PSEB Notes

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 15 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-2) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 15 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-2)

→ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮੇਂ ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਜਾਤੀ (Species) ਵਲੋਂ ਬਣਾਈ ਗਈ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕਲਾਰਕ (Clark)

→ ਮਨੁੱਖੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਅੰਕੜਾ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਜਿਹੜਾ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ, ਜਨਮ ਦਰ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੋਵੇ, ਉਸਨੂੰ ਜਨ-ਅੰਕੜਾ ਵਿਗਿਆਨ (Demography) ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਸੰਨ 2011 ਦੀ ਮਰਦਮ-ਸ਼ੁਮਾਰੀ/ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ
(REPORT OF 2011 CENSUS)
ਇਕ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜੇ ਆਰਜ਼ੀ (Provisional) ਹਨ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੇਠਲੀ ਟਿੱਪਣੀਆਂ (Foot notes) ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ ।
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਸਾਰਣੀਆਂ ਆਉਣ ਤੇ ਪੂਰੀ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ।

FIGURES AT A GLANCE INDIA


→ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਜਾਤੀ ਵਾਲੀ ਵਸੋਂ-ਇਸ ਵਜੋਂ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਇੱਕੋ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਜੀਵ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਬਹੁਤ ਜਾਤੀ ਵਾਲੀ ਜਾਂ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੀ ਵਸੋਂ (Multiple Population)-ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਵਸੋਂ ਘਣਤਾ (Population Density) ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਇਕਾਈ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਇਕ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਸੋਂ ਘਣਤਾ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਕਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਕਰਾਂ (Curves) ਨੂੰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਧੇ ਦਾ ਵਕਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ਵਕਰ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ (ਸਾਹਮਣੇ) ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜੇਕਰ ਜਨਮ ਦਰ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਰ ਇਕ ਸਮਾਨ ਹੋਣ, ਤਾਂ ਵਜੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ, ਹੁੰਦਾ । ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਨੂੰ ਸਿਫ਼ਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਧਾ (Zero Population Growth) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਰ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਕਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ “s ਰੂਪੀ” (Sigmoid) ਜਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਅੱਖਰ !
ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ J ਵਕਰ’ (J-Curve) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੀ J ਰੂਪੀ ਵਕਰ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਕੰਟਰੋਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਜਨਮ ਦਰ, ਮੌਤ ਦਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਹੋਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਆਬਾਦੀ ਵੱਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ s ਰੁਪੀ (Sigmoid) ਵਕਰ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਵਲੋਂ ਦਾ ਗ੍ਰਾਫ ਉੱਪਰ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਜੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਹੋਰ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੰਦੀਆਂ, ਤਾਂ ਵਸੋਂ ਦੀ ਦਰ ਸਿਫ਼ਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਸੋਂ ਦੀ ਵਕਰ ‘S’ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਕਰ ਨੂੰ
ਸਿਗਮਾਇਡ ਵਕਰ (Sigmoid Curve) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਕਾਨ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਖੇਤੀ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਘਟਣ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਭੋਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵੀ ਕਮੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ਅਤੇ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਜਨਮ ਦਰ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੇ ਕਈ ਢੰਗ ਤਰੀਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਮੁੜ ਸੰਤਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਰ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਸੰਬੰਧੀ ਜਨ-ਮਾਧਿਅਮਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ, ਰੇਡੀਓ, ਸਿਨੇਮਾ, ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ, ਰਸਾਲੇ, ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਜਾਗਰੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਨਮ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਲਈ ਮਕੈਨੀਕਲ ਤਰੀਕੇ ਵੀ ਹਨ । ਕੰਡੋਮਜ਼ (ਨਿਰੋਧ ਆਦਿ) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਕਾਪਰ ਟੀ (Copper-T) ਅਤੇ ਲੁਪ/ਛੱਲਾ (Loop) ਵਰਗੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਗਰਭ ਰੋਕੂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਗਰਭ ਰੋਕੂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਮੌਖਿਕ ਗੋਲੀਆਂ (Oral pills), ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਨਾਸ਼ਕ ਕਰੀਮਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਬੇਪੈਦ ਕਰਨਾ (Steilization), ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਗਰਭਪਾਤ ਵਰਗੇ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਅ ਕੇ ਜਨਮ ਦਰ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਅਪਣਾਉਣ ਨਾਲ ਵਸੋਂ ਨੂੰ ਵਧਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਪੈਦਾਇਸ਼ ‘ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਸੰਭੋਗ ਲਈ ਸੰਜਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਬਾਂਝ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਸਬੰਦੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਨਸਬੰਦੀ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਵਹਿਣੀਆਂ (Vasa deferentia) ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਅਤੇ ਮੋੜ ਕੇ ਸੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਬੇਪੈਦ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੰਤਾਲੂ (Testes) ਕੱਢ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਖੱਸੀ ਕਰਨਾ (Castration) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਬੇਦ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਡਕੋਸ਼ (Ovaries) ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਲੀਆਂ (Fallopian tubes) ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 14 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-1) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 14 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-1)

→ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਰਹਿਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਜ਼ਮੀਨ, ਭੋਜਨ ਦੇ ਲਈ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ, ਪੀਣ ਵਾਸਤੇ ਪਾਣੀ, ਤਾਪ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਜੀਵਿਕਾ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਵਣਾਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਨਾ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

→ ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

→ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਉਰਜਾ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਫਜ਼ੂਲ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਾਣੀ, ਵਣ ਅਤੇ ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਦਮ ਉਠਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

→ ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ, ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਅਤੇ ਮੁਰੰਮਤ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡੇਟ, ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਚਰਬੀ, ਕਾਰਬਨੀ ਤੇਜ਼ਾਬ, ਵਿਟਾਮਿਨਜ਼ ਅਤੇ ਐੱਨਜ਼ਾਈਮ ਸਾਡੀ ਖੁਰਾਕ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਸ਼ ਹਨ ।

→ ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕੁਪੋਸ਼ਣ (Malnutrition) ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦਾ ਕਾਰਣ ਗ਼ਰੀਬੀ, ਭੁੱਖ ਅਤੇ ਦੋਸ਼ ਪੂਰਣ (Faulty) ਖੁਰਾਕ ਹੈ । ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

→ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਵੱਧ ਮਿਤੁ ਦਰ, ਮਾਤਰੀ ਮੌਤ ਦਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ, ਕਦਾਚਾਰੀ ਬੱਚੇ (Deliquent children) ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਮਾੜਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਕੁੱਝ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹਨ ।

→ ਵਿਸ਼ਵ ਭੋਜਨ ਸੰਮੇਲਨ (World Food Summit), 1996 ਸੰਨ ਵਿਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਵਿਸ਼ਵ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਬੈਠਕ ਨੇ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਕਿ ਸੰਨ 2015 ਤਕ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ 50 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਕਮੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ।

→ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਮੁੱਖ ਵਜ਼ਾ ਗਰੀਬੀ ਹੈ ।

→ ਪਾਣੀ ਇਕ ਕੁਦਰਤੀ, ਪਰ ਨਵਿਆਉਣ ਯੋਗ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਹ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਤਾਜ਼ੇ (ਅਲੂਣੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਦਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਮੌਜੂਦ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਮਾਤਰਾ ਕੇਵਲ 3% ਹੀ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿਚਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ 97% ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਮਾਫ਼ਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

→ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਬੜਾ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਾਣੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਸਿੱਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਬੀਜਾਂ ਦੇ ਪੁੰਗਰਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪੀਣ, ਖਾਣਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ, ਨਹਾਉਣ, ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ ਅਤੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਸਿੰਜਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਲਾਹੇਵੰਦ ਪਦਾਰਥਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਗਰ-ਅਗਰ (Agar-Agar) ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਮੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਸਾਧਾਰਨ ਨਮਕ (Common salt) ਸਮੁੰਦਰੀ ਨਦੀਨ (Sea-Weeds) ਅਤੇ ਮੋਤੀ (Pearls) ਆਦਿ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਉੱਠਣ ਵਾਲੇ ਜਵਾਰਭਾਟਾ ਤੋਂ ਬਿਜਲੀ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਲਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵਣਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਆਮ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵਣ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸਸਤੇ ਸਰੋਤ ਹਨ ।

→ ਵਣਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਉਰਜਾ ਦੇ ਬਦਲਵੇਂ ਸਰੋਤ ਖੋਜਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਸਾਨੂੰ ਬਾਇਓ ਗੈਸ ਅਤੇ ਸੌਰ ਊਰਜਾ ਵਰਗੇ ਗੈਰ
ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਊਰਜਾ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

→ ਪਬਰਾਟ ਈਂਧਨ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੋਲਾ, ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਹਨ ।

→ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣਾਂ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਸੀਮਤ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਈਂਧਨ ਕਦੀ ਵੀ ਮੁੱਕ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਈਂਧਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਾਰਬਨ, ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਕੋਲੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਸ਼ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਲਣ ਵਜੋਂ ਵਰਤੋਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੇ ਬਲਣ ਕਾਰਨ ਸਾਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਉਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਰੋਤਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੋਲ-ਗੈਸ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ।

→ ਕੋਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਪੈਟਰੋਲ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਹਵਾ (ਆਕਸੀਜਨ) ਦੀ ਨਾਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਜਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜਿਹੜਾ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਕ (Coke) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਕੋਕ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ 98% ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਕੋਲੇ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕੋਕ ਦਾ ਕੈਲੋਰੀ ਮਾਨ (Calorific value) ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੋਕ ਸ਼ੁੱਧ ਕਿਸਮ ਦਾ ਬਾਲਣ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੇ ਬਲਣ ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਫੈਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਬਲਣ ਤੇ ਧੂੰਆਂ ਵੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਲਣ ਸਮੇਂ ਇਹ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਜਦਕਿ ਕੋਲੇ ਦੇ ਬਲਣ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਧੂਆਂ ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 13 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (ਭਾਗ-3) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 13 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (ਭਾਗ-3)

→ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਨਰੋਆਪਨ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜੀ ਲਾਹੇਵੰਦੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਨਿਆਂਸੰਗਤੀ (Equity) ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਟੀਚੇ ਹਨ ।

→ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਪਾਲਣਾ ਅਤੇ ਰਲੀਆਂ-ਮਿਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਬੀਜਣਾ ਕੁਮਵਾਰ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਦੀ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਪਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੋਹੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਲਈ ਖਾਦ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਖੇਤੀ ਦੀ ਉਪਜ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ-ਨਿਰਬਾਹ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਇੱਕੋ ਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਇੱਕੋ ਹੀ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਇੱਕੋ ਹੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਬੀਜਣ ਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਘੱਟ ਮੀਂਹ ਪੈਣ ਜਾਂ ਨਾ ਪੈਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪੁੱਜਣ ਦਾ ਖਤਰਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਕੁੱਝ ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵੀ ਉਗ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

→ ਇੱਕੋ ਹੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫ਼ਸਲਾਂ ਉਗਾਉਣ ਨੂੰ ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ (Inter Cropping) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਕਤਾਰਾਂ ਬਣਾਉਣ ਸਮੇਂ ਖ਼ਾਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਬੀਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਫ਼ਸਲ ਪ੍ਰਭਾਵੀ (Dominant) ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਦ ਕਿ ਦੂਸਰੀ ਕਤਾਰ ਵਾਲੀ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਅੰਤਰ ਫ਼ਸਲ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਖਾਦਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਭਾਂ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ । ਅਤੇ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਅੰਤਰ ਫ਼ਸਲੀ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਥਾਂ ਦੀ ਬੱਚਤ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬੱਚਤ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ (Crop rotation) ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਬੀਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਕੋ ਹੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਫਲੀਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਬੀਜਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਹਰੀ ਖਾਦ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਬੀਜਾਈ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਬਨਾਉਟੀ ਖਾਦਾਂ ਬੜੀਆਂ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਵਹਿ ਕੇ ਰੁੜ ਕੇ ਇਹ ਖਾਦਾਂ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੀਵ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਇਕੱਤਰਣ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਘਣਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਊਰਜਾ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਖਾਦ ਦੀ ਇਕ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਅੰਦਾਜ਼ਨ ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਇਕਾਈਆਂ (Units) ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰਸਾਇਣਿਕ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ (Specific) ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਾਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਟਾਕਤ੍ਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਬੇਸਮਝੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕਈ ਵਾਰ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਇਮ ਰਹੇ ।

* ਬਨਾਉਟੀ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਦੇਸੀ ਖਾਦ/ਰੂੜੀ (Manure) ਸੰਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਘਟਿਤ ਹੋਇਆ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਨਾ ਕੇਵਲ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ
ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਸਗੋਂ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿਚ ਵੀ ਧੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਰੂੜੀ ਖਾਦਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਸਾਰੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੌਦਿਆਂ
ਨੂੰ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਦੇਸੀ ਖਾਦ/ਰੂੜੀ ਖਾਦ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ-

1. ਡੰਗਰਾਂ ਦੇ ਵਾੜੇ ਦੀ ਖਾਦ (Farm Yard Manure)
2. ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ (Compost) ਅਤੇ
3. ਹਰੀ ਖਾਦ (Green Manure) ਹਨ ।

→ ਜੀਵ-ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ (Biofertilizers) ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਜਲਵਾਯੂ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਇਹ ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰ ਸਸਤੇ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਸੰਜਮੀ ਵੀ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਗ਼ਰੀਬ ਕਿਸਾਨ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਲਾਹੇਵੰਦ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕ (Pesticides) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਾਇਓ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼-ਇਹ ਅਜਿਹੇ ਨਾਸ਼ਕ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਦੀਨਾਂ ਅਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਬਾਇਓ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਨ-

1. ਜੀਵ ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕ (Bioher bicides) ਅਤੇ
2. ਜੀਵ ਕੀਟ ਨਾਸ਼ਕ (Bio-insecticides)

→ ਨਦੀਨਾਂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਆਦਿ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਬਾਇਓ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕੇਵਲ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬੜੀ ਸੰਜਮੀ ਵੀ ਹੈ । ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਫੈਲਾਉਂਦੇ ।

→ ਨਦੀਨਾਂ ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਤੇ ਉੱਲੀਆਂ, ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਗੋਲ ਕਰਮ (Nematodes) ਆਦਿ ਜੀਵਾਂ, ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਨਦੀਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਦਬਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਫ਼ਸਲਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦਾ ।

→ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੈਵਿਕ ਏਜੰਟ (Biological agent) ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਰਸਾਇਣ ਨਦੀਨਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਾਂ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਹੜੇ ਬਾਇਓ ਸਾਈਡਜ਼, ਨਰਮ ਤਣਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਨਦੀਨਾਂ (Herbs) ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਬਾਇਓ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਇਓ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਥਾਨਕ ਉੱਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਜਲਕੁੰਭੀ (Water Hyacinth) ਨੂੰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਏਵਿਡਜ਼/ਤੇਲਾ (Aphids) ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਪਰਜੀਵੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪੇਇੰਗ ਮੈਂਟਸ (Prey Mantis) ਅਤੇ ਲੇਡੀ ਬੱਗਜ਼ (Lady bugs) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਸਫਲ ਨਤੀਜੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ । ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਆਦਿ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਅਤੇ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ
ਪਰਜੀਵੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਨਰ ਕੀਟਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਬੇਪੈਦ/ਨਪੁੰਸਕ (Sterilize) ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਵਿਕੀਰਣਾਂ (Irradiation) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਨਦੀਨ ਕੀਟ ਅਜਿਹੇ ਨਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਭੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਇਹ ਸੰਤਾਨ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ।

→ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਸੰਚਾਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਰਸਾਊ (Secretions) ਨੂੰ ਫੇਰੋਮੋਨਜ਼ (Pheromones) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਰਸਾਇਣ ਕੇਵਲ ਨਨ ਕੀਟ ਹੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਨ ਨਰ ਕੀਟ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਰਸਾਇਣ ਜਾਤੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹਨ ।

→ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਨਰ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਫੇਰੋਮੋਨਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੁਦਰਤੀ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਘੱਟ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਅਤੇ ਜੀਵ ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐਲਕੇਲਾਇਡ (Alkaloids) ਤੰਮਾਕੂ (ਇਕ ਕੁਦਰਤੀ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਹਨ) । ਨਿੰਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਦਾਰਥ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਅਪਕਰਸ਼ਿਤ (Repel) ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਵੀ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (Integrated Pest Management Programme) ਦਾ ਇਹ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਵੀ ਹੈ ।

→ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਦਮਾ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਰਮ ਰੋਗ, ਜਿਗਰ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਗੁੰਝਲਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਜ਼ਰਾਇਤੀ ਉਪਜ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. (D.N.A.) ਵਿਚ ਸੋਧ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਬਾਇਓ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਨਾਲ ਹੈ ।

→ DNA ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਧਨ ਦਾ ਜਣਨਿਕ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਸੋਧ ਕਰਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਧਨ ਵਿਚ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਅਤੇ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਧਨ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਵਿਚ ਵਿਧੀ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਪੌਦਿਆਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਜਨਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸੁਧਾਰੇ ਗਏ ਸਜੀਵ (Genetically Modified Organism GMO’s) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਸਧਰੇ ਹੋਏ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਆਮ ਵਜ਼ਾ ਬਾਇਓ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਹੀ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਪੌਦੇ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਟਾਕਰਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਪੌਦੇ ਨਦੀਨਾਂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਵੀ ਛੇਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਹ ਪੌਦੇ ਔੜ ਦਾ ਵੀ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਉੱਗ ਅਤੇ ਵੱਧ-ਫੁੱਲ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਾਇਓ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ (ਭੋਜਨ ਆਦਿ) ਦੇ ਸੁਆਦ, ਸਰੂਪ (Appearance) ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਫਲਾਂ ਦੀ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਫਲਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਦੇਰੀ ਨਾਲ ਪਕਾਉਣਾ ਵੀ ਬਾਇਓ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਸੰਭਵ ਹੈ । ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਫਲਾਂ ਦਾ ਦੇਰੀ ਨਾਲ ਪੱਕਣਾ ਕਾਸ਼ਤਕਾਰਾਂ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦਾ ਤੋਂ ਲਾਭ ਉਠਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਯੋਜਨਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨੀਆਂ, ਉਤਪਾਦਨ, ਖਰੀਦ ਕਰਨਾ, ਪੋਸੈਸਿੰਗ, ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਅਤੇ ਵਿਤਰਣ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਭੰਡਾਰਨ ਸੋਮੇ ਚੂਹਿਆਂ, ਕੀਟਾਂ, ਪੰਛੀਆਂ ਦਾਣਾ ਛੇਦਕ (Grain bores) ਅਤੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੀ ਆਟਾ ਗੁੰਡੀ (Red coloured Flour beetle) ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਭੰਡਾਰ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਿਰਜਲੀਕਰਨ (Dehydration), ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਸੁਕਾਉਣਾ, ਨਮਕ ਅਤੇ ਖੰਡ ਦਾ ਮਿਲਾਉਣਾ, ਅਤਿ ਸ਼ੀਤਲਨ, ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੈਲਜੌਇਕ ਐਸਿਡ ਅਤੇ ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਭੋਜਨ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਅਸਲ ਮਕਸਦ ਇਸ ਨੂੰ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਗੁਣਾਂ ਸਮੇਤ ਦੇਰ ਤਕ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਤੋਂ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਫਲਾਂ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸੁਕਾਉਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨਿਰਜਲੀਕਰਨ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸੁਕਾਉਣ ਕਾਰਨ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚਲੀ ਸਿੱਲ੍ਹ (Moisture) ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਵਾਧਾ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਘੱਟ ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੱਚੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਣਕ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੁਟ-ਪੀਸ ਕੇ, ਧਾਨ ਦਾ ਛਿਲਕਾ ਉਤਾਰਨ ਉਪਰੰਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਚੌਲਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਿਸ਼ ਕਰਕੇ ।

→ ਕੱਚੇ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ (Raw Food Material) ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਨੂੰ ਫੂਡ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ (Food processing) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਛਿਲਕਾ ਲਹਾਉਣਾ (Husking), ਕੁੱਟਣਾ (Thrashing), ਪਾਲਿਸ਼ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਪੀਸਣਾ, ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਦੇ ਪ੍ਰਾਰਥਿਕ ਤਰੀਕੇ ਹਨ । ਖੰਡ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਤੇਲ, ਚਾਹ, ਕਾਫੀ, ਮੱਖਣ, ਘਿਉ, ਪ੍ਰੋਸੈਸ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 12 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (ਭਾਗ-2) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 12 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (ਭਾਗ-2)

→ ਸਿੰਚਾਈ ਜਾਂ ਸਿੰਜਣਾ (Irrigation)-ਭਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਲਾਉਣ ਦੀ ਬਨਾਉਟੀ ਵਿਧੀ ਦਾ ਮੰਤਵ ਉੱਥੇ ਉੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਰੁਕ-ਰੁਕ ਕੇ ਜਾਂ ਘੱਟ ਵਰਖਾ ਪੈਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਘੱਟ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਬਨਾਉਟੀ ਸਿੰਚਾਈ (Artificial Irrigation) ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਿੰਚਣ ਲਈ ਅਸੀਂ ਸਤੱਈ ਪਾਣੀ (Surface Water) ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।

→ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦਾ ਹਰੇਕ ਫ਼ਸਲ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅਤੇ ਖ਼ਾਸ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਧਾਨ (Paddy) ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਪੌਦ ਅਥਵਾ ਪਨੀਰੀ (Seedlings) ਨੂੰ ਪੁੱਟ ਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਜੇਕਰ ਅਜਿਹਾ ਪਾਣੀ (ਖਿੜਿਆ ਪਾਣੀ) ਕਣਕ ਜਾਂ ਕਪਾਹ ਦੇ ਖੇਤ ਵਿਚ ਹੋਵੇਗਾ, ਤਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੇਮ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ।

→ ਸਿੰਚਾਈ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿਜਿਹੜੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਰੇਤਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਉੱਗਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਅਕਸਰ ਅਤੇ ਛੇਤੀ-ਛੇਤੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਜਿਹੜੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਚੀਕਣੀ ਮਿੱਟੀ ਵਾਲੀ ਤੋਂ (Clayey Soil) ਵਿਚ ਉਗਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਜਲਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪਕੜੀ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਨਾਲ ਅਜਿਹੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਿਚ ਸੇਮ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਖੂਹ, ਤਾਲਾਬ, ਨਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਦਰਿਆ ਆਦਿ ਹਨ ।

→ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ)
(Various types of Irrigation Techniques are in Practice) :

1. ਖਾਲ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ (Furrow Irrigation)
2. ਰੋੜ ਕਿਸਮ ਦੀ ਜਾਂ ਹੜ ਸਿੰਚਾਈ (Flood Irrigation)
3. ਚੈੱਕ ਬੇਸਿਨ (Check basin) ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ।
4. ਫੁਹਾਰਾ ਸਿੰਚਾਈ (Sprinkle Irrigation) ।
5. ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਣ ਵਾਲੇ ਉਪਕਰਣ (Water Lifting Devices)
6. ਤੁਪਕਾ ਸਿੰਚਾਈ ਜਾਂ ਬੂੰਦ ਸਿੰਚਾਈ (Drip irrigation) ਆਦਿ ।

→ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਾਣੀ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੰਡਣਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਸਿੰਚਾਈ ਦੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਸਿਆ/ਖਾਲ ਸਿੰਚਾਈ (Furrow Irrigation) – ਇੰਜਣ ਦੀ ਇਸ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ, ਪਾਣੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਖਾਲੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਖਾਲ ਉਭਾਰਾਂ (Ridges) ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਿੰਜਣ ਦਾ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਿਜਾਈ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੋਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਪਾਹ, ਗੰਨਾ ਅਤੇ ਆਲੂ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ।

→ ਰੋੜ ਸਿੰਚਾਈ ਜਾਂ ਹੜ ਸਿੰਚਾਈ (lood Irrigation) – ਸਿੰਚਾਈ ਦਾ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਪੱਧਰੀ ਅਤੇ ਖੁੱਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਲਈ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉੱਚੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਉੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਸਿੰਜਣ ਵਾਲੇ ਪੰਪਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਪਾਣੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਉੱਗ ਰਹੀ ਸਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਛਿੜਕਾਅ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Sprinkle Irrigation System) – ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੇ ਦਬਾਉ (Water Pressure) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹੀ ਫੁਹਾਰ ਜਾਂ ਛਿੜਕਾਓ ਤੋਂ ਦੇ ਤਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾਂ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਉੱਪਰੋਂ ਦੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਿੰਚਾਈ ਬਨਾਉਟੀ ਬਾਰਸ਼ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ । ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰੋਕੜ ਫ਼ਸਲਾਂ (Cash Crops) ਜਾਂ ਬਾਗਾਂ (Orchards) ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਪਾਣੀ ਚੁੱਕ ਜੁਗਤਾਂ (Water Lifting Devices) – ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਨੀਵੇਂ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਉੱਚਿਆਂ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਖੂਹਾਂ, ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਤੁਪਕਾ ਜਾਂ ਤ੍ਰਿਪਕਣ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Drip Irrigation System) – ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਪਤਲੀ ਧਾਰਾ ਵਾਲੀ ਸਿੰਚਾਈ (Trickle Irrigation) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸਿੰਜਣ ਦੇ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਤੁਪਕਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੇ, ਨਜ਼ਦੀਕ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਪਾਣੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚਾਲੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਘੋਲ (Solution) ਵਿਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਘੋਲਾਂ ਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਸੋਖ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਦੇਸੀ ਖਾਦ/ਰੂੜੀ ਖਾਦ (Manure) – ਰੂੜੀ ਖਾਦ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰ’ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ) ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਇਹ ਖਾਦ (ਰੁੜੀ) ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨੀ ਅਤੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਜਮਾਂ ਕਰਕੇ ਭੋ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਰੂੜੀ ਖਾਦ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚਲੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆਂ ਜੋੜ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਰੂੜੀ ਵਿਚ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸੇ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਰੂੜੀ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਹੋ ਹੀ ਵਜ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਖਾਦ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ (Specific)
ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਭਰਪਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ।

→ ਰੂੜੀ ਦਾ ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਖਾਦਾਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ।

→ ਰੂੜੀ (ਖਾਦ) ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਕੇ, ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਜਕੜਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵੀ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਰੂੜੀ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਬਹੁਲਤਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਵਾਯੂ ਸੰਚਾਰਨ ਅਤੇ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲੈ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
ਰੂੜੀ ਖਾਦ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ-

1. ਡੰਗਰਾਂ ਦੇ ਵਾੜੇ ਦੀ ਰੂੜੀ (Farm Yard Manure),
2. ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ (Compost)
3. ਹਰੀ ਖਾਦ (Green Manure) ।

→ ਡੰਗਰਾਂ ਦੇ ਵਾੜੇ ਵਾਲੀ ਰੂੜੀ (Farm Yard Manure) – ਇਹ ਰੂੜੀ ਖਾਦ ਮੁਵੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਗੋਹੇ, ਪੇਸ਼ਾਬ (ਮੂਤਰ) ਅਤੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਗਲਣ-ਸੜਨ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਵਾੜੇ ਵਿਚਲੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਟੋਏ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ, ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਢੱਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਛਿੱਟੇ ਦੇ ਕੇ ਦੱਬੇ ਹੋਏ ਇਸ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਸਿੱਲ੍ਹਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੂਖਮ-ਜੀਵ ਇਸ ਦਾ ਵਿਘਟਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਰੂੜੀ ਖਾਦ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ (Compost) – ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ ਬਨਸਪਤੀ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭੂਸਾ (Straw), ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਛਿਲਕੇ (Peels) ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਮਲ (Refuse) ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਮਿਲਾ ਕੇ ਗਲਣ-ਸੜਣ ਦੇ ਲਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਗਲਣ-ਸੜਣ ਵਿਚ ਆਕਸੀ ਬੈਕਟੀਰੀਆ (Aerobes) ਅਤੇ ਅਣ-ਆਕਸੀ ਬੈਕਟੀਰੀਆ (An-Aerobes) ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਹਰੀ ਖਾਦ (Green Manure) – ਹਰੀ ਖਾਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਖੇਤ ਵਿਚ ਫਲੀਦਾਰ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਹਲ ਚਲਾ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫਲੀਦਾਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਗੰਢਾਂ (Nodules) ਵਿਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਯੋਗਕੀਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਵਾਯੂ ਵਿਚਲੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦਾ ਯੋਗਕੀਕਰਨ ਕਰਕੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਹਰੀ ਖਾਦ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਕਾਰਬਨੀ ਮਾਦੇ ਦੀ ਵੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਖਾਦ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਉੱਪਰ ਇਕ ਸੁਰੱਖਿਆਈ ਪਰਤ ਵੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਮਿੱਟੀ ਖੋਰੇ ਅਤੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਖੋਰਣ ਨੂੰ ਵੀ ਰੋਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਬਨਾਉਟੀ ਖਾਦਾਂ ਜਾਂ ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ (Fertilizers) ਅਕਾਰਬਨੀ ਜਾਂ ਕਾਰਬਨੀ ਯੋਗਿਕ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਲੋੜੀਂਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਬੜੀ ਜਲਦੀ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਪੌਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਛੇਤੀ ਜਜ਼ਬ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਸੋਖ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਪੱਖੋਂ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਜਾਂ ਇਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੀਵ ਖਾਦਾਂ ਜਾਂ ਬਾਇਓਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ (Biofertilizers) – ਜੀਵ ਖਾਦਾਂ ਜਾਂ ਬਾਇਓਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਨੀਲੀ-ਹਰੀ, ਐਲਗੀ ਅਤੇ ਉੱਲੀਆਂ (Fungi) ਜਾਂ ਜੈਵਿਕ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ (Biological active) ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਵਿਚ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟਸ, ਫਾਸਫੇਟ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਆਦਿ ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਖਾਦਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ-

1. ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨੀ ਖਾਦਾਂ (Nitrogenous fertilizers)
2. ਫਾਸਫੇਟੀ ਖਾਦਾਂ (Phosphatic fertilizers) ਅਤੇ
3. ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਖਾਦਾਂ (Potassium fertilizers) ।

→ ਕੋਈ ਵੀ ਏਜੈਂਟ ਜਿਹੜਾ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਕਰੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਗਜਨਕ (Pathogen) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਰੋਗਜਨਕ ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਉੱਲੀ ਜਾਂ ਰੋਗਾਣੂ ਅਰਥਾਤ
ਵਾਇਰਸ (Virus) ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਣਕ ਦਾ ਕੁੰਗੀ ਰੋਗ (Wheat Rust) ਦਾ ਰੋਗਜਨਕ ਪਕਸੀਨੀਆ ਗੈਮਿਨਿਸ (Puccinia gramminis tritici) ਅਤੇ ਕਣਕ ਦੀ ਕਾਂਗਿਆਰੀ ਬੀਮਾਰੀ ਦਾ ਰੋਗਜਨਕ ਅਸਟੀਲੈਗੋ ਟੀਸਈ (Ustilago Tritici) ਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਉੱਲੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਚੌਲਾਂ ਦਾ ਬਲਾਸਟ ਰੋਗ (Blast of Rice) ਅਤੇ ਚੌਲਾਂ ਦਾ ਭੂਰਾ ਧੱਬਾ ਰੋਗ (Brown Spot of Rice) ਚੌਲਾਂ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਹਨ । ਭੂਰਾ ਧੱਬਾ ਰੋਗ ਦੇ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਪੱਤਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਿਸ਼ਤੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੇ ਚੀਰ (Lesions) ਜਾਂ ਜ਼ਖ਼ਮ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਗੰਨੇ ਦਾ ਲਾਲ ਵਿਗਲਣ ਰੋਗ (Red rot of Sugarcane) – ਇਸ ਬੀਮਾਰੀ ਦਾ ਆਰੰਭ ਗੰਨੇ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਉੱਪਰ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਧੱਬਿਆਂ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗੰਨੇ ਦੀ ਪਿੱਥ (Pith) ਦੀ ਰੰਗਤ ਲਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ | ਗੰਨੇ ਦੇ ਤਣੇ ਉੱਤੇ ਲਾਲ ਧਾਰੀਆਂ ਵਰਗੇ ਚੀਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਲੂ ਦਾ ਪਛੇਤਾ ਝੁਲਸ ਰੋਗ (Late Blight of Potato) – ਇਹ ਉੱਲੀ ਦੁਆਰਾ ਉਪਜਿਤ ਰੋਗ ਹੈ । ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੇ ਜ਼ਖ਼ਮ
(Lesion) ਬਣਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਰੰਗਤ ਕਾਲੀ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਫ਼ਸਲਾਂ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਉਪਜ ਲੈਣ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨੂੰ ਐਗੋ ਕੈਮੀਕਲਜ਼ (Agro Chemicals) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਸਾਇਣਾਂ ਵਿਚ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ, ਪੈਂਸਟੀਸਾਈਡਜ਼, ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕ (Herbicides) ਅਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 11 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (ਭਾਗ-1) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 11 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (ਭਾਗ-1)

→ ਐਗਰੀਕਲਚਰ (Agriculture) ਜਾਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ (Latin) ਦੇ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਐਗਰ (Agre) ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ “ਖੇਤ’ (Fields) ਅਤੇ ਕਲਚਰ (Culture) ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨਾ (Cultivation), ਖੇਤੀ ਬਾੜੀ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਉਗਾਉਣ ਅਤੇ ਕੰਮ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਾਇੰਸ ਹੈ ।

→ ਜਿਸ ਭੂਮੀ ‘ਤੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਬੀਜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤ (Field) ਆਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਉਗਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ਸਲੀ ਪੌਦੇ ਜਾਂ ਫਸਲਾਂ (Crop Plants) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਖੇਤ ਵਿਚ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਰਨ ਲਈ ਅਪਣਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪ੍ਰਚਲਨ (Agricultural Practices) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ, ਬਿਜਾਈ, ਰੂੜੀ (ਦੇਸੀ ਖਾਦ) ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਸਿੰਚਾਈ, ਨਦੀਨ ਕੰਟਰੋਲ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ, ਕਟਾਈ, ਗਹਾਈ (Thrashing), ਉਡਾਈ (Winnowing), ਭੰਡਾਰਨ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਸੁਧਾਰ, ਫ਼ਸਲੀ ਗੇੜ, ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਅਤੇ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੀ ਖੇਤੀ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਨ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਉੱਪਰ ਦੱਸੀਆਂ ਗਈਆਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ, ਪ੍ਰਬੰਧਨ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਸੋਧ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

→ ਜੇਕਰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਨਰੋਈ, ਵਿਹਾਰਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਠੀਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਢੁੱਕਵੀਂ ਅਤੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਪਹੁੰਚ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਜਾਂ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਟਿਕਾਉ ਜ਼ਰਾਇਤ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਬੁੱਲਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਚ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿਚ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਨਿਵੇਸ਼ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ, ਭੋਂ-ਖੋਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਹਾਨੀ ਨੂੰ ਨਿਊਨਤਮ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਰੱਖਣਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

→ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਨ ਦੀਆਂ ਲੜੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਦਾ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਵਿਨਾਸ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ, ਜੁਤਾਈ (Tillage). ਅਤੇ ਤੋਂ ਖੁਰਨ ਨੂੰ ਨਿਊਨਤਮ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਨਦੀਨਾਂ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
(IPM-Integrated Pest Management)

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ 1960 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 2005 ਤਕ ਅਨਾਜ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਚਾਰ ਗੁਣਾ ‘ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਹਰਾ ਇਨਕਲਾਬ ਜਾਂ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ (Green
Revolution) ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬੀਜਾਂ ਦੀਆਂ ਵਧੀਆ ਅਤੇ ਸੁਧਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਸਿੰਜਣ ਦੇ ਉੱਨਤ ਤਰੀਕੇ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਲਈ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰ ਦੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਅਤੇ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਭੰਡਾਰਨ ਦੇ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ-ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੀ ਹੈ ।

→ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ (ਹਰਾ ਇਨਕਲਾਬ) ਦਾ ਅਸਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਇਆ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਐੱਨ. ਪੀ. ਕੇ. (ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ-ਫਾਸਫੋਰਸ) ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਬਨਾਉਟੀ ਖਾਦਾਂ (Fertilizers) ਦੀ ਲੋੜ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਝਾੜ ‘ਤੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਏ ਹਨ । ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਐੱਨ. ਪੀ. ਕੇ. ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਮਾਈਕ੍ਰੋਨਿਉਟੀਐਂਟ (Micronutrients) ਜਾਂ ਲਘੂ ਪੌਸ਼ਟਿਕ-ਆਹਾਰ ਦੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜ਼ਿੰਕ, ਲੋਹਾ, ਤਾਂਬਾ, ਮੈਂਗਨੀਜ਼, ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ, ਮਾਲੀਬਡੀਨਮ ਅਤੇ ਬੋਰਾਨ ਆਦਿ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਸੂਖ਼ਮ ਪੌਸ਼ਟਿਕ-ਆਹਾਰ ਵਜੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਘਾਟ ਹੈ ।

→ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਕਣਕ ਅਤੇ ਧਾਨ ਦੀ ਇਕ ਫ਼ਸਲੀ ਖੇਤੀ ਲੈ ਆਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਿਆਉਣੀਆਂ (Depleting) ਫ਼ਸਲਾਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੇ ਮੱਕੀ, ਬਾਜਰਾ, ਦਾਲਾਂ ਅਤੇ ਤੇਲ-ਬੀਜਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਮਿਸ਼ਰਤ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ ਹੈ। ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫਲਦਾਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਘੱਟ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੁਦਰਤੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਕਮੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ | ਕਣਕ ਅਤੇ ਧਾਨ ਦੀ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚਲੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਕਮੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਕਣਕ-ਧਾਨ ਕਰਕੇ ਫਲੀਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਆਈ ਘਾਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬੰਜਰ ਤੋਂ (Waste land) ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ।

→ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੰਚਾਈ (Intensive Irrigation) ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਅੰਸ਼ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਦੀ ਇਸ ਮੰਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਉੱਪਰ ਭਾਰੀ ਭਾਰ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

→ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗਰੀਬ ਕਿਸਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਪਿਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਥੋੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਵੱਡੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਕੋਲ ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰਜ਼, ਬੀਜ ਅਤੇ ਸੰਦ ਆਦਿ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਕਰਨ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਅਮੀਰ ਕਿਸਾਨ ਹੋਰ ਅਮੀਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬ ਕਿਸਾਨ ਹੋਰ ਗ਼ਰੀਬ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ । ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਭ ਉੱਪਰਲੀ ਪਰਤ-ਪੇਪੜੀ (Crust) ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੀ ਉਪਜਾਊ ਪਰਤ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ (Soil) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਇਸ ਪਰਤ ਵਿਚ ਮੱਲ੍ਹੜ (Humus) ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (ਮੱਲੜ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਹੋਇਆ ਪਦਾਰਥ ਹੈ) ਮਿੱਟੀ ਕਾਰਬਨੀ, ਅਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਸੰਪੂਰਨ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਮਿੱਟੀ, ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਭੋਜਨ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਝਾੜ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਹੀ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸਮੂਹ (Fauna) ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸਮੂਹ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਤੋੜਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਤੋਂ ਸੰਘਟਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਵਾਯੁ ਸੰਚਾਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਫ਼ਸਲਾਂ ਆਪਣੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਚੰਗੀ ਗੁਣਵਤਾ ਵਾਲੀ ਤੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਉਪਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਚੰਗੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ, ਕਾਰਬਨੀ ਮਾਦਾ ਅਤੇ ਹਵਾ ਆਦਿ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ-

1. ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ (Mineral matter) = 50-60%
2. ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ (Organic matter) = 7-10%
3. ਤੋਂ ਪਾਣੀ (Soil Water) = 25-35%
4. ਤੋਂ ਹਵਾ (Soil Air) = 15-25%.

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 10 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ (ਭਾਗ-3) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 10 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ (ਭਾਗ-3)

→ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਣ, ਝੀਲਾਂ, ਦਰਿਆ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਬੋਝ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਰੇਕ ਵਾਸੀ ’ਤੇ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਅਤੇ ਆਦਤਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

→ ਘਰੇਲੂ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਅਤੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵਿਚ ਕਮੀ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਖ਼ਰੀਦਦਾਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਸੁੱਟਣਯੋਗ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਵਿਚ ਕਮੀ ਲਿਆਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਕੇ ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਦੋਬਾਰਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ, ਉਰਜਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੁਚੱਜੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਮਿੱਟੀ (ਭਾਂ) ਨੂੰ ਦੇ ਪਤਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਸਖਣਿਆਉਣ ਅਤੇ ਨਵੀਨ ਤੇ ਤਾਜ਼ਾ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਮੁਦਾਇ ਵੱਲੋਂ ਪਾਈ ਗਈ ਭਾਈਵਾਲੀ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਕੰਮ (ਸੁਰੱਖਿਅਣ) ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦਲੀਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮਨਾ ਵੀ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਲੋਕ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪੈਸਾ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲੇ (ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ) ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਪੈਸਾ ਅਜਿਹੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਲਾਉਣ ਜਿਹੜੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪੱਖੀ ਹੋਣ । ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਸੰਮਦਾਇ ਭਾਈਵਾਲੀ ਦਾ ਚੰਗਾ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।

→ ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ (Chipko Andolan)-ਹਿਮਾਲਿਆ ਪਹਾੜ ਦੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਇਕ ਅਨਪੜ ਔਰਤ ਨੇ ਦਸੰਬਰ, 1972 ਨੂੰ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਵਲੋਂ ਦਰੱਖ਼ਤ ਵੱਢਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਨਿਵੇਕਲਾ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਵਿਖਾਵੇ ਨੇ ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਚਮੋਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਮਨਡੇਲ (Mandel) ਨਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਅਪਰੈਲ, 1973 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ । ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ ਕਿ ਜੇ ਖੇਡਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉਦਯੋਗਪਤੀਆਂ ਨੇ ਰੁੱਖ ਵੱਢਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਹ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ, ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜੱਫ਼ੀਆਂ ਪਾ ਲੈਣਗੇ ।

ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਸ੍ਰੀ ਸੁੰਦਰ ਲਾਲ ਬਹੂਗੁਣਾ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਚਾਂਦੀ ਰਾਮ ਭੱਟ ਨੇ ਕੀਤੀ । ਸੰਨ 1978 ਤਕ ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਟੀਹਰੀ-ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੇ ਖੇਤਰ ਤਕ ਫੈਲ ਗਿਆ ।

→ ਨਰਮਦਾ ਘਾਟੀ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਅੰਦੋਲਨ (Narmada Valley Project Movement-ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੇ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਮੇਧਾ ਪਾਟੇਕਰ, ਬਾਬਾ ਆਮਟੇ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਲਾਲ ਬਹੁਗੁਣਾ ਨੇ ਜੂਨ 1993 ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੇ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਕ ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਦਾ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਨ, ਦਾ ਉਜਾੜਾ ਅਤੇ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ । ਇਸੇ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੇਰਲ ਵਿਚ ਕੇਰਲ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਾਹਿਤਿਆ ਪਰਿਸ਼ਦ (Kerala Shastra Sahithya Parishad) ਨੇ ਸਾਈਲੈਂਟ ਘਾਟੀ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ (Silent Valley Project) ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ।

→ ਕੌਮੀ ਏਜੰਸੀਆਂ ਵੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਅ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ (Ministry of Environment & Forests) ਇਕ ਕੇਂਦਰੀ ਏਜੰਸੀ (Nodal Agency) ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨੀਆਂ ਅਤੇ ਤਾਲਮੇਲ ਅਤੇ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖਣਾ ਹੈ । ਇਹ ਮੰਤਰਾਲਾ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (United Nations Environment Programme UNEP) ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਏਜੰਸੀ ਵਜੋਂ ਵੀ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ਦਾ ਕੰਮ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਬਨਸਪਤੀ ਸਮੂਹ (Flora) ਅਤੇ ਵਣਾਂ, ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰਨ ਦੇ ਇਲਾਵਾ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਰੋਕ-ਥਾਮ ਅਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ, ਵਣਰੋਪਣ ਅਤੇ ਪਤਨ ਹੋਏ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ਨੇ ਕੌਮੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (National Environmental Information System) ਦਾ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਜਾਲ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਬਾਰੇ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨਾ, ਮਿਲਾਨ ਕਰਨਾ, ਜਮਾਂ ਕਰਨਾ, ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਭੇਜਣਾ ਆਦਿ ਦੇ ਕੰਮ ਲਗਾਏ ਹੋਏ ਹਨ ।

→ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ (Central Pollution Control Board CP CB) ਇਕ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸਤੰਬਰ, 1974 ਨੂੰ ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕੰਟਰੋਲ ਐਕਟ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ।

→ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪਾਲਿਸੀ (National Policy on Education 1986)ਸੰਨ 1992 ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

→ ਸੈ-ਇੱਛਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ, ਸਫ਼ਾਈ ਅਤੇ ਸੜਕੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਸੌਂਪੇ ਗਏ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਖ਼ੂਬੀ ਨਾਲ ਨਿਭਾਇਆ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਵਿਸ਼ਵ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਸੰਮੇਲਨ (Earth Summit) ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਸਟਾਕਹਾਮ (ਸਵੀਡਨ) ਵਿਖੇ ਸੰਨ 1972 ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਦੁਸਰੀ ਅਜਿਹੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਸੰਨ 1992 ਨੂੰ ਰਾਇਓ ਡੇ ਜੈਨੀਰੀਓ ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਵਿਖੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਤਾਪਨ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਉੱਤੇ ਭਰਪੂਰ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ।

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 9 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ (ਭਾਗ-2) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 9 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ (ਭਾਗ-2)

→ ਸਾਡਾ ਸਾਂਝਾ ਭਵਿੱਖ (Our Common Future) ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਬਰੈੱਡਟਲੈਂਡ, ਰਿਪੋਰਟ (Brundland Report) ਸੰਨ 1987 ਵਿਖੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ।

→ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ (UN) ਨੇ ਸੰਨ 1992 ਨੂੰ ਬਾਜ਼ੀਲ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਰਾਇਓ ਡੇ ਜੈਨੀਰੀਓ (Rio de Janerio) fev United Nations Conference on Environment and Development (UNCED) ਨੇ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਚਕੋਟੀ ਸੰਮੇਲਨ (Earth Summit) ਜਾਂ ਰਾਇਓ ਡੈਕਲਾਰੇਸ਼ਨ (Rio Declaration) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਇਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੁਆਰਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ 800 ਪੰਨਿਆਂ ਵਾਲੇ ਏਜੰਡਾ-21 (Agenda-21) ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਿਚ ਝੱਲਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਸੰਬੰਧੀ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਲਈ ਵਿਸਥਾਰ ਪੂਰਵਕ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ (Comprehensive blue-print) ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਸ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਿਚ 27 ਸਿਧਾਂਤ (27-Principles) ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਅਤੇ ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੱਖ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ।

→ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧ ਰਹੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਲਈ ਇਕ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਵੰਗਾਰ ਹੈ । ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ । ਗਾਮੀਣ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗ਼ਰੀਬੀ ਦਾ ਨਿਵਾਰਨ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ (Globalization) ਦੀਆਂ ਵੰਗਾਰਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ।

→ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰਾਨਾ ਖ਼ਪਤ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਪੈਟਰਨ (Responsible Consumption and Production patterns) ਕਚਰੇ (waste) ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਨੂੰ ਘਟਾਇਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਉੱਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਿਰਭਰਤਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

→ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਉਰਜਾ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ।

→ ਹਰੇਕ ਲਈ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।

→ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖ਼ਰਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਣਨ ਸਮਰੱਥਾ (Fertility) ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਪੈ ਰਹੇ ਦਬਾਉ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

→ ਗਰੀਬੀ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਸਾਖ਼ਰਤਾ ਬੜੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਮਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪੈਸਾ ਕਮਾਉਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਵਧੇਰੇ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਇਸ (ਸਾਖ਼ਰਤਾ) ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੋਕ ਬਦਲਵੀਆਂ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀਜ਼ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਲ ਵਧੇਰੇ ਹਿਣਸ਼ੀਲ (Receptive) ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਾਖ਼ਰਤਾ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਾਣੀ, ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਵਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਖ਼ਰਤਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਾਖ਼ਰਤਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਰੋਏ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਨਰੋਈ ਸਿਹਤ ਨਾਲ ਜੋੜਣ ਅਤੇ ਭਲਾਈ ਨਾਲ ਜੋੜਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਖ਼ਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਪੈਟਰਨ ਆਮਦਨ ਦੀ ਪੱਧਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਜੀਵਿਕਾ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਲੋਕ ਦਾਲਾਂ, ਦੁੱਧ, ਮਾਸ, ਈਂਧਨ ਆਦਿ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਆਮਦਨ ਦੇ ਵੱਧ ਜਾਣ ਨਾਲ ਲੋਕ ਸੈਕੰਡਰੀ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਪਦਾਰਥ, ਸੀਮਿੰਟ ਅਤੇ ਫਰਟੀਲਾਈਜਰਜ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖ਼ਪਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਅੰਤ ਵਿਚ ਟਰਸ਼ਰੀ ਵਸਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਲਈ ਗੱਡੀਆਂ, ਉਪਭੋਗੀ ਵਸਤਾਂ (Consumer goods) ਅਤੇ ਯੰਤਰਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਮਿਕਦਾਰ ਵਿਚ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਖ਼ਪਤ ਦਾ ਪੈਟਰਨ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਇਹ ਪੈਟਰਨ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇਕ ਹੋਰ ਵੰਗਾਰ ਉਤਪੰਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

→ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਭਾਰਤ ਲਈ ਇਕ ਵੱਡੀ ਵੰਗਾਰ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪਤਨ (Degradation) ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਰੋਕਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਪਾਲਿਸੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਅਤੇ ਪਾਲਿਸੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਚੰਗਾ ਲੋਕਰਾਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕਾਂ ਲਈ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਇੱਛਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵੰਗਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੰਗਾਰ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ
ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਝੱਲਣਯੋਗ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸਿਆਸੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰਾਜਸੀ ਮਰਜ਼ੀ ਵਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਲੀ ਰਾਜਸੀ ਮਰਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਰਾਜਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਹੈ । ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਅਤੇ ਨੀਤੀਆਂ ਘੜਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲਏ ਗਏ ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦਾ ਅਸਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਹੋਵੇਗਾ | ਪਰ ਇਸ ਵਿਚ ਵੀ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ ਨੀਤੀ ਘੜਣ ਵਾਲੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ (ਖੇਤਾਂ) ਅੰਦਰ ਜੋ ਕੁੱਝ ਉਹ ਹੁਣ ਬੀਜ ਰਹੇ ਹਨ, ਪੱਕਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਓਹੀ ਵੱਢਣਾ ਪਵੇਗਾ ।

→ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਕਈ ਤਰੀਕੇ ਹਨ | ਠੀਕ ਸਿਆਸੀ ਮਰਜ਼ੀ ਵਿਚ ਉਕਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਸਾਕਾਰਾਤਮਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।

→ 21ਵੀਂ ਧਾਰਾ (Article-21) ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ-ਸਨੇਹੀ (Environment friendly) ਦਰੁੱਸਤ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੰਡੀ ਵਿਚ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਢੁੱਕਵੀਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

→ ਕੁੱਝ ਢੁੱਕਵੀਆਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀਆਂ ਇਹ ਹਨ । ਸੌਰ ਸੈੱਲਾਂ (Solar cells) ਤੋਂ ਊਰਜਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ; ਬਾਇਓਬਿਉਟਾਨੌਲ (Biobutanol), ਬਾਇਓ ਡੀਜ਼ਲ (Biodiesel) ਆਦਿ ਢੁੱਕਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਬਨਸਪਤੀ ਤੇਲ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸਸਤੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਲਾਭ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਬਨਸਪਤੀ ਤੇਲਾਂ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਜੈਨਰੇਟਰ (ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਯੰਤਰ) ਨੂੰ ਜੇਕਰ ਬੈਟਰੀਆਂ ਅਤੇ ਇਨਵਰਟਰ (Inverter) ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਵਧੇਰੇ ਨਿਪੁੰਨਤਾ (Efficiency) ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਬਾਇਓਗੈਸ ਊਰਜਾ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਸੰਭਾਵੀ ਸ੍ਰੋਤ ਹੈ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਉੱਥੇ ਜਿੱਥੇ ਕਾਰਬਨੀ ਕਚਰਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਉਪਲੱਬਧ ਹੈ ।

→ ਸੌਰ ਸੈੱਲ ਅਤੇ ਫੋਸ ਪ੍ਰਤਿਦੀਪਤਸ਼ੀਲ ਲੈਂਪਾਂ (Compact Fluorescent lamps, CFL) ਵਰਗੇ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਨਾਲ ਬਲਣ ਵਾਲੇ ਲੈਂਪਾਂ ਨਾਲ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਾਯੂ ਸੰਚਾਰਨ ਅਤੇ ਵਾਯੂ ਅਨੁਕੂਲਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਯੂ-ਸੰਚਾਰਨਾਂ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਛੱਤਾਂ ਵਿਚ ਨਿਕਾਸ-ਸਥਾਨ (Vents) ਬਣਾ ਕੇ ਅਜਿਹੇ (ਕੁਦਰਤੀ) ਰੋਸ਼ਨਦਾਨ ਬਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗਰਮ ਹਵਾ ਹੇਠਾਂ ਤੋਂ ਸੰਵਹਿਣ (Convection) ਦੁਆਰਾ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤਾਜ਼ੀ ਤੇ ਠੰਡੀ ਹਵਾ ਖਿੜਕੀਆਂ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਨੀਵੀਆਂ ਪੱਧਰਾਂ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਸੌਰ ਚਿਮਨੀ (Solar Chimney) ਜਿਸ ਨੂੰ ਤਾਪ ਚਿਮਨੀ (Thermal Chimney) ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਯੂ ਸੰਚਾਰ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਧੂੰਆਂ ਰਹਿਤ (Smokeless) ਅਤੇ ਈਂਧਨ (ਲੱਕੜ) ਦੀ ਬੱਚਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ (Stoves) ਦੀ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਵਧੇਰੇ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਧੁਆਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਵਣਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਿਹਤ ਲਈ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਐਂਥਨਾਲ-ਮਿਲਿਆ ਪੈਟਰੋਲ, ਨਿਪੀੜਤ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ (CNG Compressed Natural Gas) ਅਤੇ ਜੈਟਰੌਫਾ (Jatropha) ਮੱਕੀ ਅਤੇ ਕਣਕ ਦੇ ਬੂਟਿਆਂ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਬਾਇਓ ਡੀਜ਼ਲ, ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਹਾਈਡੋਜਨ ਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ (Vehicles) ਵਿਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾ ਕੇਵਲ ਤੇਲ ਦੀ ਹੀ ਬੱਚਤ ਹੋਵੇਗੀ, ਸਗੋਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵੀ ਘੱਟ ਹੀ ਫੈਲੇਗਾ ।

→ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋਕਾਰਬਨ (CFC’s) ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਰੈਫ਼ਿਜ਼ਰੇਟਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।

→ ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ (ਜਿਸ ਦੇ ਉੱਚਿਤ ਭੰਡਾਰ ਕਰਨ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ, ਜਿੱਥੇ ਮੌਸਮ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੁਸ਼ਕ ਹੈ) ਅਤੇ ਧੁੰਦ ਦੇ ਇਕੱਤਰ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਦਾ ਉੱਚਿਤ ਢੰਗ ਹੈ ।

→ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਜੈਵਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀਆਂ ਅੰਤਰ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 8 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ (ਭਾਗ-1) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 8 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ (ਭਾਗ-1)

→ ਮਨੁੱਖ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਹੈ ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ ਕਮਿਸ਼ਨ (World Commission on Environment and Development) ਨੇ ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ 1987 ਵਿਚ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ । ਜਿਹੜਾ ਵਿਕਾਸ ਮੌਜੂਦਾ ਪੀੜੀ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾ ਪਹੁੰਚਾਵੇ, ਉਸ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਬੁੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਬਰੈਡਟਲੈਂਡ ਕਮਿਸ਼ਨ (Brundtland Commission) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਅੱਖਰ 3E’s (Three E’s) ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਥੰਮ ਹਨ । ਇਹ 3E_s ਸ਼ਬਦ ਆਰਥਿਕਤਾ (Economy), ਊਰਜਾ (Energy) ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਸੰਗਤੀ (Equity) ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਟਿਕਾਉ) ਵਿਕਾਸ ਆਰਥਿਕ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਉੱਤਮਤਾ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਜਨਤਕ (ਲੋਕਰਾਜੀ) ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਰਤ ਹੈ ।

→ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਨਾ ਕਰਨ, ਇਸ ਪਦ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਸਾਲ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸੋਸਾਇਟੀ (Given Society) ਵਲੋਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਉਤਪਾਦਨਾਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ (Services) ਦੇ ਕੁੱਲ ਜੋੜ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਉਤਪਾਦਨ (Gross National Product, GNP) ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਖਪਤ ਦੀ ਬੁਣਤਰ (Consumption pattern) ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਖਣਿਜਾਂ ਵਰਗੇ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸਖਣਿਆਉਣ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਲੋੜ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਣ, ਵਣਾਂ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਲੋੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੀ ਖਪਤ ਦੀ ਬੁਣਤਰ ਹੀ ਹੈ । ਖਪਤ ਦੀ ਬੁਣਤਰ ਵੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ।

→ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ (ਟਿਕਾਊ ਖਪਤ (Sustainable Consumption) ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਖਪਤ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਿਊਨਤਮ ਪੱਧਰ ਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਖੋਂ ਇਹ ਖਪਤ ਇਕ ਸਮਾਨ ਅਤੇ – ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਵਹਾਰਕ (Economically viable) ਜਿਹੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਜਾਗਰੁਕਤਾ ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਕਮੀ, ਸਮੁਦਾਇ ਵਲੋਂ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਘਾਟ, ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਸੋਚ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਵਤੀਰੇ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਝੱਲਣਯੋਗ ਖਪਤ ਲਈ ਮੁੱਖ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਹਨ । ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਬਦਲਵੇਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਘਾਟ ਵੀ ਝੱਲਣਯੋਗ ਖਪਤ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਹਨ ।

→ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ (ਟਿਕਾਊ) ਵਿਕਾਸ ਕਮਿਸ਼ਨ (Commission on Sustainable Development, CSD, January, 1994, at Oslo) ਨੇ ਉਰਜਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਅਤੇ ਨਵਿਆਉਣ ਯੋਗ ਊਰਜਾ ਸੋਤਾਂ ਦੀ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ, ਜਨਤਕ ਵਾਂਸਪੋਰਟ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰ ਚੱਕਬ ਅਤੇ ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਵਿਚ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਘੱਟ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ।

→ ਸਹਿਜ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਮੇਲ, ਜਿਹੜਾ ਸਰੀਰਕ, ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮਨੁੱਖੀ ਅਨੁਭਵਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਭਲਾਈ ਲਈ ਝੱਲਣਯੋਗ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦਾ ਉਪਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੀਵਨ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੈ ।

→ ਮਾਨਵਜਾਤੀ, ਨਰੋਏ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਸੰਬੰਧੀ ਢੰਗ ਸਮਾਂਤਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ | ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਧਰਤੀ ਹਿ ਉੱਤੇ ਵਸਣ ਵਾਲੀ ਲੋਕਾਈ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਵਿੱਚ, ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਗੈਰ-ਜ਼ਰੂਰੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਿਆਂ ਬਗ਼ੈਰ, ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 7 ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 7 ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ

→ ਸਟੱਬਲ (Stubble) ਅਨਾਜ ਜਿਵੇਂ ਕਣਕ, ਚਾਵਲ ਆਦਿ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬਚੇ ਤੀਲਿਆਂ ਆਦਿ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਸਟੱਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਟੱਬਲ ਦਾ ਸਾੜਨਾ (ਜਲਾਉਣਾ) ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ) ਅਨਾਜ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਚੀ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਨੂੰ ਸਟੱਬਲ
ਬਰਨਿੰਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮੋਗ (Smog) (ਧੂੰਆਂ + ਧੁੰਦ ਠੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ਧੁੰਆਂ ਅਤੇ ਧੁੰਦ ਭਾਰੀ ਹੋ ਜਾਣ | ਤੇ ਇਕ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਧੁੰਦਲਾਪਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਸਮੋਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਐੱਨ. ਜੀ.ਟੀ. (N.G.T.) ਨੈਸ਼ਨਲ ਗ੍ਰੀਨ ਟੀਬਿਉਨਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਬਚਾਓ, ਸਫ਼ਾਈ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ।

→ ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦਿੱਲੀ, ਐੱਨ.ਸੀ.ਆਰ. (NCR) ਉੱਤਰੀ ਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਚ ਸਮੋਗ ਬਹੁਤ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਮ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਣਕ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਝੋਨੇ (Paddy) ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਚਾਰੇ ਦੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਸਿਲੀਕਾ (Silica) ਖਣਿਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਸ਼ੂ ਪਚਾ (Digest) ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ।

→ ਪੰਜਾਬ ਇਕ ਇਕੱਲਾ ਸੂਬਾ ਹੈ ਜੋ ਸਮੁੱਚੇ ਕੇਂਦਰੀ ਅਨਾਜ ਭੰਡਾਰ ਵਿੱਚ 60% ਕਣਕ ਅਤੇ 35% ਝੋਨੇ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਾਢੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਣਕ ਦੀ ਨਾੜ ਤੋਂ ਰੀਪਰ (Reaper) ਨਾਲ ਤੁੜੀ ਬਣਾ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਦਕਿ ਝੋਨੇ ਦੀ ਨਾੜ ਵਿੱਚ ਸਿਲੀਕਾ (Silica) ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਸਨੂੰ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਇਸ ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਵਜੋਂ ਪਈ ਇਸੇ ਨਾੜ ਨੂੰ ਸਟੱਬਲ/ਪਰਾਲੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਝੋਨੇ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਵਾਢੀ ਕੰਬਾਈਨ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਹਰ ਸਾਲ ਕੋਈ 197 ਲੱਖ ਟਨ ਪਰਾਲੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ 43 ਲੱਖ ਟਨ ਮਾਤਰਾ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਬਾਲਣ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰਤ ਕੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਬਿਜਲੀ ਘਰ, ਕਾਗ਼ਜ਼ ਅਤੇ ਗੱਤਾ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ 15.4 ਲੱਖ ਟਨ ਮਾਤਰਾ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸਾੜ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਸਮੁੱਚਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਲੀਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਗੈਸਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ । ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਫੈਲੇ ਧੂੰਏਂ ਅਤੇ ਧੂੜ-ਕਣ ਸਾਹ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ, ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਜਲਣ ਅਤੇ ਚਮੜੀ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਖੇਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਥਮਿਕ ਸੰਤੁਲਨ ਲੜਖੜਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਟਰਬੋ ਹੈਪੀ ਸੀਡਰ (Turbo Happy Seeder), ਰੋਟਾਵੇਟਰ, ਰੀਪਰ (Reaper), । ਜ਼ੀਰੋ-ਟਿਲ ਡਰਿੱਲ ਮਸ਼ੀਨ, ਚੋਪਰ ਆਦਿ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਆਦਿ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਪਰਾਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 6 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-3) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 6 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-3)

→ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ, ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਜਾਂ ਅਲਪਤਮ ਸੀਮਾ ਤਕ ਕਰਨ ਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਉਤਮਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ੀਲ ਆਰਥਿਕ ਪਾਲਿਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਉਤਮਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

→ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਆਰਥਿਕ ਪਾਲਿਸੀਆਂ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸੁਚਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਨੁਵਣ (Monitoring) ਨਾਲ, ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਟਾਂਦਰੇ ਅਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਦਿਲਚਸਪੀ (Executive Interest) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬਲ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਦਿਲਚਸਪੀ, ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਬਲ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪਲੈਨਿੰਗ ਕਰਨ ਦੀ ਹਰ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੇ ਮੁੱਲ-ਲਾਭ (Cost-benefit) ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

→ ਉੱਚਿਤ ਕੀਮਤ (ਮੁੱਲ), ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਕਰ (Tax) ਲਗਾਉਣਾ, ਤਾਜ਼ਾ ਉਦਯੋਗਾਂ (Green Industries) ਦੇ ਲਈ ਰਿਣ (ਕਰਜ਼ੇ) ਦੀ ਉੱਚੀ ਦਰ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ, ਫਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਦਵਾਈਆਂ ਤੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਛੋਟ (Subsidy) ਘੱਟ ਕਰਨ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਪਾਲਿਸੀਆਂ ਵਿਚ ਜ਼ਰੂਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕ (Indicators) ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੂਚਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਸੂਚਨਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਕੀ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੂਚਕ ਸਾਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਿਸੇ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਖ਼ਾਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਜਾਂ ਬਨਸਪਤੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਜਾਂ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦਗੀ ਪੌਦਾ ਸੂਚਕਾਂ (Plant indicators) ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਿਹਤ ਬਾਰੇ ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਲਾਈਕੇਨ (Lichens) ਹਵਾ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਦੇ ਸੂਚਕ ਹਨ । ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਧੂੰਏਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਸਲਫਰ ਯੁਕਤ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਬੜੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ (Sensitive) ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲਾਈਕੇਨ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਯੂਟੀਕੁਲੇਰੀਆ (Utricularia), ਚਾਰਾ (Chara) ਅਤੇ ਵੋਲਫੀਆ (Wollfia) ਪੌਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀਆਂ ਅੰਦਰ ਹੀ ਉੱਗਦੇ ਹਨ ।

→ ਚਲਾਈ (Amaranthus), ਬਾਬੂ (Chenopodium) ਅਤੇ ਪਾਲੀਗੋਨਮ (Polygonum) ਵਰਗੇ ਪੌਦੇ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਜਿੱਥੇ ਪਸ਼ੁ ਚਰ ਚੁੱਕੇ ਹੋਣ, ਉੱਗਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਿਸੇ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਵੱਧ ਜਾਂ ਘੱਟ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਜੰਤੁ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੁਆਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਸੂਚਕ ਜੰਤੂ ਹੀ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੰਤੂ ਸੂਚਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਮੱਛੀਆਂ, ਅਰੀਧਾਰੀ ਜੰਤੂ, ਕਾਈ (Algae) ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਐਟਲਾਂਟਕ ਪੱਫਨ (Atlantic Puffin) ਵਰਗੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਸਾਗਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੂਚਕ ਹਨ ।

→ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜਲੀ ਅਤੇ ਸਥੱਲੀ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਈਸ਼ਸ਼ੀਆ ਕੋਲਾਈ (Eichhrichia Coli) ਅਤੇ ਡਾਇਟਮਜ਼ (Diatoms) ਸੀਵੇਜ (Sewage) ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਾਏ ਗਏ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਸੂਚਕ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਗਠਨ (International Organisation for Standardization, ISO) ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਸਭਾ ਸੰਸਥਾਨ (International Accreditation Forum) ਵਰਗੇ ਕੁੱਝ ਸੁਤੰਤਰ ਸੰਗਠਨ, ਵੱਖਵੱਖ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Environmental Management System, EMS) ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 14000 (ISO 14000) ਵਰਗਾ ਈ. ਐੱਮ. ਐੱਸ. (Environmental Management Systems 14000) ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਟੈਂਡਰਡਜ਼ ਹਨ ।

→ ਲੋਕਾਂ ਅੰਦਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਨੇਹੀ ਪਦਾਰਥਾਂ (Environment Friendly Products) ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਈਕੋ-ਅੰਕਣ (Eco-labelling) ਸਕੀਮ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਕੀਮ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰੇਗੀ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਹੋਰ ਪਦਾਰਥਾਂ ‘ਤੇ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਾਪ-ਦੰਡਾਂ ਤੇ ਪੂਰੇ ਉਤਰਦੇ ਹੋਣਗੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅੰਕਣ (Labelling) ਵੀ ਕਰੇਗੀ । ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਲੇਬਲ ਨੂੰ ਈਕੋ ਮਾਰਕ (ECO MARK) ਆਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਅਧਿਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਈਕੋ ਮਾਰਕ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਚਿੰਨ੍ਹ (Logo) ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਘੜਾ (Earthen pot) ਹੈ ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ (Ministry of Environment and Forests, MOEF) ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (National Environmental Information System, ENVIS) ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਜਾਲ (De-centralized network) ਦਾ ਕਾਰਜ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਇਕੱਤਰਣ, ਮਿਲਾਨ ਕਰਨਾ (Collating), ਸਟੋਰ ਕਰਨਾ, ਪੁਨਰ ਪ੍ਰਾਪਤ (Retrieving) ਕਰਨਾ/ਫੈਲਾਉਣਾ ਹੈ ।

→ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੂਚਨਾਵਾਂ, ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਕੌਂਸਲ ਫਾਰ ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਇਕੱਤਰਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ http://www.pun envis.nic.in ਤੋਂ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਟਿਕਾਊ/ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਜਾਲੀ ਸਿਲਸਿਲਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (Sustainable Development Networking Programme (SDNP) ਸੂਚਨਾ ਵਿਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੈ । ਜਿਹੜਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਸੰਬੰਧੀ (Thematic) ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਬਾਇਓ ਤਕਨਾਲੋਜੀ, ਗ਼ਰੀਬੀ (Poverty) ਅਤੇ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਸਮੇਤ ਤੋਂ ਅਤੇ ਭੂ-ਦ੍ਰਿਸ਼ (Topography) ਸੰਬੰਧੀ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।