾਮੀ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਨਾਂ ਕੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਂਵੀਰ ਸਵਾਮੀ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਨਾਂ ਵਰਧਮਾਨ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮਹਾਂਵੀਰ ਸਵਾਮੀ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਂਵੀਰ ਸਵਾਮੀ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਤ੍ਰਿਸ਼ਲਾ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਸਿਧਾਰਥ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਮਹਾਂਵੀਰ ਸਵਾਮੀ ਨੂੰ ਕਿਸ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਂਵੀਰ ਸਵਾਮੀ ਨੂੰ 42 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਤਿੰਨ ਰਤਨਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਤਿੰਨ ਰਤਨ-ਸੱਚਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਸੱਚਾ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸੱਚਾ ਕਰਮ ਹਨ । ਮਹਾਂਵੀਰ ਸਵਾਮੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਕੇ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਦਾ ਜਨਮ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਦਾ ਜਨਮ 567 ਈ: ਪੂ: ਵਿੱਚ ਕਪਿਲਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਮਹਾਂਮਾਇਆ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਧੋਧਨ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਿੱਥੇ ਦਿੱਤਾ ? ਇਸ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਸਾਰਨਾਥ ਦੇ ਹਿਰਨ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਨੂੰ ‘ਧਰਮ ਚੱਕਰ ਪਰਿਵਰਤਨ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਅਸ਼ਟ ਮਾਰਗ ਦੇ ਅੱਠ ਸਿਧਾਂਤ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੱਚੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ, ਸੱਚਾ ਸੰਕਲਪ, ਸੱਚਾ ਵਚਨ, ਸੱਚਾ ਕਰਮ, ਸੱਚਾ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ, ਸੱਚਾ ਯਤਨ, ਸੱਚੀ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸੱਚਾ ਧਿਆਨ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗਣਰਾਜ ਦਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
600 ਈ: ਪੂ: ਦੇ ਮਹਾਜਨਪਦਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਗਣਰਾਜ ਸਨ । ਗਣਰਾਜਾਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਥਿਤੀ ਰਾਜਤੰਤਰ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਰਾਜਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਕਿਸੇ ਮੁਖੀ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਵੀ ਜੱਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ । ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਾਜਤੰਤਰ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਰਾਜੇ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਸੀ । ਰਾਜੇ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਜੱਦੀ ਸੀ । ਰਾਜਾ ਆਪਣੇ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣ, ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਉਸੇ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਸਨ ।ਉਹ ਜਨਤਾ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ, ਸੁੱਖ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਯਤਨ ਕਰਨਾ ਆਪਣਾ ਕਰਤੱਵ ਸਮਝਦਾ ਸੀ । ਰਾਜ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਟੈਕਸ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਨੰਦ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਕੌਣ ਸੀ ? ਉਸ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਨੰਦ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮਹਾਂਪਦਮ ਨੰਦ ਸੀ । ਉਸ ਕੋਲ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਥਾਈ ਸੈਨਾ ਸੀ । ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਬਦਬਾ ਸੀ । ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ
ਯੂਨਾਨੀ ਸ਼ਾਸਕ ਸਿਕੰਦਰ ਵੀ ਉਸ ਤੋਂ ਡਰ ਕੇ ਬਿਆਸ ਨਦੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਹੌਂਸਲਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਨੰਦ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਧਨਾਨੰਦ ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਂਪਦਮ ਨੰਦ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਧਨਾਨੰਦ ਨੰਦ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸ ਕੋਲ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸੈਨਾ ਸੀ । ਪਰ ਉਹ ਆਲਸੀ, ਕਰੋਧੀ, ਵਿਲਾਸੀ ਅਤੇ ਜ਼ਾਲਮ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਉਹ ਪਰਜਾ ਵਿੱਚ ਬਦਨਾਮ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਨੇ ਹਰਾ ਕੇ ਨੰਦ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਰਧਮਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੇ ਬਚਪਨ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਰਧਮਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ 24ਵੇਂ ਅਤੇ ਆਖ਼ਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 599 ਈ: ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਵਰਤਮਾਨ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਵੈਸ਼ਾਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਡਗਾਮ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਸਿਧਾਰਥ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਤਿਸ਼ਲਾ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨਿੱਛਵੀ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਸਨ । ਰਾਜ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਮਹਾਂਵੀਰ ਜੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਦਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਯਸ਼ੋਦਾ ਨਾਂ ਦੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰੀ ਦਾ ਵੀ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ।

ਸ਼ਨ 6.
600 ਈ: ਪੂ: ਤੋਂ 400 ਈ: ਪੂ: ਤਕ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਆਸ਼ਰਮ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਆਸ਼ਰਮ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਨ-

1. ਬ੍ਰਹਮਚਰੀਆ ਆਸ਼ਰਮ,
2. ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਆਸ਼ਰਮ,
3. ਵਾਨਪ੍ਰਸਥ ਆਸ਼ਰਮ,
4. ਸੰਨਿਆਸ ਆਸ਼ਰਮ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਿਉਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਨ-

1. ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਇੱਕ ਸਰਲ ਧਰਮ ਸੀ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਬਹੁਤ ਸਰਲੇ ਸਨ ।
2. ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਨੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ।
3. ਲੋਕ ਯੱਗਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਚੁੱਕੇ ਸਨ । ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਯੁੱਗਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਦੁਆਇਆ ।
4. ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦਾ ਕੋਈ ਭੇਦਭਾਵ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਸ਼ੂਦਰ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਬਣ ਗਏ ।
5. ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਨੇ ਮੱਠਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਇਹਨਾਂ ਮੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਭਿਕਸ਼ੂ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁੱਧ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਪਣਾ ਲਿਆ |
6. ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਕਈ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ । ਅਸ਼ੋਕ ਅਤੇ ਕਨਿਸ਼ਕ ਵਰਗੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨਾ ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਰਵਾਇਆ ।
7. ਲੋਕ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਦੇ ਉੱਚੇ ਚਰਿੱਤਰ ਤੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ।
   ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਭਾਰਤ, ਚੀਨ, ਕੋਰੀਆ, ਤਿੱਬਤ, ਜਾਪਾਨ, ਸ਼੍ਰੀ ਲੰਕਾ ਆਦਿ ਅਨੇਕਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ, ਦੋਵੇਂ 600 ਈ: ਪੂ: ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅੰਦੋਲਨ ਸਨ । ਦੋਹਾਂ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਆ ਗਈਆਂ ਸਨ । ਦੋਵੇਂ ਧਰਮ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸਨ | ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਵੀ ਸਨ-

1. ਦੋਵੇਂ ਧਰਮ ਅਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਹਿੰਸਾ ‘ਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਪਾਣੀ ਪੁਣ ਕੇ ਪੀਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਤੁਰਦੇ ਹਨ ।
2. ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਮਾਰਗ ਅਸ਼ਟ ਮਾਰਗ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਮਾਰਗ ਕਠੋਰ ਤਪ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕਸ਼ਟ ਦੇਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਹੈ ।
3. ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਚੁੱਪ ਹੈ । ਜਦਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਤਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ।

Punjab State Board PSEB 6th Class Social Science Book Solutions History Chapter 11 ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Social Science History Chapter 11 ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ

SST Guide for Class 6 PSEB ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
I. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਲਿਖੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਵਸਥਾ ਬਾਰੇ ਪੰਜ ਵਾਕ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਵਸਥਾ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ-

1. ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਕਬੀਲੇ ਰਾਜ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
2. ਰਾਜਾ ਰਾਜ ਦਾ ਮੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਾਜਨ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ।
3. ਕਈ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜੇ ਦੀ ਚੋਣ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਾਜਤੰਤਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ ।
4. ਸਭਾ ਅਤੇ ਸਮਿਤੀ ਰਾਜ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਨ ।
5. ਹਿਤ, ਸੈਨਾਨੀ ਅਤੇ ਗ੍ਰਾਮਣੀ ਆਦਿ ਰਾਜੇ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵੈਦਿਕ ਲੋਕ ਕਿਹੜੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੈਦਿਕ ਲੋਕ ਕੁਦਰਤੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦੇਵਤੇ ਇੰਦਰ, ਅਗਨੀ, ਵਰੁਣ, ਸੋਮ, ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਸੂਰਜ, ਪੂਸ਼ਣ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਅਸ਼ਵਨੀ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ-

1. ਵਰਣ ਵਿਵਸਥਾ – ਸਮਾਜ ਚਾਰ ਵਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਹ ਵਰਣ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਖੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੂਦਰ ਸਨ । ਇਹ ਵਰਣ ਕੰਮ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸਨ ।
   • ਬ੍ਰਾਹਮਣ – ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਵਰਗ ਸੀ । ਇਸ ਵਰਗ ਦਾ ਕੰਮ ਪੜ੍ਹਨਾ-ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸੀ ।
   • ਖੱਤਰੀ – ਖੱਤਰੀਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਯੁੱਧ ਲੜਨਾ ਸੀ ।
   • ਵੈਸ਼ – ਵੈਸ਼ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਵਪਾਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ।
   • ਸੂਦਰ – ਸ਼ੂਦਰ ਦਾਸ ਵਰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ ।
2. ਪਰਿਵਾਰ – ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ, ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਆਦਿ ਆਉਂਦੇ ਸਨ । ਸਾਂਝੀ ਪਰਿਵਾਰ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ । ਪਿਤਾ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਮੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਹਰੇਕ ਪਰਿਵਾਰ ਪੁੱਤਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ।
3. ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ – ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਪੜ੍ਹੀਆਂ-ਲਿਖੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ । ਉਹ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦੀਆਂ ਸਨ ।
4. ਭੋਜਨ – ਵੈਦਿਕ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਸਾਦਾ ਪਰ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਕਣਕ, ਚਾਵਲ, ਦਾਲਾਂ, ਫਲ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਦੁੱਧ, ਮੱਖਣ ਅਤੇ ਘਿਓ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭੋਜਨ ਸਨ । ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਮਾਸ ਵੀ ਖਾਂਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਸੋਮਰਸ ਵਰਗੇ ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
5. ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਗਹਿਣੇ – ਲੋਕ ਪੱਗੜੀ, ਬੁਨੈਣ, ਕਮੀਜ਼, ਧੋਤੀ ਆਦਿ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ । ਇਸਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼, ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਗਹਿਣੇ ਪਾਉਣ ਦਾ ਚਾਅ ਸੀ ।
6. ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਸਾਧਨ – ਸ਼ਿਕਾਰ, ਰੱਥ-ਦੌੜ, ਘੋੜ ਸਵਾਰੀ, ਨੱਚਣਾ-ਗਾਉਣਾ, ਜੂਆ ਖੇਡਣਾ ਆਦਿ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵੈਦਿਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕੀ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੈਦਿਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਆਰਥਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ, ਕਾਰੀਗਰੀ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਸਨ ।

1. ਖੇਤੀਬਾੜੀ – ਵੈਦਿਕ ਲੋਕ ਕਣਕ, ਜੌਂ, ਕਪਾਹ, ਚਾਵਲ, ਦਾਲਾਂ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਆਦਿ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਹਲ ਅਤੇ ਬਲਦਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
2. ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ – ਵੈਦਿਕ ਲੋਕ ਗਾਂ, ਘੋੜਾ, ਭੇਡ, ਬੱਕਰੀ, ਬਲਦ ਆਦਿ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਦੇ ਸਨ । ਗਾਂ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਗਊ-ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਸੀ ।
3. ਕਾਰੀਗਰੀ – ਲੁਹਾਰ, ਤਰਖਾਣ, ਰੱਥਕਾਰ, ਜੁਲਾਹੇ, ਘੁਮਿਆਰ ਆਦਿ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰੀਗਰ ਸਨ । ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਲੋੜਾਂ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸਨ ।
4. ਵਪਾਰ – ਵਪਾਰ ਥਲ ਮਾਰਗ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਤੇ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਪਤ ਸਿੰਧੂ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਵਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
‘ਸਪਤ ਸਿੰਧੂ’ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਭਾਵ ਸੱਤ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਹੈ । ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ‘ਸਪਤ ਸਿੰਧੂ’ ਜਾਂ ‘ਸੱਤ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਦੇਸ਼’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਇਹ ਸਨ-

1. ਸਿੰਧੂ,
2. ਜਿਹਲਮ,
3. ਚਿਨਾਬ,
4. ਰਾਵੀ,
5. ਬਿਆਸ,
6. ਸਤਲੁਜ,
7. ਸਰਸਵਤੀ ।

II. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

(1) ਆਰੰਭਿਕ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ………………………… ਰਾਜ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
(2) ਸਮਾਜ ਚਾਰ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ …………………………. ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
(3) ਵੈਦਿਕ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਭੋਜਨ …………………, …………………….. ਅਤੇ ……………………. ਸਨ ।
(4) ਵੈਦਿਕ ਲੋਕ …………………………… ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕੀਨ ਸਨ ।
(5) ਵੈਦਿਕ ਲੋਕ ……………………. ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
(1) ਕਬੀਲੇ
(2) ਵਰਣ
(3) ਕਣਕ, ਚੌਲ, ਦਾਲਾਂ
(4) ਖੇਡਾਂ
(5) ਕੁਦਰਤ ।

III. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :

(1) ਵਿਪਾਸ਼	(ਉ) ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾ
(2) ਸਭਾ	(ਅ) ਚਿਕਿਤਸਾ ਸ਼ਾਸਤਰ
(3) ਆਯੁਰਵੇਦ	(ੲ) ਇੱਕ ਦੇਵਤਾ
(4) ਵਰੁਣ	(ਸ) ਇੱਕ ਨਦੀ

ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ਜੋੜੇ-

(1) ਵਿਪਾਸ਼	(ਸ) ਇੱਕ ਨਦੀ
(2) ਸਭਾ	(ਉ) ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾ
(3) ਆਯੁਰਵੇਦ	(ਅ) ਚਿਕਿਤਸਾ ਸ਼ਾਸਤਰ
(4) ਵਰੁਣ	(ਸ)  ਇੱਕ ਦੇਵਤਾ

IV. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਹੀ (√) ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (×) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ :

(1) ਪਰੂਸ਼ਣੀ ਇੱਕ ਨਦੀ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ ।
(2) ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇੰਦਰ ਵਰਖਾ ਦਾ ਦੇਵਤਾ ਸੀ ।
(3) ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲਈ ਗਊ ਪਵਿੱਤਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ।
(4) ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਆਦਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(1) (√)
(2) (√)
(3) (×)
(4) (×)

PSEB 6th Class Social Science Guide ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਚਾਰ ਵੇਦ ਲਿਖੇ ਗਏ ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜੇ ਵੇਦ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੁਸਤਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਿਗਵੇਦ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵੈਦਿਕ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਰਾਜਨ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਪਰੰਤੂ ਜਿਹੜੇ ਰਾਜਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਨ, ਉਹ ਕੀ ਕਹਾਉਂਦੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਰਾਟ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਆਰੀਆ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਗੁਣਗਾਨ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਮੰਤਰ-ਉਚਾਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਿਹੜਾ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਯੁੱਗ ।

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਦੇਵਤਾ ਆਰੀਆਂ ਦਾ ‘ਆਕਾਸ਼ ਦਾ ਦੇਵਤਾ’ ਸੀ ?
(ਉ) ਸੋਮ
(ਅ) ਗਨੀ
(ੲ) ਇੰਦਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਇੰਦਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਰਣ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਵਰਗ ਯੋਧਾ ਵਰਗ ਸੀ ?
(ਉ) ਵੈਸ਼
(ਅ) ਸ਼ੂਦਰ
(ੲ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉੱਤਰ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਯੱਗਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪ ਵਿਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਆਇਆ ?
(ਉ) ਯੁੱਗ ਸਿਰਫ ਆਮ ਲੋਕ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ।
(ਅ) ਇਹ ਸਸਤੇ ਅਤੇ ਸਰਲ ਹੋ ਗਏ ।
(ੲ) ਇਹ ਜਟਿਲ ਅਤੇ ਮਹਿੰਗੇ ਹੋ ਗਏ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਇਹ ਜਟਿਲ ਅਤੇ ਮਹਿੰਗੇ ਹੋ ਗਏ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਆਰੀਆ ਲੋਕ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੋਂ ਆਏ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਰੀਆ ਲੋਕ ਲਗਪਗ 1500 ਈ: ਪੂ: ਵਿਚ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਆਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਰਤ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦਾ ਕੀ ਨਾਂ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਰ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਦਾਸ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਸ ਕਾਲ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਨੂੰ ਰਿਗਵੇਦ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸਤਰੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਘੋਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਪਲਾ ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸਤਰੀਆਂ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਦੋ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਦੋ ਦੇਵਤਾ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਵਰੁਣ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤੇ ਕਿਹੜੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ ਅਤੇ ਜਨ ਦੇ ਮੁਖੀਆਂ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ ਦੇ ਮੁਖੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਪਤੀ ਅਤੇ ਜੂਨ ਦੇ ਮੁਖੀ ਨੂੰ ਰਾਜਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਉੱਤਰ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਦੋ ਨਵੇਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਉੱਤਰ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਦੋ ਨਵੇਂ ਦੇਵਤਾ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਉੱਤਰ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਸਾਏ ਗਏ ਚਾਰ ਨਗਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਹਸਤਿਨਾਪੁਰ
2. ਕਾਸ਼ੀ
3. ਪਾਟਲੀਪੁੱਤਰ
4. ਕੋਸ਼ਾਂਭੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਰਿਗਵੇਦ ਤੋਂ ਆਰੀਆ ਦੇ ਕਿਸ ਕਾਲ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਿਗਵੇਦ ਤੋਂ ਆਰੀਆਂ ਦੇ ਪੂਰਵ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਿਗਵੇਦ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੇ ਲੇਖਕ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਿਗਵੇਦ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਕੁਦਰਤੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਗਏ ਮੰਤਰ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਲੇਖਕ ਕੋਈ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਗਏ ਮੰਤਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੁਖੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਪੁਰਸ਼ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਨ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪੁਰਸ਼ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਮੁਖੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਹਿਪਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਉਸ ਦਾ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਮੁਖੀ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਸਨ | ਮੁਖੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਾ ਪਾਲਣ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਆਰੀਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਢੰਗ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਆਰੀਆ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਯੱਗ ਅਤੇ ਮੰਤਰਾਂ ਦਾ ਉੱਚਾਰਣ ਕਰਕੇ ਕਰਦੇ ਸਨ | ਯੁੱਗ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਘਿਓ, ਦੁੱਧ ਆਦਿ ਚੀਜ਼ਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਯੁੱਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪਸ਼ੂ-ਬਲੀ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਬਹੁਤ ਵਿਕਸਿਤ ਸਨ । ਇਹ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ

1. ਗਣਿਤ – ਗਣਿਤ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਬੀਜ ਗਣਿਤ, ਰੇਖਾ ਗਣਿਤ ਅਤੇ ਤਿਕੋਣ-ਮਿਤੀ ਆਦਿ ਬਹੁਤ ਵਿਕਸਿਤ ਸਨ ।
2. ਖਗੋਲ ਅਤੇ ਜੋਤਿਸ਼ ਵਿੱਦਿਆ – ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੀ ਗਤੀ, ਸੂਰਜ ਤੇ ਚੰਦਰ ਹਿਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦਾ ਆਪਣੀ ਧੁਰੀ ’ਤੇ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਪਰਿਕਰਮਾ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਸੀ ।
3. ਚਿਕਿਤਸਾ ਵਿਗਿਆਨ – ਚਿਕਿਤਸਾ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਆਯੁਰਵੇਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਚਿਕਿਤਸਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵੀ ਉੱਨਤ ਸੀ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
‘ਆਰੀਆ’ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਆਰੀਆ ਲੋਕ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਿੱਥੋਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
‘ਆਰੀਆ’ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ-ਸਰਵਉੱਤਮ, ਸਿੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਸਭਿਆ । ਵੈਦਿਕ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਰੀਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਇਹ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜਮਨਾ ਨਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੀਮਾ ਤੱਕ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਲੋਕ ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਏ ।
ਆਰੀਆਂ ਦਾ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ – ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਬਾਰੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ |

1. ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸਨ ।
2. ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਲੋਕ ਰੂਸ ਦੇ ਯੂਰਪੀ ਸੀਮਾਵਰਤੀ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸਨ ।
3. ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਬਾਹਰੋਂ ਨਹੀਂ ਆਏ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੀ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸੀ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਆਰੀਆਂ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਆਰੀਆਂ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ-

1. ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਸੰਗਠਨ – ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਇਕਾਈ ਪਿੰਡ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਮੁਖੀ ਗਾਮਣੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਨਾਲ ਜਨ ਜਾਂ ਕਬੀਲਾ ਬਣਦਾ ਸੀ । ਵਿਸ਼ ਦਾ ਮੁਖੀ ਵਿਸ਼ਪਤੀ ਅਤੇ ਜਨ ਦਾ ਮੁਖੀ ਰਾਜਨ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਸੀ ।
2. ਰਾਜਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ – ਰਾਜੇ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਜੱਦੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਉਸ ਦੀ ਚੋਣ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਨ, ਪਰ ਸਭਾ ਅਤੇ ਸਮਿਤੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਰੱਖਦੀਆਂ ਸਨ । ਸ਼ਾਸਨ-ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਰਾਜੇ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਪੁਰੋਹਿਤ, ਸੈਨਾਨੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ।
3. ਸਭਾ ਅਤੇ ਸਮਿਤੀ – ਸਭਾ ਅਤੇ ਸਮਿਤੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਸੀ । ਸਮਿਤੀ ਰਾਜੇ ਦੀ ਇੱਕ ਸਲਾਹਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਸੀ । ਰਾਜੇ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਸਨ । ਸਭਾ, ਸਮਿਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਸੰਸਥਾ ਸੀ ਜੋ ਸਮਿਤੀ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਸੀ ।
4. ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ – ਆਰੀਆਂ ਦੀ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਕਸਿਤ ਸੀ । ਅਪਰਾਧੀ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।

Punjab State Board PSEB 6th Class Social Science Book Solutions History Chapter 10 ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Social Science History Chapter 10 ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ

SST Guide for Class 6 PSEB ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
I. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਉੱਤਰ ਲਿਖੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਗਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਗਰ ਹੜੱਪਾ, ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ, ਲੋਥਲ, ਕਾਲੀਬੰਗਨ, ਬਨਵਾਲੀ ਆਦਿ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਬਹੁਤ ਵਿਕਸਿਤ ਸੀ । ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਪਹਿਲਾ ਵਰਗ ਅਮੀਰ ਲੋਕਾਂ, ਦੂਸਰਾ ਵਰਗ ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਤੀਸਰਾ ਵਰਗ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦਾ ਸੀ । ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਅੱਜ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸੀ । ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਦਾਰਥ ਕਣਕ, ਜਵਾਰ, ਚਾਵਲ, ਦਾਲਾਂ, ਫਲ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਸਨ । ਕੁਝ ਲੋਕ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਵੀ ਸਨ । ਲੋਕ ਸੁਤੀ ਅਤੇ ਉਨੀ, ਦੋਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ । ਇਸਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼, ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਗਹਿਣੇ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ । ਅਮੀਰ ਲੋਕ ਸੋਨੇ-ਚਾਂਦੀ ਤੇ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਜਦ ਕਿ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕ ਹੱਡੀਆਂ, ਪੱਕੀ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਮਣਕਿਆਂ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਗਹਿਣੇ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ ।

ਲੋਕ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁਕੀਨ ਸਨ । ਨੱਚਣਾ-ਗਾਉਣਾ, ਜੁਆ ਜਾਂ ਚੌਪੜ ਖੇਡਣਾ, ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਸਨ । ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਖੇਡਣ ਲਈ ਪੱਕੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਬੈਲ ਗੱਡੀਆਂ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਨਿੱਗਰ ਯੋਜਨਾ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਨਗਰ-ਨਿਰਮਾਣ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਦਾ ਸੀ । ਨਗਰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ-ਉੱਚਾ ਭਾਗ ਅਤੇ ਹੇਠਲਾ ਭਾਗ । ਉੱਚੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਰਵਜਨਕ ਭਵਨ ਸਨ । ਇੱਥੇ ਸ਼ਾਸਕ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਹੇਠਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਸਨ । ਨਗਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੀ ਨੂੰ ਸਮਕੋਣ ‘ਤੇ ਕੱਟਦੀਆਂ ਸਨ । ਨਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਲੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਾਈ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ।

ਪਸ਼ਨ 4.
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਗਪਗ 1500 ਈ: ਪੂ: ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਸ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਬਾਰੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਵੱਖਵੱਖ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਅਨੁਮਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ਹਨ ।

1. ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਫਲਸਰੂਪ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਈ । ਪਰ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਅੱਜ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ।
2. ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਹੜਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ।
3. ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਲਗਪਗ 1900 ਈ: ਪੂ: ਸਰਸਵਤੀ ਨਦੀ ਦੇ ਸੁੱਕ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਗੰਗਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ।
4. ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭੂਚਾਲ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਕਾਰਨ ਇਸ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ।
5. ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਦੀ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਫੈਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਲੂਣ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੱਧ ਗਈ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ-ਸ਼ਕਤੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ । ਇਸ ਲਈ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਦੇ ਲੋਕ ਹੋਰ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਜੀਵਨ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਜੀਵਨ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਸੀ । ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਸਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਲੋਕ ਕੁਝ ਹੋਰ ਉਦਯੋਗ-ਧੰਦੇ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

• ਖੇਤੀਬਾੜੀ – ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੀ । ਸਿੰਜਾਈ ਨਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਕਣਕ, ਚਾਵਲ, ਜੌਂ ਅਤੇ ਕਪਾਹ ਦੀ ਖੇਤੀ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਹਲ ਅਤੇ ਬੈਲਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਲੋਕ ਤਿਲ ਅਤੇ ਸਰੋਂ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
• ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ – ਲੋਕ ਬਲਦ, ਮੱਝਾਂ, ਭੇਡਾਂ, ਬੱਕਰੀਆਂ, ਉਠ, ਹਾਥੀ, ਘੋੜੇ ਅਤੇ ਕੁੱਤੇ ਪਾਲਦੇ ਸਨ ।
• ਵਪਾਰ – ਨਗਰ ਵਪਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਸਨ । ਗੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਲ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਮੁਦਰਾ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਵਪਾਰ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਵਪਾਰ ਦੇਸੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ, ਦੋਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੀ । ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਪਾਰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਇਰਾਨ ਅਤੇ ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।
• ਹੋਰ ਉਦਯੋਗ-ਧੰਦੇ – ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਵਸਤਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਸ਼ਿਲਪਕਾਰ ਮੂਰਤੀਆਂ, ਬਰਤਨ, ਔਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਆਦਿ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਕੱਪੜੇ ਦੀ ਛਪਾਈ ਅਤੇ ਸੂਤ ਕੱਤਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੋ ਕੇਂਦਰਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਮਾਹਿਰਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖੁਦਾਈ ਕਰਕੇ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ , ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਸੰਘੋਲ, ਰੋਹੀੜਾ, ਸੁਨੇਤ ਅਤੇ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖਾਨ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੰਘੋਲ ਅਤੇ ਰੋਹੀੜਾ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ-

• ਸੰਘੋਲ – ਸੰਘੋਲ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਪਿੰਡ ਹੈ ਜੋ ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਲੁਧਿਆਣਾਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ‘ਉੱਚਾ ਪਿੰਡ’ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਖੁਦਾਈਆਂ ਤੋਂ 2000 ਈ: ਪੂਰਵ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਕੁਝ ਮੂਰਤੀਆਂ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ, ਮਾਲਾ ਦੇ ਮਣਕੇ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਔਜ਼ਾਰ ਮਿਲੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਨਾਲ ਹੈ ।
• ਰੋਹੀੜਾ – ਰੋਹੀੜਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸੰਗਰੂਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਤੋਂ ਬਰਤਨ, ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ ਆਦਿ ਮਿਲੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਖੁਦਾਈ ਦਾ ਕੰਮ 1976-77 ਈ: ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

II. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

(1) ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਮਿਸਰ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਨਾਲੋਂ ਲਗਪਗ …………………….. ਗੁਣਾਂ ਵੱਡੀ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੀਹ

(2) ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ …….,……..,……………….. ਅਤੇ …………………. ਵਿਚੋਂ ਇਸ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਮਿਲੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਂ, ਸੰਘੋਲ, ਰੋਹੀੜਾ, ਸੁਨੇਤ

(3) ਮਕਾਨ ……………………. ਅਤੇ ……………………. ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ, ਲੱਕੜੀ

(4) ਇੱਕ ਵੱਡਾ ………………………….. ਭਵਨ ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਤੰਭਾਂ ਵਾਲਾ

(5) ਮਰਦ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੋਵੇਂ …………………………………………. ਅਤੇ …………………………. ਦੇ ਸ਼ੌਕੀਨ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਹਿਣਿਆਂ, ਫੈਸ਼ਨ

(6) ਲੋਕ …………………………. ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਤ ਦੇਵੀ

(7) ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਦਰੱਖ਼ਤ ਨੂੰ …………………………. ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਵਿੱਤਰ

II. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :

(1) ਪਸ਼ੂਪਤੀ	(ਉ) ਬੰਦਰਗਾਹ
(2) ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ	(ਅ) ਲਿਖਣ ਕਲਾ
(3) ਲੋਥਲ	(ੲ) ਦੇਵਤਾ
(4) ਚਿੱਤਰ-ਲਿਪੀ	(ਸ) ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਸ਼ਨਾਨ-ਘਰ

ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ਜੋੜੇ-

(1) ਪਸ਼ੂਪਤੀ	(ੲ) ਦੇਵਤਾ
(2) ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ	(ਸ) ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਸ਼ਨਾਨ-ਘਰ
(3) ਲੋਥਲ	(ਉ) ਬੰਦਰਗਾਹ
(4) ਚਿੱਤਰ-ਲਿਪੀ	(ਅ) ਲਿਖਣ ਕਲਾ

IV. ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਹੀ (√) ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (×) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ :

(1) ਰੋਪੜ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ।
(2) ਹੜੱਪਾ ਦੇ ਲੋਕ ਮਾਤਾ ਦੇਵੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
(3) ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਕੋਈ ਖੰਡਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇ ਹਨ ।
(4) ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਕਲਾ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(1) (×)
(2) (×)
(3) (×)
(4) (×)

PSEB 6th Class Social Science Guide ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਕ ਹੜੱਪਾ ਸਥਾਨ ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਵੀ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਜਿਸਨੂੰ ‘ਉੱਚਾ ਪਿੰਡ’ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਉਸਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਘੋਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੜੱਪਾ ਅਤੇ ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਹਨ । ਦੱਸੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਤਾਂਬੇ ਦੀ ਨੱਚਣ ਵਾਲੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਕਿਹੜੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ ।

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ-ਹੜੱਪਾ ਸਥਾਨ ਹਰਿਆਣਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ :
(ੳ) ਸੁਨੇਤ
(ਅ) ਬਨਵਾਲੀ
(ੲ) ਮਿਤਾਥਲ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸੁਨੇਤ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਯੋਗੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਅੱਗੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੈ ?

(ਉ) ਗੁਪਤਕਾਲੀਨ ਸਭਿਅਤਾ
(ਅ) ਵੈਦਿਕ ਸਭਿਅਤਾ
(ੲ) ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੜੱਪਾ ਦੇ ਕੁਝ ਸਿੱਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਇਕ ਚਿੱਤਰ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਲੇਖ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਕੀ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਲੋਕ ਸਿੱਕੇ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਨਿਪੁੰਨ ਸਨ ।
(ਅ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੇਖਨ ਕਲਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਸੀ ।
(ੲ) ਉਹ ਮੂਰਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਤਾਰੀਕ ਲਿਖਦੇ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੇਖਨ ਕਲਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਸੀ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਸਿੰਧੁ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਕਿਉਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਕਈ ਸਥਾਨ ਸਿੰਧੂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਕੰਢੇ ਵਸੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਇਸੇ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੰਧੁ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਆਰੰਭ ਹੋਣ ਦਾ ਲਗਪਗ ਸਮਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਅੱਜ ਤੋਂ ਲਗਪਗ 7000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਦੀ ਕੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੀ ਨੂੰ ਸਮਕੋਣ ‘ਤੇ ਕੱਟਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਹ ਹਵਾ ਚੱਲਣ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਸ਼ਨਾਨ-ਘਰ ਕਿੱਥੇ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਸ਼ਨਾਨ-ਘਰ ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਕੋਈ ਚਾਰ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਚਾਰ ਸਥਾਨ ਸੰਘੋਲ, ਰੋਹੀੜਾ, ਸੁਨੇਤ ਅਤੇ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖਾਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਚੱਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ।
2. ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਨਾਲੀ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਆਧੁਨਿਕ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਬਨਾਵਲੀ,
2. ਰਾਖੀਗੜੀ,
3. ਮਿਤਾਥਲ,
4. ਕੁਨਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਖੁਦਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਰ. ਡੀ. ਬੈਨਰਜੀ ਅਤੇ ਦਯਾ ਰਾਮ ਸਾਹਨੀ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਆਰੰਭਿਕ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਕਿਉਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਆਰੰਭਿਕ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੋਇਆ-

1. ਨਦੀਆਂ ਘਾਟੀਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਨਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਉਪਜਾਊ ਸਨ ।
2. ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।
3. ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਸਾਮਾਨ ਢੋਣ ਲਈ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਆਰੰਭਿਕ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦੇ ਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਆਰੰਭਿਕ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦੇ ਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਇਹ ਸਨ

1. ਨੀਲ ਨਦੀ ਦੀ ਘਾਟੀ (ਮਿਸਰ),
2. ਦਜ਼ਲਾ ਅਤੇ ਫ਼ਰਾਤ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਘਾਟੀ (ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ),
3. ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਦੀ ਘਾਟੀ (ਸਿੰਧ),
4. ਹਵਾਂਗਹੋ ਅਤੇ ਯੰਗਸੀ-ਕਿਆਂਗ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਘਾਟੀ (ਚੀਨ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਲਗਪਗ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਰਸਵਤੀ (ਆਧੁਨਿਕ ਘੱਗਰ ਨਦੀ) ਤੱਕ ਸੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਰਤਮਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ, ਪੱਛਮੀ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੁਝ ਭਾਗ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਮਕਾਨਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਮਕਾਨ ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਅਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਮਕਾਨ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਵੱਡੇ ਮਕਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਕਮਰੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਦ ਕਿ ਛੋਟੇ ਮਕਾਨ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਕਮਰਿਆਂ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਹਰੇਕ ਮਕਾਨ ਵਿੱਚ ਇਕ ਰਸੋਈ ਘਰ ਅਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ-ਘਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਕਈ ਵੱਡੇ ਮਕਾਨ ਦੋ-ਮੰਜ਼ਲੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਹੜਾ ਤੇ ਖੂਹ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਮਕਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਬਾਹਰ ਗਲੀ ਦੀਆਂ ਭੂਮੀ ਹੇਠਲੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭਵਨਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭਵਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਨ-

1. ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਸ਼ਨਾਨ-ਘਰ – ਇਹ ਚੌਰਸ ਭਵਨ ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਲੋਕ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਥੇ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ।
2. ਅਨਾਜ ਦੇ ਗੋਦਾਮ – ਇਹ ਭਵਨ ਹੜੱਪਾ ਅਤੇ ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਹਨ ।
3. ਸਭਾ ਭਵਨ – ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ ਵਿੱਚ ਖੰਭਿਆਂ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਭਵਨ ਮਿਲਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਸਭਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ, ਕੱਪੜਿਆਂ ਅਤੇ ਗਹਿਣਿਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭੋਜਨ – ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਸਭਿਆ ਲੋਕਾਂ ਵਰਗਾ ਸੀ । ਉਹ ਕਣਕ, ਜੌ, ਚੌਲ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਫਲਾਂ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਕੁਝ ਲੋਕ ਮਾਸ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਵੀ ਖਾਂਦੇ ਸਨ ।

ਕੱਪੜੇ – ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕ ਸੁਤੀ ਅਤੇ ਉਨੀ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ । ਖੁਦਾਈ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਮੂਰਤੀ ਮਿਲੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਧੋਤੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੁਸ਼ਾਕ ਅਤੇ ਮੋਢਿਆਂ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਲ ਵਰਗੇ ਕੱਪੜੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਵੀ ਕੁਝ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨ ।

ਗਹਿਣੇ – ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਮਰਦ ਦੋਵੇਂ ਗਹਿਣੇ ਪਾਉਣ ਦੇ ਸ਼ਕੀਨ ਸਨ । ਗਹਿਣੇ ਸੋਨੇ, ਚਾਂਦੀ, ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ ਆਦਿ ਦੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਮੁੱਖ ਗਹਿਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਾਰ, ਵਾਲਾਂ ਦੇ ਗਹਿਣੇ, ਹੱਥ ਦੇ ਕੰਗਣ, ਅੰਗੁਠੀਆਂ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ । ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗਹਿਣੇ ਰਾਗੜੀ, ਨੱਕ ਦੇ ਕਾਂਟੇ, ਬੁੰਦੇ ਅਤੇ ਪਾਜ਼ੇਬਾਂ ਆਦਿ ਸਨ । ਅਮੀਰ ਲੋਕ ਸੋਨੇ, ਚਾਂਦੀ, ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਅਤੇ ਕੀਮਤੀ ਮੋਤੀਆਂ ਦੇ ਬਣੇ ਗਹਿਣੇ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ ਜਦ ਕਿ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕ ਸਿੱਪੀਆਂ, ਹੱਡੀਆਂ, ਤਾਂਬੇ ਅਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਗਹਿਣਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਸਥਾਨਾਂ ‘ ਤੇ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਹਨ ? ਕਿਸੇ ਚਾਰ ਸਥਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੁਦਾਈਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵੀ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਸੀ । ਇੱਥੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਮਿਲੇ ਹਨ-

• ਸੰਘੋਲ – ਇਹ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਪਿੰਡ ਹੈ ਜੋ ਲੁਧਿਆਣਾ-ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ‘ਉੱਚਾ ਪਿੰਡ’ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਖੁਦਾਈਆਂ ਤੋਂ 2000 ਈ: ਪੂਰਵ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਸੀ । ਇੱਥੇ ਕੁਝ ਮੂਰਤੀਆਂ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ, ਮਾਲਾ ਦੇ ਮਣਕੇ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਔਜ਼ਾਰ ਮਿਲੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਨਾਲ ਹੈ ।
• ਰੋਹੀੜਾ – ਰੋਹੀੜਾ ਮੰਡੀ ਅਹਿਮਦਗੜ੍ਹ ਤੋਂ 6 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਤੋਂ ਬਰਤਨ, ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ ਆਦਿ ਮਿਲੇ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਰੋਹੀੜਾ ਸਭਿਅਤਾ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵੱਧਦੀਆਂ-ਫੁੱਲਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ।
• ਸੁਨੇਤ – ਸੁਨੇਤ ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਖੁਦਾਈਆਂ ਤੋਂ 1800 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੋਂ 1400 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੱਕ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
• ਰੋਪੜ – ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਖੁਦਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ ਅਤੇ ਮਾਲਾ ਦੇ ਮਣਕੇ ਮਿਲੇ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਥਾਨ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਾਫ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਸੀ।

Punjab State Board PSEB 6th Class Social Science Book Solutions History Chapter 9 ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ : ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Social Science History Chapter 9 ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ : ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ

SST Guide for Class 6 PSEB ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ : ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
I. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਉੱਤਰ ਲਿਖੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
‘ਪੁਰਾਣਾ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ’ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
‘ਪੁਰਾਣਾ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ’ ਉਸ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਇੱਕ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਅਤੇ ਸੰਹਿਕ ਸੀ । ਇਸ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ ਕੁਦਰਤੀ ਵਸਤਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਅੱਗ ਦਾ ਕੋਈ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਜੰਗਲੀ ਕੰਦ-ਮੂਲ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਕੱਚਾ ਮਾਸ ਖਾਂਦਾ ਸੀ । ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਉਹ ਝੰਡ ਬਣਾ ਕੇ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ।ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ‘ਤੇ ਜਾਂ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨੰਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਰਦੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖੱਲਾਂ, ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਅਤੇ ਛਿਲਕਿਆਂ ਨਾਲ ਢੱਕ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਲਈ ਉਹ ਪੱਥਰ ਦੇ ਬਣੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਜਾਂ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਨਵੇਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਪੰਜ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਲੱਛਣ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ‘ਨਵਾਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ । ਹੈ । ਇਸ ਯੁੱਗ ਦੇ ਪੰਜ ਮਹੱਤਵਪੁਰਨ ਲੱਛਣ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਨ-

1. ਮਨੁੱਖ ਇੱਕ ਥਾਂ ਟਿਕ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਅਨਾਜ ਉਗਾਉਣਾ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪਕਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।
2. ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਔਜ਼ਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਹਲਕੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵੱਧ ਗਈ ਸੀ ।
3. ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਭੋਜਨ ਪਕਾਉਣ ਅਤੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪੱਕੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ ਬਣਾਉਣੇ ਸਿੱਖ ਲਏ ਸਨ ।
4. ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।
5. ਮਨੁੱਖ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ, ਪੱਕੀ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਆਦਿ ਦੇ ਮਣਕੇ ਬਣਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਹਿਣਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮੱਧ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦਾ ਆਰੰਭ ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ । ਉਸਨੇ ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਿੱਖੀਆਂ । ਉਸਨੇ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਨੁਕੀਲੇ ਅਤੇ ਘੜੇ ਹੋਏ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਜਿਵੇਂ ਕੁਹਾੜੀ, ਭਾਲੇ, ਗੰਡਾਸੇ ਆਦਿ ਬਣਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਲੰਬੀ ਸੋਟੀ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲੱਗਾ | ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਹ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਲੱਕੜੀ, ਬਾਂਸ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਝੌਪੜੀਆਂ ਵੀ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗਾ ਸੀ । ਫਲਸਰੂਪ ਮਨੁੱਖ ਪਿੰਡ ਬਣਾ ਕੇ ਸਥਾਈ ਰੂਪ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਲੱਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪਹੀਏ ਦੀ ਖੋਜ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਪਹੀਏ ਦੀ ਖੋਜ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਇਸ ਖੋਜ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉੱਨਤੀ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਖੋਜ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਆਸਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ।

1. ਪਹੀਏ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖਿੱਚੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਲੱਗੀ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸਾਮਾਨ ਢੋਣਾ ਆਸਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ।
2. ਪਹੀਏ ਨੇ ਪਾਣੀ ਖਿੱਚਣ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ।
3. ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਪਹੀਏ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ ਬਣਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਗੁਫ਼ਾ-ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਨੁਕੀਲੇ ਪੱਥਰਾਂ ਅਤੇ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖਾਂ, ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰੇਖਾ-ਚਿੱਤਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰੰਗ ਵੀ ਭਰਦਾ ਸੀ । ਅਜਿਹੇ ਚਿੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਗਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਥਾਂਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਹਨ | ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਭੁਪਾਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ‘ਭੀਮ ਬੈਠਕਾ’ ਦੇ ਗੁਫ਼ਾ-ਚਿੱਤਰ ਦੇਖਣ ਯੋਗ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨੱਚਦੇ ਹੋਏ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਨਾਚ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਸੀ ਅਤੇ ਲੋਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨੱਚਦੇ-ਗਾਉਂਦੇ ਸਨ ।

II. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :

(1) ਪੁਰਵ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ	(ਉ) ਗੁਫਾ ਮਾਨਵ
(2) ਮੈਸੋਲਿਥਿਕ ਪੀਰਿਅਡ	(ਅ) ਗੁਫਾ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ
(3) ਭੀਮ ਬੈਠਕਾ	(ੲ) ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ
(4) ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਖਾਧ ਸੰਹਿਕ	(ਸ) ਮੱਧ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ

ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ਜੋੜੇ-

(1) ਪੁਰਵ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ	(ਉ) ਗੁਫਾ ਮਾਨਵ
(2) ਮੈਸੋਲਿਥਿਕ ਪੀਰਿਅਡ	(ਸ) ਮੱਧ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ
(3) ਭੀਮ ਬੈਠਕਾ	(ਅ) ਗੁਫਾ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ
(4) ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਖਾਧ ਸੰਹਿਕ	(ਸ) ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ

III. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਹੀ (√) ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (×) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ :

(1) ਪੂਰਵ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਖੇਤੀ ਦੇ ਲਈ ਹਲ ਚਲਾਉਂਦਾ ਸੀ ।
(2) ਅੱਗ ਦੀ ਖੋਜ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ।
(3) ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੀ ਗੁਫ਼ਾ-ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਹੈ ।
(4) ਨਵ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦਾ ਅਰਥ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਂ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(1) (×)
(2) (×)
(3) (√)
(4) (×)

PSEB 6th Class Social Science Guide ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ : ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਯੁੱਗ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮਾਨਵ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕੱਚਾ ਮਾਸ ਖਾਂਦਾ ਸੀ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਯੁੱਗ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
‘ਪੁਰਾਣਾ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ’

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਾਨਵ ਨੇ ਮਣਕੇ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰ ।

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ ?

(ਉ) ਚਾਕ ਜਾਂ ਪਹੀਆ
(ਅ) ਨੁਕੀਲੇ ਪੱਥਰ
(ੲ) ਤਾਂਬੇ ਦਾ ਸਾਂਚਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਚਾਕ ਜਾਂ ਪਹੀਆ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਆਦਿ ਮਾਨਵ ਨੇ ਅੱਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਹੜੇ ਕੰਮ ਲਈ ਕੀਤੀ ?
(ਉ) ਧਾਤੁ ਪਿਘਲਾਉਣ
(ਅ) ਭੋਜਨ ਪਕਾਉਣ
(ੲ) ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ ਪਕਾਉਣ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਧਾਤੂ ਪਿਘਲਾਉਣ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਯੂਨਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ‘ਪੇਲੀਓਲਿਥਿਕ ਪੀਰੀਅਡ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਯੂਨਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਪੁਰਾਣਾ ਪੱਥਰ’ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਔਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਸਨ ? ਮਨੁੱਖ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਸ ਲਈ ਕਰਦਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਕੁਹਾੜੀਆਂ, ਭਾਲੇ ਅਤੇ ਗੰਡਾਸੇ ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਔਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਸਨ । ਮਨੁੱਖ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦਾ ਇਹ ਨਾਂ ਕਿਉਂ ਪਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਪੱਥਰ ਦੇ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਪੱਥਰ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਇਸ ਯੁੱਗ ਦਾ ਨਾਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਪਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦਾ ਆਰੰਭ ਲਗਪਗ 5 ਲੱਖ ਸਾਲ ਤੋਂ ਢਾਈ ਲੱਖ ਸਾਲ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅੱਗ ਦੀ ਖੋਜ ਕਦੋਂ ਹੋਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੱਗ ਦੀ ਖੋਜ ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਬੁੱਧੀਧਾਰੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜਨਮ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੁੱਧੀਧਾਰੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜਨਮ ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਖੇੜੀਬਾੜੀ ਦਾ ਕੋਈ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਹ ਕੰਦ-ਮੂਲ, ਫਲ ਆਦਿ ਇਕੱਠੇ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੋਜਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਭੋਜਨ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਘੁੰਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਨਵੇਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਵੇਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦਾ ਆਰੰਭ ਲਗਪਗ 10,000 ਸਾਲ ਤੋਂ 12,000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਨਵੇਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੀ ਮੁੱਖ ਖੋਜ ਕਿਹੜੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਵੇਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੀ ਮੁੱਖ ਖੋਜ ਪਹੀਆ ਸੀ । ਇਸ ਖੋਜ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਪਹੀਏ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਦੋ ਲਾਭ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਹੀਏ ਦੀ ਖੋਜ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਇਆ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅੱਗ ਦੀ ਖੋਜ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੱਗ ਦੀ ਖੋਜ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ । ਹੁਣ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਅੱਗ ਬਾਲ ਕੇ ਭੋਜਨ ਪਕਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗਰਮ ਰੱਖਣ, ਆਪਣੀਆਂ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਤ ਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅੱਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੂਰਵ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਲ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੂਰਵ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਲ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਖੁਦਾਈਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪੁਰਾਤਨ ਵਸਤਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ, ਪੁਰਾਣੇ ਔਜ਼ਾਰ, ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਵਰਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਅਨਾਜ ਦੇ ਜੋ ਦਾਣੇ ਭੂਮੀ ‘ਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਪੌਦੇ ਉੱਗ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਅਨਾਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ
ਨੇ ਇਹ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਲਦੀ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਪੈਦਾਵਾਰ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਕਦੋਂ ਬੀਜਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਲਈ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਖੋਜ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਜੀਵਨ ’ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਖੋਜ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਜੀਵਨ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ । ਹੁਣ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਘੁੰਮਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਰਹੀ । ਉਸਦਾ ਖ਼ਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਜੀਵਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਥਾਂ ਟਿਕ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਅਤੇ ਗਹਿਣਿਆਂ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਰਦੀ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖੱਲਾਂ ਅਤੇ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੀ ਛਾਲ ਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਸਰੀਰ ਢੱਕਦਾ ਸੀ । ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ, ਦੋਵੇਂ ਗਹਿਣਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਗਹਿਣੇ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ, ਪੱਕੀ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਆਦਿ ਦੇ ਬਣੇ ਮਣਕੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਲੋਕ ਅਜਿਹੇ ਗਹਿਣੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਹੁਤ ਕਠੋਰ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ-
1. ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਜੀਵਨ – ਉਹ ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਸੀ ਅਤੇ ਨੰਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਆਪਣੇ ਭੋਜਨ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਘੁੰਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ।

2. ਭੋਜਨ – ਆਪਣੀ ਭੁੱਖ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੰਦ ਮੂਲ, ਫਲ ਜਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਮਾਸ ਖਾਂਦਾ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੇ ਫਲ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਥਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।ਉਸਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਕੋਈ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਹ ਅੱਗ ਬਾਲਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਮਾਸ ਨੂੰ ਕੱਚਾ ਹੀ ਖਾਂਦਾ ਸੀ । ਆਪਣੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਉਹ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਕੰਢੇ ਰਹਿਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਨਵੇਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਭੋਜਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਵੇਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ । ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਮਨੁੱਖ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖ ਗਿਆ ।

ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ ਆਸਾਨ ਅਤੇ ਸਭਿਆ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਅਨਾਜ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਫਲ ਪੈਦਾ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤੇ । ਸਿੰਜਾਈ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਨੇ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਕੰਢੇ ਖੇਤੀ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ।ਉਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਕਣਕ, ਚੌਲ ਅਤੇ ਜੋਂ ਉਗਾਉਂਦਾ ਸੀ ।

ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਨਵੇਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਵਾਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਆਰੰਭ ਹੋਣ ਤੱਕ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਢੰਗ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਗਏ | ਅੱਗ ਦੀ ਖੋਜ, ਨਵੇਂ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਭਿਆ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ।

• ਸਥਿਰ ਜੀਵਨ – ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਭੋਜਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰਸਤੇ ‘ਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ । ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੇ ਉਸਦੀ ਭੋਜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਲਈ ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਭੋਜਨ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਘੁੰਮਣਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ ਦੇ ਧੰਦੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰਸਤੇ ‘ਤੇ ਚੱਲ ਪਿਆ ।
• ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ – ਨਵੇਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਕਿਸਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸਾਨ ਆਪਣੀਆਂ ਹੋਰ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਰਖਾਣਾਂ ਅਤੇ ਘੁਮਿਆਰਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ।
• ਕਿਰਤ – ਵੰਡ-ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧੰਦੇ ਅਪਣਾਉਣ ਨਾਲ ਕਿਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਹੋਈ ਅਤੇ ਹੌਲੀਹੌਲੀ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਵੀ ਆ ਗਈ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਵਿਵਸਥਿਤ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ।

Punjab State Board PSEB 6th Class Social Science Book Solutions History Chapter 8 ਪਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ-ਸੋਤ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Social Science History Chapter 8 ਪਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ-ਸੋਤ

SST Guide for Class 6 PSEB ਪਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ-ਸੋਤ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
I. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਲਿਖੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸ-ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਜਿਸ ਕਾਲ ਦਾ ਕੋਈ ਲਿਖਤੀ ਵੇਰਵਾ । ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਇਤਿਹਾਸ-ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਉਸ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਲਿਖਤੀ ਵੇਰਵਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਰੰਥ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਹ ਗੰਥ ਮਿਲਦੇ ਹਨ-

1. ਵੇਦ,
2. ਬਾਹਮਣ ਗੰਥ,
3. ਆਰਣਯਕ,
4. ਉਪਨਿਸ਼ਦ,
5. ਸੂਰ,
6. ਮਹਾਂਕਾਵਿ (ਰਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ),
7. ਪੁਰਾਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਇਤਿਹਾਸ ਜਾਣਨ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪੱਥਰ ਦੇ ਸਤੰਭਾਂ, ਚੱਟਾਨਾਂ, ਤਾਂਬੇ ਦੀਆਂ ਪਲੇਟਾਂ, ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਤਖਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੰਕੇਤਾਂ ਜਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖਦੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ ਜਾਣਨ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਬਹੁਤ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ । ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਉਸਦੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਸਤਾਰ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ । ਸਮੁਦਰ ਗੁਪਤ ਅਤੇ ਸਕੰਦ ਗੁਪਤ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਤਾਮਰ-ਪੱਤਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਖ਼ਰੀਦਣ-ਵੇਚਣ ਅਤੇ ਭੂਮੀ-ਦਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੁਰਾਤਨ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਬਰਤਨਾਂ, ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਸਿੱਕਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਭਿਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸੋਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਸ੍ਰੋਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਨਾਮਕ ਦੋ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ ਮਹਾਂਕਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਰੀਆਂ ਦੇ ਆਗਮਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਆਦਿ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸੋਤਾਂ ‘ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਦ, ਬਾਹਮਣ ਗੰਥ, ਆਰਣਯਕ, ਉਪਨਿਸ਼ਦ, ਸੂਤਰ, ਮਹਾਂਕਾਵਿ, ਪੁਰਾਣ, ਬੋਧੀ ਤੇ ਜੈਨ ਗੰਥ, ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਇਹ ਗੰਥ ਸਾਨੂੰ ਧਰਮ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪੁਸਤਕਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੀ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹੋਈ । ਮਨੂੰ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁੱਖ ਹੈ । ਕੌਟਲਿਆ ਨੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਾਰੇ ‘ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ’ ਨਾਮਕ ਗੰਥ ਲਿਖਿਆ । ਭਾਸ ਅਤੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਆਦਿ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਾਟਕ ਲਿਖੇ ਗਏ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਰੀਆ ਭੱਟ ਅਤੇ ਵਰਾਹਮਿਹਿਰ ਆਦਿ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਬਾਰੇ ਪੁਸਤਕਾਂ
ਲਿਖੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਕੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਈ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣੇ ਸਤੰਭਾਂ, ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਅਤੇ ਮਹੱਲਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸਮਾਰਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਜੀਵਨ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ ।

II. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

(1) ਇਤਿਹਾਸ …………………………. ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ।
(2) ਇਤਿਹਾਸ ………………………. ਲਈ ਅਤੀਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ।
(3) ਕੌਟੱਲਿਆ ਦੁਆਰਾ ……………………….. ਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖੀ ਗਈ ।
(4) ਪੁਸਤਕਾਂ, ਸਾਹਿਤਕ ਸੋਤ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਵਸਤਾਂ ……………………. ਸ੍ਰੋਤ ਅਖਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(1) ਅਤੀਤ
(2) ਭਵਿੱਖ
(3) ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ
(4) ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ।

III. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੇ ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :

(1) ਆਰੀਆ ਭੱਟ	(ਉ) ਮਹਾਂਕਾਵਿ
(2) ਰਮਾਇਣ	(ਅ) ਵੇਦ
(3) ਸਾਮਵੇਦ	(ੲ) ਕੌਟੱਲਿਆ
(4) ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ	(ਸ) ਵਿਗਿਆਨੀ

ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ਜੋੜੇ-

(1) ਆਰੀਆ ਭੱਟ	(ਸ) ਵਿਗਿਆਨੀ
(2) ਰਮਾਇਣ	(ੳ) ਮਹਾਂਕਾਵਿ
(3) ਸਾਮਵੇਦ	(ਅ) ਵੇਦ
(4) ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ	(ੲ) ਕੌਟੱਲਿਆ

IV. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਹੀ (√) ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (×) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ :

(1) ਮਨੂੰ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ ।
(2) ਆਰਣਯਕ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
(3) ਸਿੱਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸੋਤ ਨਹੀਂ ਹਨ ।
(4) ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਪੱਥਰ ਦੇ ਸਤੰਭਾਂ ‘ਤੇ ਖੁਦਵਾਇਆ ।
ਉੱਤਰ-
(1) (√)
(2) (×)
(3) (×)
(4) (√)

PSEB 6th Class Social Science Guide ਪਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ-ਸੋਤ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਸੇ ਦੋ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਤੋਂ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਸਤੰਭ, ਨਾਲੰਦਾ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਦਿਆਲਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
“ਇਪਿਗਾਫ਼ੀ” ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਭਿਲੇਖਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਇਮਿਗ੍ਰਾਫੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸੋੜਾਂ ਵਿਚ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
(ੳ) ਸਿੱਕੇ
(ਅ) ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਸਤਕਾਂ
(ੲ) ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਮਾਰਤਾਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਸਤਕਾਂ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਚਿੱਤਰ ‘ਸਾਂਚੀ ਦਾ ਸਤੂਪ’ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸ੍ਰੋਤ ਹੈ ?

(ਉ) ਸਾਹਿਤਕ
(ਅ) ਸਮਾਜਿਕ
(ੲ) ਪੁਰਾਤੱਤਵਿਕ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਪੁਰਾਤੱਤਵਿਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ?
(ੳ) ਆਰੀਆ ਭੱਟ ਅਤੇ ਵਰਾਹਮਿਹਿਰ
(ਅ) ਕੌਟਲਿਆ ਅਤੇ ਕਾਲੀਦਾਸ
(ੲ) ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਅਤੇ ਸਕੰਦਗੁਪਤ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਆਰੀਆ ਭੱਟ ਅਤੇ ਵਰਾਹਮਿਹਿਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਾਜੇ ਦਾ ਉਸਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਅਭਿਲੇਖ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
(ਉ) ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ
(ਅ) ਅਸ਼ੋਕ
(ੲ) ਉਪਰੋਕਤ ਦੋਵੇਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਉਪਰੋਕਤ ਦੋਵੇਂ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਚਾਰ ਸਾਹਿਤਕ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵੇਦ,
2. ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਗ੍ਰੰਥ,
3. ਉਪਨਿਸ਼ਦ,
4. ਮਹਾਂਕਾਵਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੂੰ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਿੱਥੇ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਆਰੀਆ ਭੱਟ ਅਤੇ ਵਰਾਹਮਿਹਿਰ ਆਦਿ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਤੋਂ ਕੀ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਰੀਆ ਭੱਟ ਅਤੇ ਵਰਾਹਮਿਹਿਰ ਆਦਿ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਗਣਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਰਾਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਮਾਇਣ ਦੇ ਲੇਖਕ ਮਹਾਂਰਿਸ਼ੀ ਬਾਲਮੀਕ ਜੀ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਲੇਖਕ ਮਹਾਂਰਿਸ਼ੀ ਵੇਦ ਵਿਆਸ ਜੀ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਚਾਰ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸੋਤ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਮਾਰਤਾਂ,
2. ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ,
3. ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਿੱਕੇ,
4. ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਸਤਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਤਾਮਰ-ਪੱਤਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਸ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਤਾਮਰ-ਪੱਤਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਭੂਮੀ ਦੀ ਖ਼ਰੀਦ-ਵੇਚ ਅਤੇ ਭੂਮੀਦਾਨ ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਮੌਰੀਆ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਕਿਵੇਂ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਸਾਡੇ ਭਵਿੱਖ ਨਾਲ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਅਤੀਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਅਸੀਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਤੱਕ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਹੁੰਚੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਗਿਆਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਹਨ ਜੋ ਮੁੱਢਲੇ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ । ਰਮਾਇਣ ਦੇ ਲੇਖਕ ਮਹਾਂਰਿਸ਼ੀ ਬਾਲਮੀਕ ਜੀ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ 24000 ਸ਼ਲੋਕ ਹਨ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੇਖਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਸਤਾਰ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ । ਪਰ ਆਮ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਲੇਖਕ ਮਹਾਂਰਿਸ਼ੀ ਵੇਦ ਵਿਆਸ ਜੀ ਹਨ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ 18 ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਲੋਕ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਕਲੀ, ਤਾਂਬੇ, ਕਾਂਸੇ, ਚਾਂਦੀ ਅਤੇ ਸੋਨੇ ਆਦਿ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ‘ਤੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰ, ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰ, ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਨ, ਸਿੱਕੇ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਅਤੇ ਤਾਰੀਖਾਂ ਆਦਿ ਲਿਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਾਜਿਆਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵੰਸ਼ਾਂ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਜੀਵਨ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਕੀ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਚੱਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੱਥਰ ਦੇ ਸਤੰਭਾਂ ‘ਤੇ ਖੁਦਵਾਇਆ ਤਾਂ ਜੋ ਲੋਕ ਉਸਨੂੰ ਪੜ ਸਕਣ । ਅਨਪੜ੍ਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸਨੂੰ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਇਆ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਸੋਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਸਤੰਭਾਂ, ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਤਖਤੀਆਂ, ਤਾਂਬੇ ਦੀਆਂ ਪਲੇਟਾਂ ਅਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ ।

1. ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਚੱਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸਤੰਭਾਂ ‘ਤੇ ਖੁਦਵਾ ਕੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਫੈਲਾ ਦਿੱਤਾ, ਤਾਂ ਜੋ ਲੋਕ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਚੱਲ ਸਕਣ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਰਾਜਵਿਸਤਾਰ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।
2. ਹੋਰ ਕਈ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਅਤੇ ਜਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਦੇ ਸਤੰਭਾਂ ‘ਤੇ ਖੁਦਵਾਇਆ । ਸਮੁਦਰ ਗੁਪਤ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਉਸਦੇ ਰਾਜ-ਕਵੀ ਹਰੀਸ਼ੇਨ ਨੇ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸਤੰਭ-ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
3. ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਕੁਤੁਬਮੀਨਾਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਲੋਹੇ ਦੇ ਸਤੰਭ ‘ਤੇ ਲਿਖੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ ।
4. ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਖ਼ਰੀਦਣ-ਵੇਚਣ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਤਾਂਬੇ ਦੀਆਂ ਪਲੇਟਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਮਰ-ਪੱਤਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤਾਮਰ-ਪੱਤਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਰਕਾਰੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹਨ ।
5. ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਤਖਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਲਿਖੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

Punjab State Board PSEB 6th Class Social Science Book Solutions Geography Chapter 6 ਸਾਡਾ ਭਾਰਤ-ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Social Science Geography Chapter 6 ਸਾਡਾ ਭਾਰਤ-ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ

SST Guide for Class 6 PSEB ਸਾਡਾ ਭਾਰਤ-ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
I. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਦਿਓ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਹੜੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੀ ਹੈ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਕਰਕ ਰੇਖਾ ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੀ ਹੈ । ਉੱਤਰੀ ਨੂੰ ਨੂੰ ਉਪ-ਊਸ਼ਣਖੰਡੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਊਸ਼ਣਖੰਡੀ ਭਾਰਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ 7 ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੀਆਂ ਹਨ ।ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਅਤੇ ਉੱ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਚੀਨ ਅਤੇ ਨੇਪਾਲ ਸਾਡੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ ਹਨੇਂ Tਭੂਟ ਮਯਨਮਾਰ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹਨ । ਦੱਖਣ f ਸਾਡੇ ਗੁਆਂਢੀ ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ ਅਤੇ ਮਾਲਦੀਵ ਹਨ ।

Based upon the Survey of india map with the permission of the Surveyor General of India. The responsibility for the correctness of Internal details rests with the publisher. The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate base line. The external boundaries and coastilines of India agree with the Record master Copy certified by the Surveyor General of India. © Government of India, Copyright.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਗਲੋਬ ’ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਸਥਿਤੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ 8°4′ ਉੱਤਰ ਤੋਂ 37°6′ ਉੱਤਰ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ਾਂ ਅਤੇ 68°7′ ਪੂਰਬ ਤੋਂ 97°25′ ਪੂਰਬ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਕਿਉਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਏਸ਼ੀਆ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਗ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਉੱਤਰ ਦੇ ਪਰਬਤ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਤਿੰਨ ਪਾਸਿਓਂ ਜਲ ਭੰਡਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਏਸ਼ੀਆਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ 28 ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ 8 ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਸਾਗਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ ਨੂੰ ਘੇਰਿਆ ਹੈ । ਉੱਤਰ-ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ, ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ।

II. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

(1) ਆਕਾਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ……………………….. ਰਾਜ ਹੈ ।
(2) …………………………….. ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਰਾਜ ਹੈ ।
(3) ਇੰਦਰਾ ਪੁਆਇੰਟ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ……………………………… ਸਿਰੇ ‘ਤੇ ਹੈ ।
(4) ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ …………………………….. ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਹੈ ।
(5) ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ………………………………. ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(1) ਰਾਜਸਥਾਨ
(2) ਗੋਆ
(3) ਦੱਖਣੀ
(4) ਕੰਨਿਆ ਕੁਮਾਰੀ
(5) ਪੂਰਬੀ ।

III. ਠੀਕ ਜੋੜੇ ਬਣਾਉ :

(1) ਅੰਦਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ	(ੳ) ਸਾਡਾ ਪੂਰਬੀ ਗੁਆਂਢੀ
(2) ਮਾਲਦੀਵ	(ਅ) ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ
(3) ਮਨਮਾਰ	(ੲ) ਭਾਰਤ ਦਾ ਦੀਪ-ਸਮੂਹ
(4) ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ	(ਸ) ਸਮੁੰਦਰੀ ਹੱਦ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਦੇਸ਼

ਉੱਤਰ

(1) ਅੰਦਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ	ਭਾਰਤ ਦਾ ਦੀਪ-ਸਮੂਹ
(2) ਮਾਲਦੀਵ	ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ
(3) ਮਨਮਾਰ	ਸਾਡਾ ਪੂਰਬੀ ਗੁਆਂਢੀ
(4) ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ	ਸਮੁੰਦਰੀ ਹੱਦ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਦੇਸ਼

PSEB 6th Class Social Science Guide ਸਾਡਾ ਭਾਰਤ-ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਹੜਾ ਕੇਂਦਰ-ਸ਼ਾਸਿਤ ਰਾਜ ਖੇਤਰਫਲ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਕਸ਼ਦੀਪ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਯਮੁਨਾ ਕੁਮਵਾਰ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਿਮਖੰਡ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਹਨ
ਉੱਤਰ-
ਗੰਗੋਤਰੀ, ਯਮੁਨੋਤਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਦੀ ਤੱਟ ਰੇਖਾ ਕਿੰਨੀ ਲੰਬੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
6100 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ।

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੰਜਾਬ-ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਹੈ-
(ਉ) ਬਾਰੀ ਦੋਆਬ
(ਅ) ਬਿਸਤ ਦੋਆਬ
(ੲ) ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਕ ਭੂ-ਭਾਗ ਨਿਰੰਤਰ ਲਾਵਾ ਵਹਿਣ ਦੇ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਉਸਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
(ਉ) ਮਹਾਨ ਹਿਮਾਲਿਆ
(ਅ) ਦੱਖਣੀ ਪਠਾਰ
(ੲ) ਤੱਟੀ ਮੈਦਾਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਦੱਖਣੀ ਪਠਾਰ ।

ਸਹੀ (√) ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ (×) ਕਥਨ :

1. ਖੇਤਰਫ਼ਲ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਵੱਡਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ ।
2. ਬਿਆਸ ਅਤੇ ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਬਾਰੀ ਦੁਆਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਤੱਟੀ ਮੈਦਾਨ ਪੂਰਵ ਦੇ ਤੱਟੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਚੌੜੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
1. (×)
2. (×)
3. (√)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ ਕਿੰਨਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਗਪਗ 32.8 ਲੱਖ ਵਰਗ ਕਿ. ਮੀ. ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ ਦੇਸ਼ ਕਿਉਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਪੂਰਬੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਪੂਰਬੀ ਦੇਸ਼ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੋ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਖੇਤਰਫਲ ਅਤੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸਥਾਨ
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤਰਫਲ ਦੀ ਦਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸੱਤਵਾਂ ਅਤੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਦੂਜਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਦੀਪ ਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ ਅਤੇ ਮਾਲਦੀਵ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ ਨੂੰ ਕਿਹੜੀ ਜਲ ਸੰਧੀ ਅਤੇ ਖਾੜੀ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਕ ਜਲ ਸੰਧੀ ਅਤੇ ਮਨਾਰ ਦੀ ਖਾੜੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਲਾ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਚੋਟੀ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਕਮ ਵਿਚ ਕੰਚਨਜੰਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਪਠਾਰ ਨੂੰ ਠੰਢਾ ਮਾਰੂਥਲ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਅਤਿਅੰਤ ਠੰਢੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਮਾਰੂਥਲ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਡੈਲਟਾ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੰਗਾ-ਮਪੁੱਤਰ ਡੈਲਟਾ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਡੈਲਟਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਭਾਰਤ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਹਿੱਸਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹਿੱਸਾ ਦੱਖਣ ਦਾ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ ਹੈ । ਇਹ ਸਖ਼ਤ ਅਗਨੀ ਅਤੇ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਤਿੰਨ ਪਾਸਿਓਂ ਸਾਗਰ (ਜਲ) ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹਿੱਸਾ ਕੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਡੈਲਟਾ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਦੀ ਦੇ ਮੁਹਾਨੇ ‘ਤੇ ਬਣੀ ਤਿਕੋਨੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਕੁ-ਆਕ੍ਰਿਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਕਿਉਂ ਸੰਘਣੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਪਜਾਊ ਹੈ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਉੱਨਤ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇੱਥੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਸੰਘਣੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਦਰਿਆ ਡੈਲਟਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਰਮਦਾ ਅਤੇ ਤਾਪਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁੱਖ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ
ਉੱਤਰ-
ਫਤਿਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਦਰਿਆ ਹਨ-

1. ਸਿੰਧ
2. ਗੰਗਾ ਅਤੇ
3. ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜ ਭੌਤਿਕ ਭਾਗ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੇ ਛੇ ਭੌਤਿਕ ਭਾਗ ਹਨ-

1. ਉੱਤਰ ਦੇ ਮਹਾਨ ਪਰਬਤ
2. ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੈਦਾਨ
3. ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ
4. ਤੱਟ ਦੇ ਮੈਦਾਨ (5) ਦੀਪ-ਸਮੂਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੁੰਦਰਵਨ ਡੈਲਟਾ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੁੰਦਰਵਨ ਡੈਲਟਾ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਡੈਲਟਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ, ਨਿਰਮਾਰ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੁਹਾਨੇ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਹੋਰਨ ਡੈਲਟਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਡੈਲਟਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਉਪਜਾਊ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਚਾਰ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਇੱਕ ਤਿਭੁਜ ਵਰਗੀ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਤਿੰਨ ਪਾਸਿਓਂ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਅਰਬ ਸਾਗਰ (ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ, ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ) ਅਤੇ ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ) ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
3. ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਪੂਰਬੀ ਘਾਟ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
4. ਇਹ ਪਠਾਰ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਘਣਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਥਾਰ (ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਮਾਰੂਥਲ) ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਪਥਰੀਲਾ ਦੇਸ਼ ਰੇਤ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਅਤਿ ਗਰਮ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਕ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰੁੱਖ-ਪੌਦੇ ਨਾਂ ਮਾਤਰ ਹੀ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਤੱਟ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਤੱਟ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਪੱਛਮੀ ਤੱਟ	ਪੂਰਬੀ ਤੱਟ ਦੀ
1. ਇਹ ਤੱਟ ਘੱਟ ਚੌੜਾ ਹੈ ।	1. ਇਹ ਤੱਟ ਬਹੁਤ ਚੌੜਾ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਦਰਿਆ ਡੈਲਟਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ।	2. ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਾਵੇਰੀ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਅਤੇ ਮਹਾਂਨਦੀ ਦੇ ਉਪਜਾਉ ਡੈਲਟੇ ਹਨ ।
3. ਇਹ ਤੱਟ ਪਰਬੀ ਤੱਟ ਦੀ ਬਜਾਏ ਘੱਟ ਉਪਜਾਊ ਹੈ ।	3. ਇਹ ਤੱਟ ਡੈਲਟਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਜਾਊ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹਿਮਾਲਾ ਪਰਬਤਾਂ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਸਮਾਨੰਤਰ ਲੜੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਦੀ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਰਵਉੱਚ ਹਿਮਾਲਾ – ਇਹ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਹੈ । ਹਿਮਾਲਾ ਦੇ ਸਰਵਉੱਚ ਸਿਖ਼ਰ ਇਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਾਊਂਟ ਐਵਰੈਸਟ (ਨੇਪਾਲ, 8848 ਮੀ. ਉੱਚੀ) ਅਤੇ ਕੰਚਨਜੰਗਾ (ਸਿੱਕਮ-ਭਾਰਤ) ਮੁੱਖ ਹਨ ।
2. ਮੱਧ ਜਾਂ ਲਘੂ ਹਿਮਾਲਾ (ਜਾਂ ਹਿਮਾਲਾ ਲੜੀ) – ਇਹ ਪਰਬਤ ਲੜੀ ਹਿਮਾਲਾ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਡਲਹੌਜ਼ੀ, ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ, ਸ਼ਿਮਲਾ, ਮਸੁਰੀ, ਨੈਨੀਤਾਲ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਪਰਬਤੀ ਨਗਰ ਸਥਿਤ ਹਨ ।
3. ਬਾਹਰੀ ਹਿਮਾਲਾ ਜਾਂ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਲੜੀ – ਇਹ ਹਿਮਾਲਾ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਦੱਖਣੀ ਲੜੀ ਹੈ । ਇਹ ਜਲੌਢ ਅਵਸਾਦਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਨਦੀ-ਤੰਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ । ਹਰੇਕ ਦੀ-ਤੰਤਰ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਨਦੀ-ਤੰਤਰ ਹਨ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧ ਨਦੀ-ਤੰਤਰ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ-ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਨਦੀ-ਤੰਤਰ ।
ਸਿੰਧ ਨਦੀ-ਤੰਤਰ-

1. ਇਸਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ ।
2. ਇਸਦੀ ਲੰਬਾਈ 2900 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ।

ਗੰਗਾ-ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਨਦੀ-ਤੰਤਰ-

1. ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਉੱਤਰਾਂਚਲ ਵਿੱਚ ਗੰਗੋਤਰੀ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ । ਜਦ ਕਿ ਬ੍ਰੜ੍ਹਮਪੁੱਤਰ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਤਿੱਬਤ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ : ਨੇੜੇ ਹੈ ।
2. ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਨਦੀ ਗੰਗਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਰਬਤਾਂ (ਹਿਮਾਲਾ) ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਭਾਰਤ (ਦੱਖਣੀ ਪਠਾਰ ਦੇ ਪਰਬਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਰਬਤ – ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਰਬਤ ਨਵੀਨ ਵਲਿਤ ਪਰਬਤ ਹਨ । ਇਹ ਬਹੁਤ ਉੱਚੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਰਫ਼ ਨਾਲ ਢੱਕੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਬਤਾਂ ਤੇ ਜੰਗਲ ਵੀ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਰਬਤ – ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਰਬਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਰਬਤਾਂ ਦੇ ਬਚੇਖੁਚੇ ਭਾਗ ਹਨ । ਇਹ ਨਾ ਤਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉੱਚੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਹਿਮਾਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਬਤਾਂ ਦੀ ਢਲਾਨ ਤਿਰਛੀ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੈਦਾਨ ਉੱਤੇ ਇਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ । ਇਸਦੀ ਰਚਨਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੈਦਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ-ਗੰਗਾ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮੈਦਾਨ ਹਿਮਾਲਾ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਪਠਾਰ ਵਿਚਾਲੇ ਸਥਿਤ ਹੈ | ਇਹ ਰਾਜਸਥਾਨ ਤੋਂ ਆਸਾਮ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਮੈਦਾਨ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਅਤਿਅੰਤ ਉਪਜਾਊ ਹੈ ।

ਮੱਧਵਰਤੀ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਭਾਗ-ਇਸ ਮੈਦਾਨ ਨੂੰ ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-
(i) ਪੰਜਾਬ-ਹਰਿਆਣਾ ਦਾ ਮੈਦਾਨ
(ii) ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ਦਾ ਮੈਦਾਨ
(iii) ਗੰਗਾ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਅਤੇ
(iv) ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ।

(i) ਪੰਜਾਬ – ਹਰਿਆਣਾ ਦਾ ਮੈਦਾਨ-ਇਹ ਮੈਦਾਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਹ ਸਤਲੁਜ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਹਾਇਕ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਉਪਜਾਊ ਹੈ ।

(ii) ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ਦਾ ਮੈਦਾਨ – ਇਹ ਮੈਦਾਨ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਖੇਤਰ ਦਾ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਕੱਛ ਦੀ ਖਾੜੀ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਅਰਾਵਲੀ ਪਰਬਤੇ ਇਸਦੀ ਪੁਰਬੀ ਸੀਮਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਥਾਂ-ਥਾਂ ‘ਤੇ ਰੇਤ ਦੇ ਟਿੱਲੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸੇ ਉਪਜਾਉ ਵੀ ਹਨ । ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਂਭਰ ਝੀਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ । ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਜਮਨਾ, ਰਾਮ ਗੰਗਾ, ਚੰਬਲ, ਬੇਤਵਾ ਆਦਿ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਿਆ ਹੈ ।

(iii) ਗਾ ਦਾ ਮੈਦਾਨ – ਗੰਗਾ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੈਦਾਨ ਹੈ । ਇਹ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬਿਹਾਰ, ਝਾਰਖੰਡ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਹ ਮੈਦਾਨ ਗੰਗਾ, ਜਮਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੈ ।

(iv) ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਦਾ ਮੈਦਾਨ – ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਆਸਾਮ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਮੈਦਾਨ ਦੀ ਰਚਨਾ ਮਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਹਾਇਕ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਕਿਹੜੀਆਂ ਭੌਤਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਹਰੇਕ ਭੌਤਿਕ ਇਕਾਈ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦੇਸ਼ ਹੈ । ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਉੱਚੇ ਪਰਬਤ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਡੂੰਘੀਆਂ ਘਾਟੀਆਂ ਹਨ । ਕਿੱਤੇ ਪੱਧਰੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੈਦਾਨ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਉੱਚੀ-ਨੀਵੀਂ ਪੱਥਰੀਲੀ ਭੂਮੀ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਭੌਤਿਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਛੇ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ

1. ਉੱਤਰ ਦੇ ਮਹਾਨ ਪਰਬਤ
2. ਉੱਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੈਦਾਨ
3. ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ
4. ਤੱਟ ਦੇ ਮੈਦਾਨ
5. ਭਾਰਤ ਦਾ ਮਹਾਨ ਮਾਰੂਥਲ
6. ਦੀਪ-ਸਮੂਹ ।

Based upon the Survey of India map with the permission of the Surveyor General of India. The responsibility for the correctness of Internal details rests with the publisher. The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate base line. The external boundaries and coastilines of India agree with the Record master Copy certified by the Surveyor General of India. © Government of India, Copyright 2009.

ਭਾਰਤ ਦਾ ਮਹਾਨ ਮਾਰੂਥਲ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇੱਥੇ ਪੰਜ ਇਕਾਈਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

1. ਉੱਤਰ ਦੇ ਮਹਾਨ ਪਰਬਤ – ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਉੱਤਰੀ ਸੀਮਾ ਤੇ ਹਿਮਾਲਾ ਪਰਬਤ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਹਿਮਾਲਾ ਪਰਬਤ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਲੜੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਨੰਤਰ ਲੜੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੂਰਬ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕਈ ਲੰਬੀਆਂ ਘਾਟੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਦੂਨ’ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਹਿਮਾਲਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਸਿਖਰ ‘ਮਾਊਂਟ ਐਵਰੈਸਟ’ ਹੈ । ਇਹ 8848 ਮੀਟਰ ਉੱਚਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਲਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਸਿਖਰ ਕੰਚਨਜੰਗਾ ਹੈ । ਇਸ ਪਰਬਤ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ-ਉੱਚੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਬਰਫ਼ ਨਾਲ ਢੱਕੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਅਤਿਅੰਤ ਠੰਢੀ ਹੈ ।

2. ਉੱਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੈਦਾਨ – ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੈਦਾਨ ਹਿਮਾਲਾ ਪਰਬਤਾਂ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹਨ । ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਰਾਵੀ ਨਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਬਹਮਪੁੱਤਰ ਨਦੀ ਤੱਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 2500 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮੈਦਾਨ ਰਾਵੀ, ਬਿਆਸ, ਸਤਲੁਜ, ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਪਜਾਊ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

3. ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ – ਭਾਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਇਸ ਪਠਾਰ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-ਮਾਲਵਾ ਦਾ ਪਠਾਰ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਦਾ ਪਠਾਰ ਦੱਖਣ ਦਾ ਪਠਾਰ ਲਾਵੇ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤ੍ਰਿਕੋਣੇ ਪਠਾਰ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਭਾਗ ਹਨ-ਮਾਲਵੇ ਦਾ ਪਠਾਰ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਪਠਾਰ ।
ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਪੂਰਬੀ ਘਾਟ ਇਸਦੀ ਹੱਦ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪਠਾਰ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਮੀਰ ਹੈ ।

4. ਤੱਟ ਦੇ ਮੈਦਾਨ – ਦੱਖਣ ਦੇ ਪਠਾਰ ਦੇ ਪੱਛਮ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਤੱਟ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਦੇ ਤੱਟ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਤੱਟ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਦੀ ਤੱਟ ਦੀ ਪੱਟੀ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ ਤੱਟ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਪੂਰਬੀ ਤੱਟ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਪੱਛਮੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੌੜੇ ਅਤੇ ਪੱਧਰੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਉਪਜਾਊ ਡੈਲਟਾ ਵੀ ਹਨ ।

5. ਦੀਪ-ਸਮੂਹ-ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੋ ਦੀਪ-ਸਮੂਹ ਹਨ-
(i) ਲਕਸ਼ਦੀਪ,
(ii) ਅੰਡੇਮਾਨ-ਨਿਕੋਬਾਰ ।
(1) ਲਕਸ਼ਦੀਪ ਸਮੂਹ ਕੇਰਲਾ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਮੁੰਗੇ ਦੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਦੀਪਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ 25 ਹੈ ।
(2) ਅੰਡੇਮਾਨ-ਨਿਕੋਬਾਰ ਦੀਪ ਸਮੂਹ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ | ਇਹ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਪਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ 120 ਹੈ ।
ਸਮੁੰਦਰ ਤੱਟ ਤੋਂ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਪਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁੱਝ ਦੀਪ ਤੱਟ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵੀ ਸਥਿਤ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਹੀਲਰ, ਨਿਉਮਰ, ਦਿਉ ਆਦਿ ਦੀਪ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵੰਡ ਉੱਤੇ ਰੋਸ਼ਨੀ ਪਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 28 ਰਾਜ ਅਤੇ 9 ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹਨ । ਇਹ ਰਾਜ ਅਤੇ । ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ । ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ-

ਲੜੀ ਨੰ:	ਰਾਜ	ਰਾਜਧਾਨੀ
1.	ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼	ਅਮਰਾਵਤੀ
2.	ਤੇਲੰਗਾਨਾ	ਹੈਦਰਾਬਾਦ
3.	ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼	ਈਟਾਨਗਰ
4.	ਆਸਾਮ	ਦਿਸਪੁਰ
5.	ਬਿਹਾਰ	ਪਟਨਾ
6.	ਗੋਆ	ਪਣਜੀ
7.	ਗੁਜਰਾਤ	ਗਾਂਧੀਨਗਰ
8.	ਹਰਿਆਣਾ	ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ
9.	ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼	ਸ਼ਿਮਲਾ
10.	ਝਾਰਖੰਡ	ਰਾਂਚੀ
11.	ਕਰਨਾਟਕਾ	ਬੰਗਲੌਰ (ਬੰਗਲੁਰੂ)
12.	ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼	ਤ੍ਰਿਵੇਂਦਰਮ (ਤਿਰੂਵਨੰਤਪੁਰਮ)
13.	ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ	ਭੋਪਾਲ
14.	ਮਨੀਪੁਰ	ਮੁੰਬਈ
15.	ਮੇਘਾਲਿਆ	ਇੰਫਾਲ
16.	ਮੀਜ਼ੋਰਮ	ਸ਼ੀਲਾਂਗ
17.	ਨਾਗਾਲੈਂਡ	ਆਈਜ਼ੋਲ
18.	ਉੜੀਸਾ	ਕੋਹੀਮਾ
19.	ਪੰਜਾਬ	ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ
20.	ਰਾਜਸਥਾਨ	ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ
21.	ਸਿੱਕਮ	ਜੱਧਰ
22.	ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ	ਗੰਗਟੋਕ
23.	ਤਿਪੁਰਾ	ਚੇਨੱਈ
24.	ਉੱਤਰਾਖੰਡ	ਅਗਰਤਲਾ
25.	ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼	ਦੇਹਰਾਦੂਨ
26.	ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ	ਲਖਨਊ
27	ਗੋਆ	ਕੋਲਕਾਤਾ
28.	ਗੁਜਰਾਤ	ਪਣਜੀ

Based upon the survey of India map with the permission of the Surveyor General of India. The responsibility for the correctness of Internal details rests with the publisher. The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate base line. The external boundaries and coastilines of India agree with the Record master Copy certified by the Surveyor General of India. © Government of India, Copyright.

ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਖੇਤਰ

ਲੜੀ ਨੰ:	ਨਾਂ	ਰਾਜਧਾਨੀ
1.	ਅੰਡੇਮਾਨ ਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ ਦੀਪ	ਪੋਰਟ ਬਲੇਅਰ
2.	ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ	ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ
3.	ਦਾਦਰਾ ਅਤੇ ਨਗਰ ਹਵੇਲੀ	ਸੋਲਵਾਸ
4.	ਦਮਨ ਅਤੇ ਦਿਉ	ਦਮਨ
5.	ਦਿੱਲੀ	ਦਿੱਲੀ
6.	ਲਕਸ਼ਦੀਪ	ਕਾਵਾਰੱਤੀ
7.	ਪਾਂਡਿਚਰੀ	ਪਾਂਡਿਚਰੀ
8.	ਜੰਮੂ ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ	ਸ੍ਰੀਨਗਰ
9.	ਲੱਦਾਖ	ਲੋਹ