PSEB Notes

This PSEB 10th Class Social Science Notes Civics Chapter 4 Indian Democracy at Work will help you in revision during exams.

Indian Democracy at Work PSEB 10th Class SST Notes

Types of Democracy:

• Democracy can be either Direct or Indirect.
• In a direct democracy, the people run the government directly but in indirect democracy, the government is run by the representatives of the people.
• For the success of democracy, it is essential that public opinion plays an important role.
• Healthy public opinion is a check on the political parties.
• In the formation of public opinion, many constituents such as newspapers, electronic media, political parties, and many social service groups play a very important role.

Expression of Public Opinion:

• In the formation of public opinion, its means are also considered.
• The political parties indicate the opinion of the people.

Modern Public Opinion:
Modem age is the age of indirect public opinion because the modem states have large areas and have big populations.

Right to Vote:

• The right to vote means that, the citizens have the right to elect their representatives.
• In India, the basis of voting is one person one vote.

Secret ballot:

• In most democratic countries, the method of the secret ballot has been adopted.
• It means that in the elections, the citizens can vote for a candidate of their choice.
• Any voter cannot be compelled to vote for any particular candidate.
• He cannot be told for whom he has to cast his vote.

Election Process:

• The Election Commission conducts the elections by a particular process.
• This process has different stages:
  • To fix the date of the election
  • Nomination of candidates
  • Scrutiny of nomination papers
  • The date of withdrawal
  • Election campaign
  • Voting
  • Counting of votes
  • Declaration of results.

The Election Symbols:

• Every political party has its own symbol. Independent candidates are given different symbols.
• The allocation of symbols to the candidates makes it easy for the voters to vote for the candidate of their choice.

Election Propaganda:
With the announcement of the election, political parties and independent candidates start election propaganda and try to influence the voters.

Election Manifesto:
An election manifesto is an important document of a political party in which each political party declares its aims, objectives, and programmes.

Role of Political Parties:
Political parties help to create public interest without which there can be no public opinion.

Party Systems:
The single-party system, bi-party system, and multiple-party system.

Names of National Political Parties:
Indian National Congress, Bhartiya Janata Party, Communist Party of India (Marxist), CPI, National Congress, and Trinamool Congress.

India’s important Regional Parties:
AIDMK in Tamilnadu, Telgu Desham in Andhra Pradesh, Akali Dal in Punjab, National Conference in J&K, etc.

Role of Opposition:

• The opposition not in power criticizes the government.
• It serves as a check on the government.

भारतीय लोकतन्त्र का स्वरूप PSEB 10th Class SST Notes

लोकतन्त्र के प्रकार-लोकतन्त्र प्रत्यक्ष भी हो सकता है और अप्रत्यक्ष भी। प्रत्यक्ष लोकतन्त्र में जनता स्वयं अपने शासन का संचालन करती है। अप्रत्यक्ष लोकतन्त्र में शासन चलाने का कार्य जनता के प्रतिनिधि करते हैं।

लोकमत-प्रजातन्त्र की सफलता के लिए लोकमत अथवा जनमत की भूमिका अति अनिवार्य है। स्वस्थ जनमत राजनीतिक दलों पर नियन्त्रण रखता है।

जनमत के निर्माण में अनेक संस्थाओं का योगदान होता है-समाचार-पत्र, इलेक्ट्रॉनिक मीडिया, राजनीतिक दल तथा अन्य समाज सेवी समूह।

जनमत की अभिव्यक्ति-जनमत निर्माण के साधन जनमत की अभिव्यक्ति भी करते हैं। राजनीतिक दल लोगों की राय की अभिव्यक्ति करते हैं।

आधुनिक लोकतन्त्र-प्रतिनिधि लोकतन्त्र-आधुनिक लोकतन्त्र प्रतिनिधि लोकतन्त्र है। इसका कारण यह है कि आधुनिक राज्यों का आकार बहुत बड़ा है और उनकी जनसंख्या बहुत अधिक है।

मताधिकार-नागरिकों के मत देने तथा मतदान द्वारा अपने प्रतिनिधि चुनने के अधिकार को मताधिकार कहते हैं। भारत में ‘एक व्यक्ति-एक वोट’ के आधार पर सार्वभौमिक वयस्क मताधिकार को अपनाया गया है।

गुप्त मतदान-आह्यधुनिक लोकतान्त्रिक देशों में मतदान गुप्त प्रक्रिया से किया जाता है। इसका अर्थ यह है कि प्रत्येक नागरिक अपने प्रतिनिधि के चुनाव के लिए स्वेच्छा से मतदान करता है। वह किसी को बताने के लिए बाध्य नहीं कि उसने अपना मत किसके पक्ष में डाला है।

चुनाव प्रक्रिया-चुनावों की व्यवस्था तथा देख-रेख चुनाव आयोग करता है। इसके लिए एक विशेष प्रक्रिया अपनाई जाती है। इस प्रक्रिया के मुख्य चरण हैं-चुनावों की तिथि की घोषणा, नामांकन-पत्र भरना, नामांकन-पत्रों की जांच, नाम वापिस लेना, चुनाव अभियान, मतदान, मतगणना तथा परिणामों की घोषणा।

चुनाव चिह्न-प्रत्येक राजनीतिक दल का अपना विशेष चुनाव चिह्न होता है। निर्दलीय उम्मीदवारों को भी चुनाव चिह्न प्रदान किए जाते हैं। इन चिह्नों से उम्मीदवारों की पहचान करना सरल हो जाता है। ये चिह्न चुनाव आयोग द्वारा प्रदान किये जाते हैं।

चुनाव अभियान-यह चुनाव की समस्त प्रक्रिया का सबसे निर्णायक भाग है। जनसभाओं का आयोजन, चुनाव घोषणा-पत्र द्वारा जनता को दल की नीतियों की जानकारी देना, विभिन्न प्रकार के वाहनों तथा पोस्टरों द्वारा चुनाव प्रचार किया जाता है।

चुनाव घोषणा-पत्र-चुनाव के समय प्रत्येक राजनीतिक दल जनता को यह बताता है कि यदि वह सत्ता में आ गया तो वह क्या-क्या करेगा। राजनीतिक दलों के इस कार्यक्रम को चुनाव घोषणा-पत्र कहते हैं। इसी के आधार पर राजनीतिक दलों की परख होती है।

राजनीतिक दल-एक समान राजनीतिक उद्देश्य की प्राप्ति के लिए मिल कर कार्य करने वाले व्यक्तियों के समूह को राजनीतिक दल कहते हैं। जनमत का निर्माण, राजनीतिक शिक्षा, चुनाव लड़ना, सरकार का निर्माण, सरकार की आलोचना, जनता और सरकार में सम्पर्क स्थापित करना राजनीतिक दलों के प्रमुख कार्य हैं।

एक दलीय, द्विदलीय तथा बहुदलीय प्रणाली-जिस राज्य में एक ही राजनीतिक दल हो उसे एक दलीय, जिस राज्य में दो दल हों, उसे द्विदलीय तथा जिस राज्य में दो से अधिक दल हों, उसे बहुदलीय प्रणाली कहते हैं। भारत में बहुदलीय प्रणाली है।

भारत के प्रमुख राष्ट्रीय राजनीतिक दल-इण्डियन नेशनल कांग्रेस, भारतीय जनता पार्टी, बहुजन समाज पार्टी, साम्यवादी दल, साम्यवादी (मार्क्सवादी), एन० सी० पी०, तृणमूल कांग्रेस तथा राष्ट्रीय लोक दल प्रमुख राष्ट्रीय राजनीतिक दल हैं।

भारत के प्रमुख क्षेत्रीय दल-तमिलनाडु में ए० आई० ए० डी० एम० के०, आन्ध्र में तेलगू देशम्, जम्मूकश्मीर में नेशनल कान्फ्रैंस, पंजाब में अकाली दल, असम में असम गण परिषद् प्रमुख क्षेत्रीय दल हैं।

विपक्षी दलों की भूमिका-सत्ता में न होने के बावजूद विपक्षी दल का अपना महत्त्व होता है। विपक्षी दल सरकार की नीतियों की आलोचना द्वारा सरकार पर अंकुश रखता है। इस प्रकार वह सरकार को मनमानी करने से रोकता है।

ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਸਰੂਪ PSEB 10th Class SST Notes

ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ-ਲੋਕਤੰਤਰ ਪ੍ਰਤੱਖ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਵੀ । ਪ੍ਰਤੱਖ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿਚ ਜਨਤਾ ਆਪ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਸਨ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਜਨਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਲੋਕਮਤ-ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਲਈ ਲੋਕਮਤ ਜਾਂ ਜਨਮਤ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਸਿਹਤਮੰਦ ਜਨਮਤ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਜਨਮਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤਰ, ਇਲੈੱਕਟਾਨਿਕ ਮੀਡੀਆ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੰਗਠਨ ।

ਜਨਮਤ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ-ਜਨਮਤ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਸਾਧਨ ਜਨਮਤ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰਾਇ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਆਧੁਨਿਕ ਲੋਕਤੰਤਰ-ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਲੋਕਤੰਤਰ-ਆਧੁਨਿਕ ਲੋਕਤੰਤਰ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ।

ਮਤ-ਅਧਿਕਾਰ-ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਅਤੇ ਮਤਦਾਨ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਚੁਣਨ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਮਤ-ਅਧਿਕਾਰ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ-ਇਕ ਵੋਟ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕ ਬਾਲਗ਼ ਮਤ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਗੁਪਤ ਮਤਦਾਨ-ਆਧੁਨਿਕ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਮਤਦਾਨ ਗੁਪਤ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਰੇਕ ਨਾਗਰਿਕ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਦੀ ਚੋਣ ਲਈ ਸੈ-ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਮਤਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਦੇ ਲਈ ਪਾਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਵੋਟ ਕਿਸ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਹੈ ।

ਚੋਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ-ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਚੋਣ ਆਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਪਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪੜਾਅ ਹਨ-ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਦਾ ਐਲਾਨ, ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਪੱਤਰ ਭਰਨਾ, ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਪੱਤਰਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ, ਨਾਮ ਵਾਪਸ ਲੈਣਾ, ਚੋਣ ਮੁਹਿੰਮ, ਮਤਦਾਨ, ਵੋਟਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਦਾ ਐਲਾਨ ।

ਚੋਣ ਨਿਸ਼ਾਨ-ਹਰੇਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚੋਣ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਆਜ਼ਾਦ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਚੋਣ ਨਿਸ਼ਾਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਨਾਲ ਉਮੀਦਵਾਰ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨੀ ਆਸਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਚੋਣ ਨਿਸ਼ਾਨ ਚੋਣ ਆਯੋਗ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਚੋਣ ਮੁਹਿੰਮ-ਇਹ ਚੋਣ ਦੀ ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਫ਼ੈਸਲਾਕੁੰਨ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਜਨ ਸਭਾਵਾਂ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਨੀਆਂ, ਚੋਣ ਘੋਸ਼ਣਾ-ਪੱਤਰ ਰਾਹੀਂ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਦਲ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣੀ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਹਨਾਂ ਅਤੇ ਪੋਸਟਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਚੋਣ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਚੋਣ ਘੋਸ਼ਣਾ-ਪੁੱਤਰ-ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹਰੇਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਕੀ-ਕੀ ਕਰੇਗਾ । ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲਾਂ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਚੋਣ ਘੋਸ਼ਣਾ-ਪੱਤਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ-ਇਕ ਸਮਾਨ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਲਈ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਨਮਤ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਿੱਖਿਆ, ਚੋਣ ਲੜਨੀ, ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ, ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਜਨਤਾ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ ਤਾਲਮੇਲ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਹਨ ।

ਇਕ-ਦਲੀ, ਦੋ-ਦਲੀ ਜਾਂ ਬਹੁ-ਦਲੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ-ਜਿਸ ਰਾਜ ਵਿਚ ਇਕ ਹੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਹੋਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕਦਲੀ, ਜਿਸ ਰਾਜ ਵਿਚ ਦੋ ਦਲ ਹੋਣ ਉਸ ਨੂੰ ਦੋ-ਦਲੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਰਾਜ ਵਿਚ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਲ ਹੋਣ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁ-ਦਲੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁ-ਦਲੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ-ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ, ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ, ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ, ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ, ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ), ਐਨ. ਸੀ. ਪੀ., ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਲੋਕ ਦਲ ਮੁੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਹਨ ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਖੇਤਰੀ ਦਲ-ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ; ਅਕਾਲੀ ਦਲ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿਚ ਏ. ਆਈ. ਏ. ਡੀ. ਐੱਮ. ਕੇ. ਤੇ ਡੀ. ਐੱਮ. ਕੇ., ਆਂਧਰਾ ਵਿਚ ਤੇਲਗੂ ਦੇਸ਼ਮ, ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਅਤੇ ਆਸਾਮ ਵਿਚ ਅਸਮ ਗਣ ਪਰਿਸ਼ਦ ਮੁੱਖ ਖੇਤਰੀ ਦਲ ਹਨ ।

ਵਿਰੋਧੀ ਦਲਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ-ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵਿਰੋਧੀ ਦਲ ਦਾ ਆਪਣਾ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਰੋਧੀ ਦਲ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਰਾਹੀਂ ਸਰਕਾਰ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮਨਮਾਨੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 10th Class Social Science Notes Civics Chapter 3 The State Government will help you in revision during exams.

The State Government PSEB 10th Class SST Notes

State Legislature:

• There are two Houses-State Legislatures of some states have two Houses while in others there is only one House.
• The Lower House is called Legislative Assembly and the Upper House is called Legislative Council.
• In the states where there is one House, it is called Legislative Assembly.

Legislative Assembly:

• The maximum number of members of the Legislative Assembly is 500 and the minimum number is 60.
• The minimum qualification of membership for the Legislative Assembly is 25 years or more.
• He should not be holding any office of profit.
• Its term is 5 years.

Legislative Council:

• Legislative Council is a permanent House.
• One-third of its members retire every two years.
• The term of a member is six years.
• One-third of the members of this House are elected by Legislative Assembly, one more by Municipal Corporations and
• Councils, one-twelfth by men of graduates, and the other one-twelfth by the teachers of schools, colleges, and universities.
• The rest of the members are nominated by governor.

State Executives:
Governors, Chief Ministers, and Council of Ministers.

Governor:

• The Governor is appointed by the President for five years.
• All the executive actions of the state are taken in his name.
• But in actual practice, these powers are exercised by the Chief Minister.
• All important decisions are taken in the name of the Governor.
• Any bill passed by State Legislature becomes law only after it has been signed by the Governor.
• He can also issue ordinances in the absence of the Legislature.
• He also enjoys some executive powers.

President Rule:

• On the recommendation of the Governor, the President can declare an emergency in the state.
• In a time of Emergency in the state, the Governor can exercise all the executive powers at his discretion.

Chief Minister and Council of Ministers:

• The Governor appoints the leader of the majority party as the Chief Minister.
• He appoints other Ministers on his recommendation.
• The Council of Ministers is jointly responsible to the Legislature.

High Court:

• In every state, there is one High Court.
• Sometimes two or more two states can have jointly one High Court.

Jurisdiction of High Court:
Original, appellate, and administrative jurisdiction.

Original Jurisdiction:
Any case regarding the fundamental rights can be brought directly to the High Court.

Appellate Jurisdiction:
High Court hears appeals against the decision of the lower court in most of the revenue and criminal cases.

Administrative Jurisdiction:
The High Court has the power to supervise and control the Lower House in its jurisdiction.

Subordinate Courts:

• Subordinate courts are supervised by the High Court.
• These include District and Sessions Courts and Lower Courts.

Lok Adalat:
The Lok Adalats have been set up in the states with a view to providing speedy and cheap justice to the poor.

राज्य सरकार PSEB 10th Class SST Notes

→ राज्य विधानमण्डल-कुछ राज्यों के विधानमण्डलों में दो सदन हैं तथा अन्य में केवल एक ही सदन है। द्विसदनीय विधानमण्डल में निम्न सदन को विधानसभा तथा उच्च सदन को विधानपरिषद् कहते हैं। एक सदनीय विधानमण्डल में केवल विधानसभा होती है।

→ विधानसभा-विधानसभा की सदस्य संख्या राज्य की जनसंख्या के आधार परअधिक-से-अधिक 500 सदस्य। चुनाव के लिए योग्यताएं-25 वर्ष या इससे अधिक आयु तथा लाभप्रद सरकारी पद पर न हो। इसका कार्यकाल 5 वर्ष है।

→ विधानपरिषद्-राज्य का उच्च तथा स्थायी सदन। एक तिहाई सदस्य हर दो वर्ष पश्चात् सेवानिवृत्त। इसके एक तिहाई सदस्य विधानसभा द्वारा, एक तिहाई नगर पालिकाओं तथा परिषदों द्वारा, बारहवां भाग स्नातकों द्वारा, एक अन्य बारहवां भाग स्कूलों, कॉलेजों तथा विश्वविद्यालयों के अध्यापकों द्वारा चुना जाता है। शेष सदस्य राज्यपाल द्वारा मनोनीत किये जाते हैं।

→ राज्य कार्यपालिका-राज्यपाल, मुख्यमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषद्।

→ राज्यपाल-राज्यपाल राष्ट्रपति द्वारा पांच वर्ष के लिए नियुक्त किया जाता है। राज्य की सारी कार्यपालिका शक्तियां राज्यपाल में निहित हैं, परन्तु उनका वास्तविक प्रयोग मुख्यमन्त्री करता है। सारी महत्त्वपूर्ण नियुक्तियां राज्यपाल के नाम पर की जाती हैं।

→ राज्यपाल के हस्ताक्षर के पश्चात् ही कोई विधेयक कानून का रूप लेता है। वह अध्यादेश भी जारी कर सकता है। उसके पास स्वविवेक शक्तियां भी हैं।

→ राष्ट्रपति शासन-राष्ट्रपति किसी राज्य के राज्यपाल की रिपोर्ट मिलने पर वहां संवैधानिक आपात्काल की घोषणा कर राष्ट्रपति शासन लागू कर देता है। इस अवधि में राज्य की सभी कार्यपालिका शक्तियों का प्रयोग राज्यपाल करता है।

→ मुख्यमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषद-राज्यपाल विधानसभा में बहमत दल के नेता को मुख्यमन्त्री नियुक्त करता है और उसकी सिफ़ारिश से अन्य मन्त्रियों की नियुक्ति करता है। मन्त्रिपरिषद् संयुक्त रूप से विधानसभा के प्रति उत्तरदायी होती है।

→ उच्च न्यायालय-प्रत्येक राज्य के शिखर पर.उच्च न्यायालय होता है। कभी-कभी दो या दो से अधिक राज्यों का साझा उच्च न्यायालय भी हो सकता है।

→ उच्च न्यायालय का क्षेत्राधिकार-आरम्भिक, अपील सम्बन्धी तथा प्रशासकीय क्षेत्राधिकार।

→ आरम्भिक क्षेत्राधिकार- इसमें संविधान की व्याख्या तथा नागरिकों के अधिकारों की सुरक्षा सम्बन्धी मामले आते हैं।

→ अपील सम्बन्धी क्षेत्राधिकार-इसके अन्तर्गत अधीनस्थ न्यायालयों के निर्णय के विरुद्ध अपीलों की सुनवाई करना आता है।

→ प्रशासकीय क्षेत्राधिकार-इस क्षेत्राधिकार में उच्च न्यायालय राज्य के सभी अधीनस्थ न्यायालयों का निरीक्षण करता है तथा उन पर कड़ा नियन्त्रण रखता है।

→ अधीनस्थ न्यायालय-उच्च न्यायालय के अधीन अधीनस्थ न्यायालय आते हैं। इसमें जिले के न्यायालय तथा उससे नीचे के न्यायालय शामिल हैं।

→ लोक अदालत-निर्धन तथा पिछड़े वर्ग के लोगों को शीघ्र तथा कम खर्चीला न्याय दिलाने के लिए लोक अदालतों की व्यवस्था है।

ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ PSEB 10th Class SST Notes

→ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਮੰਡਲ-ਕੁੱਝ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਵਿਧਾਨ ਮੰਡਲਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਸਦਨ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਹੀ ਸਦਨ ਹੈ । ਦੋ-ਸਦਨੀ ਵਿਧਾਨ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਹੇਠਲੇ ਸਦਨ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਅਤੇ ਉੱਪਰਲੇ ਸਦਨ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨ ਪਰਿਸ਼ਦ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਕ-ਸਦਨੀ ਵਿਧਾਨ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ-ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਗਿਣਤੀ ਰਾਜ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ 500 ਮੈਂਬਰ ਹੈ । ਚੋਣਾਂ ਲਈ ਯੋਗਤਾਵਾਂ 25 ਸਾਲ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਮਰ ਅਤੇ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸਰਕਾਰੀ ਅਹੁਦੇ ਉੱਤੇ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਜਕਾਲ 5 ਸਾਲ ਹੈ ।

→ ਵਿਧਾਨ ਪਰਿਸ਼ਦ-ਇਹ ਰਾਜ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਤੇ ਸਥਾਈ ਸੰਦਨ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਇਕ-ਤਿਹਾਈ ਮੈਂਬਰ ਹਰ ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਸੇਵਾ-ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਇਕਤਿਹਾਈ ਮੈਂਬਰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਰਾਹੀਂ, ਇਕ-ਤਿਹਾਈ ਨਗਰ-ਪਾਲਿਕਾਵਾਂ ਤੇ ਪਰਿਸ਼ਦਾਂ ਰਾਹੀਂ, \(\frac{1}{12}\) ਭਾਗ ਗੈਜੂਏਟਾਂ ਵੱਲੋਂ, \(\frac{1}{12}\) ਭਾਗ ਸਕੂਲਾਂ, ਕਾਲਜਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਦਿਆਲਿਆਂ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਬਾਕੀ ਮੈਂਬਰ ਰਾਜਪਾਲ ਵੱਲੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਰਾਜ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ-ਰਾਜਪਾਲ, ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਮੰਤਰੀ ਪਰਿਸ਼ਦ ।

→ ਰਾਜਪਾਲ-ਰਾਜਪਾਲ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਵੱਲੋਂ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੇ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਰਾਜਪਾਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਸਲ ਵਰਤੋਂ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਰੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਿਯੁਕਤੀਆਂ ਰਾਜਪਾਲ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਰਾਜਪਾਲ ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਕੋਈ ਬਿਲ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਅਧਿਆਦੇਸ਼ ਵੀ ਜਾਰੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਸ਼ੈ-ਵਿਵੇਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵੀ ਹਨ ।

→ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸਨ-ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕਿਸੇ ਰਾਜ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਮਿਲਣ ਉੱਤੇ ਉੱਥੇ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਸੰਕਟਕਾਲ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਕੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸਨ ਲਾਗੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰਾਜਪਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਮੰਤਰੀ ਪਰਿਸ਼ਦ-ਰਾਜਪਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿਚ ਬਹੁਮਤ ਦਲ ਦੇ ਆਗੂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਨਾਲ ਹੋਰ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਮੰਤਰੀ-ਪਰਿਸ਼ਦ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਅੱਗੇ ਜਵਾਬਦੇਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਹਾਈ ਕੋਰਟ-ਹਰੇਕ ਰਾਜ ਦੀ ਇਕ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਦੀ-ਕਦੀ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਇਕ ਸਾਂਝੀ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ-ਮੁੱਢਲੀ ਅਪੀਲ ਸੰਬੰਧੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ।

→ ਮੁੱਢਲਾ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ-ਇਸ ਵਿਚ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਮਾਮਲੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਪੀਲ ਸੰਬੰਧੀ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ-ਇਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੇਠਲੀਆਂ ਅਧੀਨ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਪੀਲਾਂ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਕਰਨਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ-ਇਸ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਅਧੀਨ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦਾ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਸਖ਼ਤ ਨਿਯੰਤਰਨ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।

→ ਅਧੀਨ ਅਦਾਲਤਾਂ-ਹਾਈ ਕੋਰਟਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੇਠਲੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਚ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਦਾਲਤਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਹੇਠਲੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ।

→ ਲੋਕ ਅਦਾਲਤਾਂ-ਗ਼ਰੀਬ ਅਤੇ ਪੱਛੜੇ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਅਤੇ ਸਸਤਾ ਨਿਆਂ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਲੋਕ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲਟਕਦੇ ਆ ਰਹੇ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਇਕ ਹੀ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 10th Class Social Science Notes Civics Chapter 2 The Central Government will help you in revision during exams.

The Central Government PSEB 10th Class SST Notes

Indian Parliament:

• The Union Legislative of India is called the Parliament.
• Constitutionally Parliament consists of President and two Houses: Lok Sabha and Rajya Sabha.
• The Parliament can make laws on all the subjects of national importance.
• It is the supreme law-making body.

Speaker of the Lok Sabha and the Chairman of the Rajya Sabha:

• The Head of Lok Sabha is called the Speaker.
• He is elected, by the members of Lok Sabha.
• He conducts the business of the Lok Sabha and maintains the discipline in the House.
• The Vice-President is the ex-officio Chairman of the Rajya Sabha.

Election Process:

• A bill has to pass through different stages before it becomes a law.
  • Presentation of the bill in the House
  • First reading
  • Second reading
  • Third reading
  • The signing of the President
• A money bill can only be presented in the Lok Sabha only by a minister.

Qualifications for the office of President and the method of his election:

• Only that person can contest the election of President who fulfills the qualification for the election of a member of Lok Sabha.
• He must be of 35 years of age.
• He must not hold any office of profit in the govt.
• The President is elected by an electoral college.
• The President can be removed from his office even before the completion of his term by impeachment.

Executive Powers of the President:

• The President appoints the Prime Minister and appoints other ministers on his advice.
• He appoints Governors of states, Chief Justice of India, Chief Election Commissioner, Comptroller and Auditor General of
• India, the Chairman of the Public Service Commission, and Ambassadors of India.

Judicial Powers of the President:

• The President appoints the Chief Justice of India and other judges on his recommendation.
• He also appoints the Chief Justice of High Courts.
• He can remit sentences.

Emergency Powers:

• President can declare an external emergency (Art. 352), an Emergency in the states (Art. 356), and Financial Emergency (Art. 360).
• In the absence of the President, his powers are exercised by the Vice-President.

Position of Prime Minister in India:

• Although the Constitution provides important powers to President actually they are exercised by the Prime Minister.
• So the President is the Nominal Head of the state.

Vice-President:

• He is the ex-officio Chairman of the Rajya Sabha.
• His term is five years.

Prime Minister and the Cabinet:

• The President appoints the leader of the majority party in the Lok Sabha as the Prime Minister of India.
• The Cabinet is responsible to the Lok Sabha.

Supreme Court:

• The Constitution provides for the appointment of the Chief Justice of the Supreme Court.
• Supreme Court has one Chief Justice and other judges.
• Besides the original jurisdiction, the Supreme Court has appellate jurisdiction and advisory functions.

केन्द्रीय सरकार PSEB 10th Class SST Notes

→ संसद्-भारतीय संसद् के दो सदन-लोकसभा तथा राज्यसभा हैं। लोकसभा निम्न सदन है। इसके सदस्यों का निर्वाचन प्रत्यक्ष रूप से वयस्क मताधिकार के आधार पर होता है।

→ राज्यसभा स्थाई सदन है। हर दो वर्ष के बाद इसके 1/3 सदस्य सेवा-निवृत्त हो जाते हैं और उनके स्थान पर नए सदस्य चुन लिए जाते हैं। इसके सदस्य राज्यों के प्रतिनिधि माने जाते हैं।

→ लोकसभा अध्यक्ष तथा राज्यसभा का सभापति-लोकसभा का अध्यक्ष स्पीकर कहलाता है। इसका चुनाव स्वयं सदस्य अपने में से करते हैं। वह सदन की कार्यवाही चलाता है और उनमें अनुशासन बनाए रखता है। भारत का उप-राष्ट्रपति राज्यसभा का पदेन सभापति होता है।

→ विधायी प्रक्रिया-विधेयक को कानून बनने के लिए इन अवस्थाओं में से गुज़रना पड़ता है-विधेयक का सदन में पेश किया जाना-प्रथम वाचन, द्वितीय वाचन (प्रवर समिति के पास), तृतीय वाचन, राष्ट्रपति की स्वीकृति। धन विधेयक केवल लोकसभा में पेश किया जा सकता है।

→ राष्ट्रपति पद की योग्यताएं तथा निर्वाचन-वही व्यक्ति राष्ट्रपति बन सकता है जो लोकसभा के लिए निर्धारित योग्यताएं पूरी करता हो, वह कम-से-कम 35 वर्ष का हो तथा किसी लाभ के सरकारी पद पर आसीन न हो।

→ राष्ट्रपति का निर्वाचन एक निर्वाचक मण्डल करता है। राष्ट्रपति को महाभियोग द्वारा उसकी अवधि (कार्यकाल) पूरी होने से पहले भी हटाया जा सकता है।

→ राष्ट्रपति की कार्य-पालिका शक्तियां-राष्ट्रपति प्रधानमन्त्री की नियुक्ति करता है तथा उसकी सलाह से वह अन्य मन्त्रियों को नियुक्त करता है।

→ वह राज्यपालों, भारत के महान्यायवादी, मुख्य निर्वाचन अधिकारी, नियन्त्रक और महालेखा परीक्षक, संघ लोक-सेवा आयोग के अध्यक्ष तथा विदेशों में राजदूतों की नियुक्तियां भी करता है।

→ न्यायिक शक्तियां-राष्ट्रपति उच्चतम न्यायालय के मुख्य न्यायाधीश तथा उसके परामर्श से अन्य न्यायाधीशों की नियुक्ति करता है । वह उच्च न्यायालयों के मुख्य न्यायाधीशों की नियुक्ति करता है। वह किसी अपराधी को क्षमादान दे सकता है।

→ संकटकालीन शक्तियां- राष्ट्रपति (i) बाहरी आक्रमण, (ii) आन्तरिक विद्रोह तथा किसी राज्य में संवैधानिक तन्त्र की असफलता और (iii) वित्तीय संकट के समय संकटकाल की घोषणा कर सकता है। राष्ट्रपति की अनुपस्थिति में उसके कार्यों का संचालन उप-राष्ट्रपति करता है।

→ संविधान में प्रधानमन्त्री की स्थिति-सभी महत्त्वपूर्ण शक्तियां राष्ट्रपति में निहित हैं, परन्तु व्यवहार में इन सारी शक्तियों का प्रयोग प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषद् द्वारा होता है।

→ इस प्रकार राष्ट्रपति नाममात्र की कार्यपालिका है, जबकि प्रधानमन्त्री तथा उसका मन्त्रिपरिषद् वास्तविक कार्यपालिका है।

→ उप-राष्ट्रपति-उसका कार्यकाल पांच वर्ष है। वह राज्यसभा का पदेन अध्यक्ष होता है।

→ प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषद्-राष्ट्रपति लोकसभा में बहुमत दल के नेता को प्रधानमन्त्री नियुक्त करता है और उसकी सलाह से अन्य मन्त्रियों की नियुक्ति करता है। मन्त्रिपरिषद् लोकसभा के प्रति उत्तरदायी होती है।

→ उच्चतम न्यायालय-संविधान में उच्चतम न्यायालय की व्यवस्था की गई है। इसमें एक मुख्य न्यायाधीश तथा 33 अन्य न्यायाधीश होते हैं। आरम्भिक क्षेत्राधिकार के साथ-साथ इसका अपीलीय क्षेत्राधिकार भी है।

ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ PSEB 10th Class SST Notes

→ ਸੰਸਦ-ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਦੇ ਦੋ ਸਦਨ ਹਨ-ਲੋਕ ਸਭਾ ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਭਾ । ਲੋਕ ਸਭਾ ਹੇਠਲਾ ਸਦਨ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਾਲਗ਼ ਮਤ-ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਰਾਜ ਸਭਾ ਸਥਾਈ ਸਦਨ ਹੈ ।

→ ਹਰੇਕ ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਇਸ ਦੇ 1/3 ਮੈਂਬਰ ਸੇਵਾ-ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਨਵੇਂ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਲੋਕ ਸਭਾ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਭਾ ਦਾ ਚੇਅਰਮੈਨ-ਲੋਕ ਸਭਾ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਪੀਕਰ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਚੋਣ ਸੰਸਦ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੇ ਵਿਚੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸਦਨ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਦਾ ਉਪ-ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਰਾਜ ਸਭਾ ਦਾ ਅਹੁਦੇ ਕਾਰਨ ਸਭਾਪਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ-ਬਿਲ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਨ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਲੰਘਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ-ਬਿਲ ਦਾ ਸਦਨ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ, ਪਹਿਲੀ ਪੜ੍ਹਤ, ਦੂਸਰੀ ਪੜ੍ਹਤ (ਉੱਚ-ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਕੋਲ), ਤੀਜੀ ਪੜ੍ਹਤ, ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ । ਧਨ ਬਿਲ ਸਿਰਫ਼ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿਚ ਹੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਪਦ ਲਈ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਚੋਣ-ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਉਹੀ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਲੋਕ ਸਭਾ ਲਈ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ 35 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸਰਕਾਰੀ ਅਹੁਦੇ ਉੱਤੇ ਨਾ ਹੋਵੇ ।

→ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੀ ਚੋਣ ਇਕ ਚੋਣ-ਮੰਡਲ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਮਹਾਂਦੋਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਦਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੀਆਂ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਸ਼ਕਤੀਆਂ-ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਉਹ ਦੁਸਰੇ ਮੰਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਰਾਜਪਾਲਾਂ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਚੀਫ਼ ਜਸਟਿਸ, ਮੁੱਖ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰ, ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਕ ਤੇ ਮਹਾਂਲੇਖਾ ਪ੍ਰੀਖਿਅਕ, ਸੰਘ ਲੋਕ ਸੇਵਾ ਆਯੋਗ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਰਾਜਦੂਤਾਂ ਦੀਆਂ ਨਿਯੁਕਤੀਆਂ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਨਿਆਇਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ-ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸਰਵ-ਉੱਚ ਅਦਾਲਤ (Supreme Court) ਦੇ ਚੀਫ਼ ਜਸਟਿਸ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਦੂਸਰੇ ਜੱਜਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਹਾਈ ਕੋਰਟਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਜੱਜਾਂ ਦੀਆਂ ਨਿਯੁਕਤੀਆਂ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਕਿਸੇ ਅਪਰਾਧੀ ਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ੀ ਵੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਸੰਕਟਕਾਲੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ-ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ

• ਬਾਹਰੀ ਹਮਲੇ
• ਅੰਦਰੂਨੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਤੰਤਰ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ
• ਵਿੱਤੀ ਸੰਕਟ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸੰਕਟਕਾਲ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੀ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਉਪ-ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ-ਸਾਰੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ, ਪਰ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਮੰਤਰੀ ਪਰਿਸ਼ਦ ਵਲੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨਾਂ-ਮਾਤਰ ਦੀ ਹੀ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਹੈ, ਜਦ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮੰਤਰੀ ਪਰਿਸ਼ਦ ਅਸਲੀ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਹੈ ।

→ ਉਪ-ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ-ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਪੰਜ ਸਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਰਾਜ ਸਭਾ ਦਾ ਅਹੁਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਤੇ ਮੰਤਰੀ ਪਰਿਸ਼ਦ-ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿਚ ਬਹੁਮਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਦਲ ਦੇ ਨੇਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਦੂਸਰੇ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਮੰਤਰੀ ਪਰਿਸ਼ਦ ਲੋਕ ਸਭਾ ਅੱਗੇ ਜਵਾਬਦੇਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਰਵ-ਉੱਚ ਅਦਾਲਤ-ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਇਕ ਮੁੱਖ ਜੱਜ (Chief Justice) ਅਤੇ 33 ਦੂਸਰੇ ਜੱਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮੁੱਢਲੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਅਪੀਲੀ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਵੀ ਹੈ ।

This PSEB 9th Class Social Science Notes Geography Chapter 2a India: Physiographic Units will help you in revision during exams.

India: Physiographic Units PSEB 9th Class SST Notes

→ The branch of science which studies the factors responsible for the formation of landscapes is known as Geomorphology.

→ India’s total landform is divided into plains (43%), mountains (29.3%), and plateau regions (27.7%).

→ According to’ to the surface, India can be divided into five parts:

• Himalaya mountain
• Northern Plains
• Plateau region
• Coastal plains
• Islands

→ Around1 12 crore years ago, there was a sea called ‘Tethys’ where presently Himalaya mountain is situated.

→ The highest mountain peak of the world is Mount Everest and of India is Godwin Austin (Kg).

→ Famous passes of the subcontinent are in the Himalayan region. Central Himalaya is famous for its hill stations.

→ Bhabhar, Terai, Bangar, Bhoor, etc. are different types of plains.

→ Bist Doab and Bari Doab are in India and Chaj Doab is in Pakistan.

→ The meaning of Sunderban is the forest full of Sunderi trees.

→ Plateau of Central India, Malwa Plateau, and Southern Plateau are the plateau regions of India. These are the parts of the peninsular plateau.

→ Thai ghat, Bhor ghat, and Pal ghat are the famous passes of western ghats.

→ The plateau region of eastern ghats is full of minerals.

→ Kutch, Konkan, Malabar, Coromandel, and Northern Circars are the parts of Coastal plains.

→ There are around 267 islands in the Indian island groups.

→ They can be divided into two groups-Andaman-Nicobar islands in the Bay of Bengal and the Lakshadweep islands in the Arabian Sea.

→ Malwa plateau is triangular in shape.

→ Chota Nagpur plateau is famous for minerals and is a part of the Malwa plateau.

भारत : धरातल/भू-आकृतियां PSEB 9th Class SST Notes

→ विज्ञान की वह शाखा जो भू-आकृतियों के निर्माण तथा इसके लिए उत्तरदायी कारकों का अध्ययन करती है, ‘भू-आकृति विज्ञान’ कहलाती है।

→ भारत के कुल क्षेत्रफल का 43% मैदानी, 29.3% पहाड़ी और 27.7% पठारी प्रदेश है।

→ धरातल के अनुसार भारत को पांच भागों में बांटा जा सकता है-

• हिमालय पर्वत
• उत्तर के विशाल मैदान व मरुस्थल
• प्रायद्वीपीय पठार का क्षेत्र
• तट के मैदान
• भारतीय द्वीप समूह।

→ 12 करोड़ वर्ष पहले हिमालय के स्थान पर टेथिस नामक एक कम गहरा सागर था।

→ संसार की सबसे ऊंची पर्वत चोटी माऊंट एवरेस्ट तथा भारत की गॉडविन-ऑस्टन (K2) है।

→ उपमहाद्वीप के प्रसिद्ध दर्रे बृहत् हिमालय में स्थित हैं। मध्य हिमालय अपने रमणीक स्थानों के लिए प्रसिद्ध है।

→ भाबर, तराई, बांगर, खाडर, रेह, भूर आदि विभिन्न प्रकार के मैदान हैं।

→ बिस्त तथा बारी दोआब भारत में है और चज दोआब पाकिस्तान में है।

→ सुंदर वन का अर्थ है-सुंदरी नामक वृक्षों से भरा हुआ वन (जंगल)।

→ मध्य भारत का पठार, मालवा का पठार और दक्कन का पठार भारत के पठारी क्षेत्र हैं। ये भारत के प्रायद्वीपीय पठार के भाग हैं।

→ थाल घाट, भोर घाट, पाल घाट तथा शेनकोश पश्चिमी घाट के दर्रे हैं।

→ पूर्वी घाट का पठारी क्षेत्र खनिजों का भंडार है।

→ कच्छ, कोंकण, मालाबार, कोरोमंडल और उत्कल तटवर्ती मैदानों के भाग हैं।

→ भारतीय द्वीप समूह में लगभग 267 द्वीप हैं। इन्हें दो भागों में बांटा जाता है-बंगाल की खाड़ी में स्थित अंडेमान-निकोबार तथा अरब सागर में स्थित लक्षद्वीप समूह।

→ मालवा का पठार त्रिभुज के आकार का है। खनिज पदार्थों के लिए प्रसिद्ध छोटा नागपुर का पठार भी मालवा के पठार का एक भाग है।

ਪੰਜਾਬ: ਅਕਾਰ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀ PSEB 9th Class SST Notes

→ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਉਹ ਸ਼ਾਖਾ ਜਿਹੜੀ ਭੂ-ਆਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਲਈ ਉੱਤਰਦਾਈ ਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਭੂ-ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁੱਲ ਖੇਤਰਫਲ ਦਾ 43% ਮੈਦਾਨੀ, 29.3% ਪਹਾੜੀ ਅਤੇ 27.7% ਪਠਾਰੀ ਦੇਸ਼ ਹੈ ।

→ ਧਰਾਤਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਪੰਜ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-

• ਹਿਮਾਲਿਆ ਪਰਬਤ ਖੇਤਰ
• ਉੱਤਰੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੈਦਾਨ ਅਤੇ ਮਾਰੂਥਲ
• ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ ਪਠਾਰ ਦਾ ਖੇਤਰ
• ਤੱਟ ਦੇ ਮੈਦਾਨ
• ਭਾਰਤੀ ਦੀਪ ਸਮੂਹ ।

→ 12 ਕਰੋੜ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਟੈਥਿਸ ਨਾਮਕ ਇਕ ਘੱਟ ਗਹਿਰਾ ਸਾਗਰ ਸੀ ।

→ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਪਰਬਤ ਚੋਟੀ ਮਾਊਂਟ ਐਵਰੈਸਟ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਗਾਡਵਿਨ-ਆਸਟਿਨ (K) ਹੈ ।

→ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦੱਰੇ ਮਹਾਨ ਹਿਮਾਲਿਆ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹਨ । ਮੱਧ ਹਿਮਾਲਿਆ ਆਪਣੇ ਰਮਣੀਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ।

→ ਭਾਬਰ, ਤਰਾਈ, ਬਾਂਗਰ, ਰਵਾਡਰ ਰੇਹ, ਭੂਰ ਆਦਿ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਹਨ ।

→ ਬਿਸਤ ਅਤੇ ਬਾਰੀ ਦੋਆਬ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਨ ਅਤੇ ਚਜ ਦੋਆਬ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੈ ।

→ ਸੁੰਦਰ ਵਣ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ-ਸੁੰਦਰੀ ਨਾਮਕ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਵਣ (ਜੰਗਲ) ।

→ ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਠਾਰ, ਮਾਲਵਾ ਦਾ ਪਠਾਰ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਦਾ ਪਠਾਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਠਾਰੀ ਖੇਤਰ ਹਨ ।ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ ਪਠਾਰ ਦੇ ਭਾਗ ਹਨ ।

→ ਥਾਲ ਘਾਟ, ਭਾਰ ਘਾਟ, ਪਾਲ ਘਾਟ ਅਤੇ ਸ਼ੇਨਕੋਟਾ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦੱਰੇ ਹਨ ।

→ ਪੁਰਬੀ ਘਾਟ ਦਾ ਪਠਾਰੀ ਖੇਤਰ ਖਣਿਜਾਂ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਹੈ ।

→ ਕੱਛ, ਕੋਂਕਨ, ਮਾਲਾਬਾਰ, ਕੋਰੋਮੰਡਲ ਅਤੇ ਉੱਤਲ ਤੱਟਵਰਤੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੇ ਭਾਗ ਹਨ ।

→ ਭਾਰਤੀ ਦੀਪ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਲਗਪਗ 267 ਦੀਪ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਅੰਡੇਮਾਨ-ਨਿਕੋਬਾਰ ਅਤੇ ਅਰਬ-ਸਾਗਰ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਲਕਸ਼ਦੀਪ ਸਮੂਹ ।

→ ਮਾਲਵਾ ਦਾ ਪਠਾਰ ਤ੍ਰਿਭੁਜ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਦਾ ਪਠਾਰ ਵੀ ਮਾਲਵਾ ਦੇ ਪਠਾਰ ਦਾ ਇਕ ਭਾਗ ਹੈ ।

This PSEB 10th Class Social Science Notes History Chapter 9 Punjab’s Contribution towards Struggle for Freedom will help you in revision during exams.

Punjab’s Contribution towards Struggle for Freedom PSEB 10th Class SST Notes

Centres of the Revolt of 1857 in the Punjab:

• Lahore, Ferozepur, Peshawar, and Ambala were the main centres of the revolt of 1857 in Punjab.
• Sardar Ahmed Khan Kharal took an active part in this revolt.

Namdhari or Kuka Movement:

• The founder of the Namdhari movement was Baba Balak Singh.
• But the movement became very powerful under Baba Ram Singh.
• The Kukas attacked the cow-slaughterers and killed them.

Arya Samaj:

• Swami Dayanand Saraswati was the founder of the Arya Samaj.
• It was founded by him in 1875 A. D. at Bombay.
• The Arya Samaj played an important role in the social and religious fields.
• It also played a remarkable role in the freedom movement.

Ghadar Movement:

• The Ghadar Movement was a revolutionary movement.
• The main aim of this movement was to overthrow British rule in India.
• The Ghadar Party was established in 1913 A.D. in San Francisco.
• Baba Sohan Singh Bhakna was its president.
• Under the command of Ras Bihari Bose and Kartar Singh Sarabha, the Ghadar revolutionaries wanted to throw the English out of India through aA armed revolution.

Naujawan Sabha:

• Sardar Bhagat Singh founded the Naujawan Sabha in 1925-26.
• Its aim was to arouse the spirit of sacrifice, patriotism, and revolution among the youth.

Akali Movement and Gurudwara Reform Movement:

• During British rule, the management of the Sikh Gurudwaras was in the hands of the corrupt Mahants.
• The Sikhs wanted to free their religious places from the Mahants.
• So they started the Gurudwara Reform Movement.

Babbar Akali Movement:

• Many Sikh leaders wanted to turn the Gurudwara Reform Movement violent.
• The policy of the Babbar Akalis was to kill the enemies of their religion and frighten them.
• Havaldar Kishan Singh was the founder of this movement.

Khilafat Movement:

• The Khilafat Movement was started against the English because of their policy toward Turkey.
• The names of two brothers who started it in India were Mohammad Ali and Shaukat Ali.

Rowlatt Act:

• The Rowlatt Act was passed to crush the national movement. People called it Black Act.
• According to this Act, any person could be arrested and imprisoned without any trial.

Jallianwala Bagh Tragedy:

• The Jallianwala Bagh Tragedy occurred on April 13, 1919.
• On that day, the people of Amritsar were holding a meeting in Jallianwala Bagh.
• General Dyer ordered firing on this peaceful meeting without any warning.
• Hundreds of innocent people were killed and injured.

Resolution of Complete Independence:

• Resolution of Complete Independence was passed in the Lahore Session of the Congress which was held in December 1929.
• It was presided over by Pandit Jawahar Lal Nehru.

स्वतन्त्रता संघर्ष में पंजाब का योगदान PSEB 10th Class SST Notes

→ पंजाब में 1857 के विद्रोह के केन्द्र-1857 के स्वतन्त्रता संग्राम के समय पंजाब की लाहौर, फिरोजपुर, पेशावर, अम्बाला, मियांवाली आदि छावनियों में विद्रोह हुआ। सरदार अहमद खां खरल का इस विद्रोह में महत्त्वपूर्ण योगदान रहा।

→ नामधारी या कूका लहर-नामधारी या कूका लहर एक ऐसी लहर थी जिसने बाबा बालक सिंह के बाद बाबा राम सिंह के नेतृत्व में महान् कार्य किया। उन्होंने बूचड़खानों पर आक्रमण करके कई गौ हत्यारों (कसाइयों) को मार डाला।

→ आर्य समाज-आर्य समाज के संस्थापक स्वामी दयानंद सरस्वती थे। इसकी स्थापना उन्होंने 1875 ई० में की। आर्य समाज ने जहां सामाजिक तथा धार्मिक क्षेत्र में अपना योगदान दिया, वहीं इसने स्वतन्त्रता लहर में भी बहुमूल्य भूमिका निभाई।

→ ग़दर आन्दोलन-ग़दर पार्टी की स्थापना 1913 ई० में सान फ्रांसिस्को (अमेरिका) में हुई। इसका प्रधान बाबा सोहन सिंह भकना को बनाया गया। इस संस्था ने रास बिहारी बोस तथा करतार सिंह सराभा के नेतृत्व में सशस्त्र क्रांति द्वारा अंग्रेजों को भारत से बाहर निकालने का प्रयास किया।

→ नौजवान सभा-नौजवान सभा की स्थापना 1925-26 ई० में सरदार भगत सिंह ने की। नौजवान सभा का मुख्य उद्देश्य था-बलिदान, देश-भक्ति तथा क्रांतिकारी विचारों का प्रचार करना।

→ अकाली लहर अथवा गुरुद्वारा सुधार आन्दोलन-अंग्रेजों के समय पंजाब के गुरुद्वारों का प्रबंध भ्रष्ट महंतों के हाथ में था। सिक्ख इन महंतों से अपने धार्मिक स्थानों को मुक्त कराना चाहते थे। इसलिए उन्होंने गुरुद्वारा सुधार आन्दोलन का आरम्भ किया।

→ बब्बर अकाली लहर-कई सिक्ख नेता गुरुद्वारा सुधार आन्दोलन को हिंसात्मक ढंग से चलाना चाहते थे। उनके नेता किशन सिंह ने चक्रवर्ती जत्था स्थापित कर के होशियारपुर तथा जालंधर में अंग्रेजी पिटुओं के दमन के विरुद्ध प्रचार किया।

→ खिलाफ़त लहर-प्रथम विश्व युद्ध के पश्चात् अंग्रेजों ने तुर्की के सुल्तान के साथ अच्छा व्यवहार न किया। विरोध में भारतीय मुसलमानों ने अपने प्रिय नेता के लिए खिलाफ़त आन्दोलन चलाया। भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस ने भी उनका साथ दिया।

→ रौलेट बिल-भारतीयों में बढ़ती हुई राष्ट्रीयता की भावना को रोकने के लिए अंग्रेजों ने 1919 ई० में रौलेट बिल पास किया। इसके अन्तर्गत सरकार केवल संदेह के आधार पर किसी भी व्यक्ति को गिरफ्तार कर सकती थी।

→ जलियांवाला बाग का हत्याकांड-जलियांवाला बाग हत्याकांड 13 अप्रैल, 1919 ई० को हुआ। इस दिन लगभग 25,000 व्यक्ति शांतिपूर्ण ढंग से एक सभा के रूप में जलियांवाला बाग में एकत्रित हुए।

→ जनरल डायर ने बिना चेतावनी दिए लोगों पर गोली चलाने का आदेश दे दिया। परिणामस्वरूप लगभग 1000 लोग मारे गये और 3000 से भी अधिक लोग घायल हुए।

→ पूर्ण स्वराज्य का प्रस्ताव-दिसम्बर, 1929 ई० के लाहौर अधिवेशन में कांग्रेस ने पूर्ण स्वतन्त्रता प्राप्ति की शपथ ली। इस अधिवेशन की अध्यक्षता पं. जवाहरलाल नेहरू ने की।

→ सविनय अवज्ञा आन्दोलन-यह आन्दोलन 1930 ई० में गांधी जी ने डाँडी मार्च के साथ आरम्भ किया। यह आन्दोलन 1934 में समाप्त हुआ। सरकार ने भारतीय जनता पर बड़े अत्याचार किए।

→ भारतीय राष्ट्रीय आन्दोलन तथा द्वितीय विश्व-युद्ध-सितम्बर, 1939 में द्वितीय विश्व युद्ध छिड़ गया। ब्रिटिश सरकार ने भारत को भी युद्ध में धकेल दिया। विरोध में कांग्रेस मन्त्रिमण्डलों ने त्याग-पत्र दे दिये।

→ क्रिप्स मिशन का आगमन-दूसरे महायुद्ध (1939-45) में अंग्रेजों की दशा शोचनीय होती जा रही थी। जापान बर्मा (आधुनिक म्यनमार) तक बढ़ आया था। भारतीयों का सहयोग प्राप्त करने के लिए 1942 ई० में सर स्टैफर्ड क्रिप्स को भारत भेजा गया।

→ उन्होंने भारतीय नेताओं से बातचीत की और भारत को ‘डोमीनियन स्टेट्स’ देने का प्रस्ताव रखा। परन्तु कांग्रेस तथा मुस्लिम लीग दोनों ने यह प्रस्ताव स्वीकार न किया।

→ भारत छोड़ो आन्दोलन-जापान के आक्रमण का भय दिन-प्रतिदिन बढ़ता जा रहा था। अतः महात्मा गांधी ने अंग्रेजों को भारत छोड़ने का सुझाव दिया और कहा कि हम जापान से अपनी रक्षा स्वयं कर लेंगे।

→ 9 अगस्त, 1942 ई० को उन्होंने ‘भारत छोड़ो आन्दोलन’ आरम्भ कर दिया। आन्दोलन बड़े वेग से चला। गांधी जी तथा दूसरे नेताओं को जेल में डाल दिया गया।

→ आजाद हिन्द सेना-आज़ाद हिन्द सेना का पुनर्गठन नेताजी सुभाष चन्द्र बोस के नेतृत्व में हुआ। इस सेना ने भारत पर आक्रमण किया और इम्फाल के प्रदेश पर अधिकार कर लिया।

→ परन्तु द्वितीय महायुद्ध में जापान की पराजय से आजाद हिन्द सेना की शक्ति कम हो गयी। कुछ समय पश्चात् एक वायुयान दुर्घटना में नेताजी का देहान्त हो गया।

→ एटली की घोषणा, 1945 ई०-1945 ई० में इंग्लैण्ड में सत्ता ‘लेबर पार्टी’ के हाथ आ गयी। नए प्रधानमन्त्री एटली ने सितम्बर, 1945 में भारत के स्वाधीनता के अधिकार को स्वीकार कर लिया।

→ भारतीयों को सन्तुष्ट करने के लिए ‘कैबिनेट मिशन’ को भारत में भेजा गया। इस मिशन ने सिफ़ारिश की कि भारत में संघीय सरकार की व्यवस्था की जाए, संविधान तैयार करने के लिए एक संविधान सभा बनाई जाए तथा संविधान बनने तक देश में अन्तरिम सरकार की स्थापना की जाए।

→ साम्प्रदायिक झगड़े-1946 ई० में संविधान सभा के लिए चुनाव हुए। कांग्रेस को भारी बहुमत प्राप्त हुआ। ईर्ष्या के कारण मुस्लिम लीग ने अन्तरिम सरकार में शामिल होने से इन्कार कर दिया।

→ उसने फिर पाकिस्तान की मांग की और ‘सीधी कार्यवाही करने का निश्चय किया। फलस्वरूप स्थान-स्थान पर साम्प्रदायिक झगड़े आरम्भ हो गए।

→ फरवरी की घोषणा-20 फरवरी, 1947 ई० को प्रधानमन्त्री एटली ने एक महत्त्वपूर्ण घोषणा की। इस घोषणा में यह कहा गया कि “अंग्रेजी सरकार जून, 1948 तक भारत छोड़ जाएगी।” इस उद्देश्य से वायसराय के पद पर लॉर्ड माऊण्टबेटन की नियुक्ति की गयी।

→ देश का विभाजन-लॉर्ड माऊण्टबेटन के प्रयत्नों से जुलाई, 1947 ई० में भारत स्वतन्त्रता कानून पास कर दिया गया। इसके अनुसार 15 अगस्त, 1947 ई० को देश को भारत तथा पाकिस्तान नामक दो स्वतन्त्र राज्यों में बाँट दिया गया। इस प्रकार भारत अंग्रेजों की दासता से मुक्त हो गया।

ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਦੇਣ PSEB 10th Class SST Notes

→ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ 1857 ਈ: ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੇ ਕੇਂਦਰ-1857 ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲਾਹੌਰ, ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਪਿਸ਼ਾਵਰ, ਅੰਬਾਲਾ, ਮੀਆਂਵਾਲੀ ਆਦਿ ਛਾਉਣੀਆਂ ਵਿਚ ਬਗ਼ਾਵਤ ਹੋਈ । ਸਰਦਾਰ ਅਹਿਮਦ ਖ਼ਾ ਖਰਲ ਦਾ ਇਸ ਬਗ਼ਾਵਤ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ ।

→ ਨਾਮਧਾਰੀ ਜਾਂ ਕੂਕਾ ਲਹਿਰ-ਨਾਮਧਾਰੀ ਜਾਂ ਕੂਕਾ ਲਹਿਰ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਲਹਿਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਬਾ ਬਾਲਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੁੱਚੜਖਾਨਿਆਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਕਈ ਗਊ ਕਾਤਲਾਂ (ਕਸਾਈਆਂ) ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ।

→ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ-ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੋਢੀ ਸੁਆਮੀ ਦਇਆਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ ਸਨ । ਇਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1875 ਈ: ਵਿਚ ਕੀਤੀ । ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ, ਉੱਥੇ ਇਸ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਵੱਡਮੁੱਲੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ।

→ ਗਦਰ ਅੰਦੋਲਨ-ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1913 ਈ: ਵਿਚ ਸਾਫ਼ਰਾਂਸਿਸਕੋ ਅਮਰੀਕਾ) ਵਿਚ ਹੋਈ । ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ | ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਅਤੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੁਆਰਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ।

→ ਨੌਜਵਾਨ ਸਭਾ-ਨੌਜਵਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1925-26 ਈ: ਵਿਚ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੀਤੀ । ਨੌਜਵਾਨ ਸਭਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ-ਕੁਰਬਾਨੀ, ਦੇਸ਼-ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ।

→ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਅੰਦੋਲਨ-ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਭਿਸ਼ਟ ਮਹੰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਸੀ ।ਸਿੱਖ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੰਤਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ।

→ ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ-ਕਈ ਸਿੱਖ ਨੇਤਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਹਿੰਸਾਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਜੱਥਾ ਕਾਇਮ ਕਰਕੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਅਤੇ ਜਲੰਧਰ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪਿੱਠੂਆਂ ਦੇ ਦਮਨ ਵਿਰੁੱਧ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ।

→ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ਤ ਲਹਿਰ-ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਨਾਲ ਚੰਗਾ ਸਲੂਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ।ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਨੇਤਾ ਲਈ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ਤ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾਇਆ । ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ ।

→ ਰੌਲਟ ਐਕਟ-ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ 1919 ਈ: ਵਿਚ ਰੌਲਟ ਐਕਟ ਪਾਸ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਰਕਾਰ ਸਿਰਫ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੀ ।

→ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਹੱਤਿਆਕਾਂਡ-ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਹੱਤਿਆਕਾਂਡ 13 ਅਪਰੈਲ, 1919 ਈ: ਨੂੰ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਦਿਨ ਲਗਪਗ 25,000 ਵਿਅਕਤੀ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਇਕ ਸਭਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਲਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਵਿਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ।

→ ਜਨਰਲ ਡਾਇਰ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੇ ਨਿਹੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਲਗਪਗ 1000 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 3000 ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ।

→ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦਾ ਮਤਾ-ਦਸੰਬਰ, 1929 ਈ: ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਇਜਲਾਸ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਪੂਰਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ । ਇਸ ਇਜਲਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਪੰ: ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਕੀਤੀ ।

→ ਸਿਵਲ ਨਾ ਫੁਰਮਾਨੀ ਅੰਦੋਲਨ-ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ 1930 ਈ: ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਡਾਂਡੀ ਮਾਰਚ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ 1934 ਵਿਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋਇਆ । ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਕੀਤੇ ।

→ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਵਿਸ਼ਵ-ਯੁੱਧ-ਸਤੰਬਰ, 1939 ਵਿਚ ਦੂਜਾ ਵਿਸ਼ਵ-ਯੁੱਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ । ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵੀ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ । ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲਾਂ ਨੇ ਅਸਤੀਫ਼ੇ ਦੇ ਦਿੱਤੇ।

→ ਕ੍ਰਿਪਸ ਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਆਗਮਨ-ਦੂਜੇ ਮਹਾਂਯੁੱਧ (1939-45) ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਖ਼ਰਾਬ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਜਾਪਾਨ ਬਰਮਾ (ਆਧੁਨਿਕ ਮਯਾਂਮਾਰ) ਤਕ ਵੱਧ ਆਇਆ ਸੀ। ਭਾਰਤੀਆਂ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ 1942 ਈ: ਵਿਚ ਸਰ ਸਟੈਫਰਡ ਕ੍ਰਿਪਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ।

→ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ‘ਡੋਮੀਨੀਅਨ ਸਟੇਟਸ’ ਦੇਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਿਆ । ਪਰ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਸਵੀਕਾਰ ਨਾ ਕੀਤਾ।

→ ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ-ਜਾਪਾਨ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦਾ ਡਰ ਦਿਨ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ ਵਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਦਾ ਸੁਝਾਓ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਜਾਪਾਨ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਰੱਖਿਆ ਆਪ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ 19 ਅਗਸਤ, 1942 ਈ: ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ’ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

→ ਅੰਦੋਲਨ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਚੱਲਿਆ । ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜੇਲ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

→ ਆਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫ਼ੌਜ-ਇਸੇ ਵਿਚਕਾਰ ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਆਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਪੁਨਰ ਗਠਨ ਹੋਇਆ | ਇਸ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੰਫਾਲ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ | ਪਰ ਦੂਜੇ ਮਹਾਂਯੁੱਧ ਵਿਚ ਜਾਪਾਨ ਦੀ ਹਾਰ ਨਾਲ ਆਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਘੱਟ ਹੋ ਗਈ । ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਹਵਾਈ ਦੁਰਘਟਨਾ ਵਿਚ ਨੇਤਾ ਜੀ ਦਾ ਦਿਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ।

→ ਐਟਲੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ, 1945 ਈ: -ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਸੱਤਾ ‘ਲੇਬਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਹੱਥ ਆ ਗਈ । ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਐਟਲੀ ਨੇ ਸਤੰਬਰ, 1945 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ | ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ‘ਕੈਬਨਿਟ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ।

→ ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੰਘੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਜਾਏ, ਸੰਵਿਧਾਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬਣਾਈ ਜਾਏ ਅਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਬਣਨ ਤਕ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅੰਤਰਿਮ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਏ ।

→ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਝਗੜੇ-1946 ਈ: ਵਿਚ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਲਈ ਚੋਣਾਂ ਹੋਈਆਂ | ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਬਹੁਮਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ | ਈਰਖਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਨੇ ਅੰਤਰਿਮ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਸਨੇ ਫਿਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ‘ਸਿੱਧੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਥਾਂ-ਥਾਂ ‘ਤੇ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਝਗੜੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ।

→ ਫ਼ਰਵਰੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ-20 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1947 ਈ: ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਐਟਲੀ ਨੇ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਘੋਸ਼ਣਾ ਵਿਚ ਇਹ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ “ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਜੂਨ, 1948 ਤਕ ਭਾਰਤ ਛੱਡ ਜਾਏਗੀ ।” ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਵਾਇਸਰਾਇ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਉੱਤੇ ਲਾਰਡ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ।

→ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ-ਲਾਰਡ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁਲਾਈ, 1947 ਈ: ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਕਾਨੂੰਨ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ 15 ਅਗਸਤ, 1947 ਈ: ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਇਆ ।

This PSEB 10th Class Social Science Notes History Chapter 8 The Anglo-Sikh Wars and Annexation of Punjab will help you in revision during exams.

The Anglo-Sikh Wars and Annexation of Punjab PSEB 10th Class SST Notes

→ Successors of Maharaja Ranjit Singh: Kharak Singh, Naunihal Singh, Sher Singh, and Dalip Singh were the successors of Ranjit Singh. They were weak and incapable rulers.

→ Anglo-Sikh Wars: Taking advantage of the weakness of the Sikh State (Lahore Darbar), the English defeated the Sikhs in two wars. -As a result, Punjab was annexed by the British to their Empire.

→ First Anglo-Sikh War: This war was fought in 1845-46 A.D. The Sikhs lost it. The British occupied the Doaba-Bist-Jalandhar. They sold the state of Jammu and Kashmir to Raja Gulab Singh.

→ Second Anglo-Sikh War: The Second Anglo-Sikh War was fought in 1848-49 A.D. The Sikhs lost the war and Punjab was annexed to the British Indian Empire on March 25, 1849, by Lord Dalhousie.

→ Maharaja Dalip Singh: Maharaja Dalip Singh was the last Sikh ruler of the Lahore Kingdom. After the Second Anglo-Sikh War, he was dethroned.

→ Maharani Jindan: Maharani Jindan was the guardian of Maharaja Dalip Singh. According to the Treaty of Bhirowal, she was deprived of all her political rights. She was ousted from Punjab and later deported to Benaras. It was a great insult to the Lahore kingdom.

→ Lai Singh and Teja Singh: Lai Singh was the Prime Minister of the Lahore kingdom. Teja Singh was the commander of the Sikh forces. Because of their treachery, the Sikh forces lost the two Anglo-Sikh wars.

अंग्रेजों और सिक्खों के युद्ध और पंजाब पर अंग्रेजों का आधिपत्य PSEB 10th Class SST Notes

→ महाराजा रणजीत सिंह के उत्तराधिकारी-महाराजा रणजीत सिंह के उत्तराधिकारी खड़क सिंह, नौनिहाल सिंह, रानी जिंदां कौर, शेर सिंह आदि थे। ये सभी शासक निर्बल एवं अयोग्य सिद्ध हुए।

→ ऐंग्लो-सिक्ख युद्ध-अंग्रेजों ने सिक्ख (लाहौर) राज्य की कमजोरी का लाभ उठाते हुए सिक्खों से तो युद्ध किए और अंततः पंजाब को अंग्रेजी साम्राज्य में मिला लिया।

→ प्रथम ऐंग्लो-सिक्ख युद्ध-यह युद्ध 1845-46 ई० में हुआ। इसमें सिक्खों की हार हुई और अंग्रेजों ने उनसे जालन्धर दोआब का क्षेत्र छीन लिया।

→ अंग्रेजों ने कश्मीर का प्रदेश अपने एक मित्र गुलाब सिंह को 10 लाख पौंड के बदले दे दिया।

→ दूसरा ऐंग्लो-सिक्ख युद्ध-दूसरा ऐंग्लो-सिक्ख युद्ध 1848-1849 ई० में हुआ। इस युद्ध में भी सिक्ख पराजित हुए और पंजाब को अंग्रेज़ी राज्य (1849 ई०) में मिला लिया गया।

→ महाराजा दलीप सिंह-महाराजा दलीप सिंह लाहौर राज्य का अंतिम सिक्ख शासक था। दूसरे ऐंग्लो-सिक्ख युद्ध के पश्चात् उसे राजगद्दी से उतार दिया गया।

→ महारानी जिंदां-महारानी जिंदां महाराजा दलीप सिंह की संरक्षिका थी। भैरोंवाल की सन्धि (16 दिसम्बर, 1846) के अनुसार उससे सभी राजनीतिक अधिकार छीन लिए गए। इसके पश्चात् अंग्रेजों ने महारानी से बहुत बुरा व्यवहार किया।

→ लाल सिंह तथा तेज सिंह-लाल सिंह महारानी जिंदां का प्रधानमंत्री था। तेज सिंह सिक्ख सेना का प्रधान सेनापति था। इन दोनों के विश्वासघात के कारण ही सिक्खों को अंग्रेजों के विरुद्ध पराजय का मुंह देखना पड़ा।

ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ PSEB 10th Class SST Notes

→ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ-ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਖੜਕ ਸਿੰਘ, ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ, ਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ, ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਸਨ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਹਾਕਮ ਕਮਜ਼ੋਰ ਅਤੇ ਅਯੋਗ ਸਾਬਤ ਹੋਏ ।

→ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ-ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ (ਲਾਹੌਰ) ਰਾਜ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਦੋ ਯੁੱਧ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ ।

→ ਪਹਿਲਾ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ-ਇਹ ਯੁੱਧ 1845-46 ਈ: ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਜਲੰਧਰ ਦੁਆਬ ਦਾ ਖੇਤਰ ਖੋਹ ਲਿਆ ।

→ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਇਕ ਦੋਸਤ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 10 ਲੱਖ ਪੌਂਡ ਦੇ ਬਦਲੇ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ।

→ ਦੂਜਾ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ-ਦੂਜਾ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ 1848-49 ਈ: ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਵੀ ਸਿੱਖ ਹਾਰ ਗਏ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ (1849 ਈ:) ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ।

→ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ-ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਲਾਹੌਰ ਰਾਜ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਸਿੱਖ ਹਾਕਮ ਸੀ । ਦੂਜੇ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਜਗੱਦੀ ਤੋਂ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

→ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ-ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਸੀ । ਭੈਰੋਵਾਲ ਦੀ ਸੰਧੀ (16 ਦਸੰਬਰ, 1846) ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਖੋਹ ਲਏ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ।

→ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਤੇਜ ਸਿੰਘ-ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸੀ । ਤੇਜ ਸਿੰਘ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੈਨਾਪਤੀ ਸੀ ।

→ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਾਰ ਦਾ ਮੂੰਹ ਦੇਖਣਾ ਪਿਆ ।

This PSEB 10th Class Social Science Notes History Chapter 7 Ranjit Singh: Early Life, Achievements and Anglo-Sikh Relations will help you in revision during exams.

Ranjit Singh: Early Life, Achievements and Anglo-Sikh Relations PSEB 10th Class SST Notes

→ Birth and Parentage: Ranjit Singh was born at Gujranwala in 1780 A.D. His father, Mahan Singh was the chief of the Sukarchakiya. Misl. The name of Ranjit Singh’s mother was Raj Kaur.

→ Childhood: He had fallen a victim to smallpox in his childhood. Thus, due to it, he lost his left eye. He was just 10 years old when he along with his father, began to take part in the battles. He had all the qualities of a brave warrior from his very childhood.

→ Marriage: Ranjit Singh was married to Mehtab Kaur, the daughter of Sada Kaur and granddaughter of Jai Singh of Kanheya Misl. When Ranjit Singh took over the reins of the Sukarchakiya Misl, these matrimonial relations helped him a lot in increasing his power.

→ Occupation of Lahore by Ranjit Singh: In 1792 A.D. Ranjit Singh took over the reins of the Sukarchakiya Misl. In 1799 A.D., when he was 19 years old, Shah Zaman, the ruler of Kabul, granted Lahore to Ranjit Singh. He immediately invaded Lahore and easily occupied it by defeating the Bhangi chiefs.

→ Early Conquests: In 1802, he conquered Amritsar. Next, he started his march towards Sirhind between the Sutlej and Jamuna. But the English did not let him do so.

→ Treaty of Amritsar: In 1809 A.D. Ranjit Singh signed the Treaty of Amritsar with the English. After this treaty, he began to extend his empire to a large extent in the North-West.

→ Important Conquests: Maharaja Ranjit Singh captured Lahore in 1799 A.D., Amritsar in 1802, Multan (1818), Kashmir (1819), and Peshawar (1834). Thus, he succeeded in establishing a vast empire.

→ Death: Maharaja Ranjit Singh died in June 1839.

रणजीत सिंह : प्रारम्भिक जीवन, प्राप्तियां तथा अंग्रेजों से सम्बन्ध PSEB 10th Class SST Notes

→ जन्म तथा माता-पिता-रणजीत सिंह का जन्म 1780 ई० में गुजरांवाला में हुआ था। उसके पिता का नाम महा सिंह था जो शुकरचकिया मिसल का सरदार था। उसकी माता का नाम राजकौर था।

→ बचपन-बचपन में चेचक के कारण रणजीत सिंह की एक आँख खराब हो गई थी।

→ वह 10 वर्ष की आयु में ही अपने पिता के साथ युद्ध में जाया करता था। इसलिए बहुत छोटी आयु में वह युद्ध-विद्या में कुशल हो गया था।

→ विवाह-अपनी मृत्यु से पूर्व महा सिंह ने पंजाब में अपनी शक्ति काफ़ी बढ़ा ली थी। उसने रणजीत सिंह का विवाह जय सिंह कन्हैया की पोती और रानी सदा कौर की पुत्री महताब कौर के साथ किया।

→ जब उसने शुकरचकिया मिसल की बागडोर सम्भाली तो यह विवाह सम्बन्ध उसकी शक्ति के उत्थान में काफ़ी सहायक सिद्ध हुआ।

→ लाहौर का गवर्नर बनना-रणजीत सिंह ने 1792 ई० में शुकरचकिया मिसल की बागडोर सम्भाली।

→ 19 वर्ष की आयु में उसको अफ़गानिस्तान के शासक शाहजमां ने लाहौर का गवर्नर बना दिया और उसे राजा की उपाधि दी। इस तरह रणजीत सिंह की शक्ति काफ़ी बढ़ गई।

→ आरम्भिक विजय-1802 ई० में उसने अमृतसर पर अधिकार कर लिया। अगले चार-पाँच वर्षों में उसने छ: मिसलों को अपने अधिकार में ले लिया। फिर उसने सतलुज और यमुना नदी के मध्य सरहिन्द की ओर बढ़ना आरम्भ कर दिया, परन्तु अंग्रेज़ों ने उसे उस ओर न बढ़ने दिया।

→ अमृतसर की सन्धि-1809 ई० में उसने अंग्रेज़ों से सन्धि (अमृतसर की सन्धि) कर ली। सन्धि के पश्चात् रणजीत सिंह ने सतलुज के पश्चिम में स्थित प्रदेशों में अपने राज्य का विस्तार करना आरम्भ कर दिया।

→ महत्त्वपूर्ण विजयें-महाराजा रणजीत सिंह ने मुलतान (1818), कश्मीर (1819) और पेशावर (1834) पर अधिकार कर लिया। इस तरह रणजीत सिंह एक विशाल राज्य स्थापित करने में सफल हुआ।

ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ : ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ, ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ PSEB 10th Class SST Notes

→ ਜਨਮ ਅਤੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ-ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 13 ਨਵੰਬਰ, 1780 ਈ: ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸੀ, ਜੋ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਸੀ । ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਰਾਜ ਕੌਰ ਸੀ ।

→ ਬਚਪਨ-ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਚੇਚਕ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਕ ਅੱਖ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ।ਉਹ 10 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਉਹ ਯੁੱਧ-ਵਿੱਦਿਆ ਵਿਚ ਨਿਪੁੰਨ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ।

→ ਵਿਆਹ-ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਕਾਫ਼ੀ ਵਧਾ ਲਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਆਹ ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਆ ਦੀ ਪੋਤੀ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ।

→ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਸੰਭਾਲੀ ਤਾਂ ਇਹ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧ ਉਸ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵਧਾਉਣ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸਹਾਇਕ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ।

→ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਨਾ-ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 1792 ਈ: ਵਿਚ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਸੰਭਾਲੀ ।

→ 19 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹਾਕਮ ਸ਼ਾਹਜਮਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਦਿੱਤੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਾਕਤ ਕਾਫ਼ੀ ਵਧ ਗਈ ।

→ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ-1802 ਈ: ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ । ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਸਤਲੁਜ ਅਤੇ ਜਮਨਾ ਨਦੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਰਹਿੰਦ ਵਲ ਵਧਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉੱਧਰ ਨਾ ਵਧਣ ਦਿੱਤਾ ।

→ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਸੰਧੀ-1809 ਈ: ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸੰਧੀ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਸੰਧੀ) ਕਰ ਲਈ । ਸੰਧੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

→ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਿੱਤਾਂ-ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁਲਤਾਨ (1818 ਈ:), ਕਸ਼ਮੀਰ (1819 ਈ:) ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ (1834 ਈ:) ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰਾਜ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋਇਆ ।

→ ਦੇਹਾਂਤ-ਜੂਨ, 1839 ਈ: ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ।

This PSEB 10th Class Social Science Notes History Chapter 6 Banda Bahadur and the Sikh Misals will help you in revision during exams.

Banda Bahadur and the Sikh Misals PSEB 10th Class SST Notes

Meeting of Banda Bahadur with Guru Gobind Singh Ji in 1708:

• A bairagi named Madho Dass came in contact with Guru Gobind Singh Ji at Nander in Maharashtra.
• He was so much impressed by the personality of Guru Sahib that he immediately became his follower.
• Guru Sahib sent him to Punjab to lead the Sikhs in their struggle against the Mughals.
• He became popular as Banda Bahadur in Punjab.

Banda Bahadur in the Punjab:

• Banda Bahadur reached Punjab on the instructions of Guru Gobind Singh Ji.
• He organized the Sikhs in Punjab and started his military expeditions.

Success of Banda Bahadur:

• Banda Bahadur punished the executioners of Guru Teg Bahadur Ji and two Sahibzadas of Guru Gobind Singh Ji.
• He also killed the Faujdar of Sirhind, Wazir Khan.
• He defeated the hill chief Raja Bhim Chand who had strongly opposed Guru Gobind Singh Ji.

Important Victories:
The important victories of Banda Bahadur were of Sadhora, Sirhind, Jalalabad, and Lohgarh.

Battle of Gurdas Nangal:

• In 1715, the Mughal army besieged Banda Bahadur and Sikh soldiers in the mansion (Haveli) of Bhai Duni Chand at Gurdas Nangal.
• The siege continued for eight months during which the food supplies of the Sikhs were exhausted.
• Under such circumstances, Banda Bahadur and his Sikh soldiers were arrested by the Mughals.

The Martyrdom of Banda Bahadur:

• Banda Bahadur and his Sikh soldiers were first taken to Lahore.
• From Lahore, they were taken to Delhi in 1716.
• In June 1716, Banda Bahadur and the Sikhs were mercilessly executed at Delhi.

Misls:

• A long dark period in Sikh history followed the martyrdom of Banda Bahadur.
• But after some years, the Sikhs again became active in their struggle against the Mughal governors of Punjab.
• Some of the important Sikh chiefs were able to establish their small kingdoms called the Misls.
• There were 12 such Sikh Misls. The chief of a Misl was called Misldar.

Rise of Maharaja Ranjit Singh:

• Maharaja Ranjit Singh belonged to Shukarchakia Misl.
• The Sukarchakia Misl was founded by Sardar Charat Singh, the grandfather of Maharaja Ranjit Singh.
• On the death of his father Mahan Singh in 1792, Maharaja Ranjit Singh ascended the throne.
• He was able to establish a vast empire in Punjab within a few years.

बन्दा बहादुर तथा सिक्ख मिसलें PSEB 10th Class SST Notes

→ बंदा सिंह बहादुर गुरु गोबिन्द सिंह जी के सम्पर्क में-1708 ई० में माधोदास नामक एक रागी नंदेड नामक स्थान पर गुरु गोबिन्द सिंह जी के सम्पर्क में आया।

→ गुरु जी के आकर्षक व्यक्तित्व ने उसे इतना प्रभावित किया कि वह शीघ्र ही उनका शिष्य बन गया। गुरु जी ने उसे सिक्खों का नेतृत्व करने के लिए पंजाब की ओर भेज दिया।

→ बंदा सिंह बहादुर पंजाब में-गुरु जी का आदेश पाकर बंदा सिंह बहादुर पंजाब पहुंचा। पंजाब में वह बंदा सिंह बहादुर के नाम से विख्यात हुआ।

→ वहां उसने सिक्खों को संगठित किया और अपना सैनिक अभियान आरम्भ कर दिया।

→ बंदा सिंह बहादुर की सफलताएं-बंदा सिंह बहादुर ने गुरु गोबिन्द सिंह जी के साहिबजादों को शहीद करने वाले जल्लादों को दण्डित किया।

→ उन्होंने सरहिन्द के फ़ौजदार वज़ीर खां का भी वध कर दिया। इसके अतिरिक्त उन्होंने गुरु गोबिन्द सिंह जी के विरोधी पहाड़ी राजा भीमचन्द को भी परास्त किया।

→ महत्त्वपूर्ण विजयें-बंदा सिंह बहादुर की महत्त्वपूर्ण विजयें थीं-सढौरा, सरहिन्द, जलालाबाद तथा लोहगढ़ की विजय।

→ गुरदास नंगल का युद्ध-1715 ई० में मुग़ल सेना ने गुरदास नंगल के स्थान पर सिक्खों को भाई दुनी चन्द की हवेली में घेर लिया। आठ मास के लम्बे युद्ध के कारण सिक्खों की खाद्य सामग्री समाप्त हो गई।

→ विवश होकर उन्हें पराजय स्वीकार करनी पड़ी। बंदा सिंह बहादुर तथा उसके सभी साथी बन्दी बना लिए गए।

→ बंदा सिंह बहादुर की शहीदी-बंदा सिंह बहादुर तथा उसके बन्दी साथियों को लाहौर लाया गया। यहां से 1716 ई० को उन्हें दिल्ली ले जाया गया। जून, 1716 ई० में बंदा सिंह बहादुर तथा उसके साथियों का निर्ममता से वध कर दिया गया।

→ मिसलें-बंदा सिंह बहादुर की शहीदी के पश्चात् सिक्खों को एक लम्बे अन्धकार युग से गुज़रना पड़ा, परन्तु इसी संकट काल में उनके 12 जत्थों का उत्थान हुआ। इन जत्थों में समानता होने के कारण इन्हें मिसलों का नाम दिया गया।

→ रणजीत सिंह का उत्थान-रणजीत सिंह का सम्बन्ध शुकरचकिया मिसल से था। इस मिसल की स्थापना उसके दादा चढ़त सिंह ने की थी।

→ 1792 ई० में अपने पिता महा सिंह की मृत्यु के पश्चात् रणजीत सिंह गद्दी पर बैठा। उसने थोड़े समय में ही पंजाब में एक विशाल साम्राज्य की स्थापना कर ली।

ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ PSEB 10th Class SST Notes

→ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਗੁਰੁ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ-1708 ਈ: ਵਿਚ ਮਾਧੋਦਾਸ ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਵੈਰਾਗੀ ਨੰਦੇੜ ਨਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਇਆ ।

→ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਆਕਰਸ਼ਕ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚੇਲਾ ਬਣ ਗਿਆ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਵਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ।

→ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ-ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਲੈ ਕੇ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਪੰਜਾਬ ਪਹੁੰਚਿਆ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਉਹ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਉੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸੈਨਿਕ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।

→ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀਆਂ ਸਫਲਤਾਵਾਂ-ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੱਲਾਦਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ।

→ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਦਾ ਵੀ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਾ ਭੀਮ ਚੰਦ ਨੂੰ ਵੀ ਹਰਾਇਆ ।

→ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਿੱਤਾਂ-ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਿੱਤਾਂ ਸਨਸਢੋਰਾ, ਸਰਹਿੰਦ, ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਅਤੇ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ।

→ ਗੁਰਦਾਸ ਨੰਗਲ ਦਾ ਯੁੱਧ-1715 ਈ: ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਗੁਰਦਾਸ ਨੰਗਲ ਦੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਈ ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ ਘੇਰ ਲਿਆ ।

→ ਅੱਠ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਲੰਮੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਸਮੱਗਰੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ । ਬੇਵੱਸ ਹੋ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਾਰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨੀ ਪਈ । ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀ ਕੈਦ ਕਰ ਲਏ ਗਏ ।

→ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ-ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕੈਦੀ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ । ਇੱਥੋਂ 1716 ਈ: ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ । 1716 ਈ: ਵਿਚ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

→ ਮਿਸਲਾਂ-ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਲੰਮੇ ਹਨੇਰ ਯੁਗ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪਿਆ । ਪਰੰਤੂ ਇਸੇ ਸੰਕਟ ਕਾਲ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 12 ਜੱਥਿਆਂ ਦਾ ਉੱਥਾਨ ਹੋਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੱਥਿਆਂ ਵਿਚ ਬਰਾਬਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

→ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਉੱਥਾਨ-ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ ਨਾਲ ਸੀ । ਇਸ ਮਿਸਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 6 ਤੇ 4 ਉਸ ਦੇ ਦਾਦਾ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ।

→ 1792 ਈ: ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰ ਲਈ ।

This PSEB 10th Class Social Science Notes History Chapter 5 Guru Gobind Singh Ji’s Life, Creation of Khalsa and his Personality will help you in revision during exams.

Guru Gobind Singh Ji’s Life, Creation of Khalsa and his Personality PSEB 10th Class SST Notes

→ Birth and Parentage: Guru Gobind Singh Ji was born on December 22, 1666, at Patna. The name of his father was Guru Teg Bahadur Ji. The name of his mother was Mata Gujri Ji.

→ Childhood and Education: Gobind Dass was the name of Guru Gobind Singh Ji in his childhood. Guru Sahib spent the first five years of his childhood in Patna. Guru Sahib learned Persian from Bhai Mati Dass and Qazi Pir Mohammad. Guru Sahib learned Sanskrit from Pandit Harjas and horse riding and training in arms (military training) from Rajput Bajar Singh.

→ Military Organisation: Guru Gobind Singh Ji decided to raise an army of the Sikhs. Hence Guru Sahib ordained that the Sikhs should donate arms and horses to Guru Gaddi.

→ Creation of the Khalsa: Guru Gobind Singh Ji created the Khalsa in 1699. Guru Sahib achieved three aims by creating the Khalsa viz. freedom from the oppression of the Mughals, a setback to the caste system, and the abolition of the Masand system.

→ Five Ks: The five Ks of the Khalsa are Kesh (unshorn hair), Kangha (comb), Karra (iron bangle), Kirpan (sword) and Kachchera (a pair of shorts).

→ Significance of the creation of Khalsa: A new Sikh community of Sant Sipahis came into existence with the creation of the Khalsa. Gradually, the Sikhs emerged as a political power in Punjab.

→ Literary Achievements of Guru Sahib: Guru Gobind Singh Ji composed Akal Ustat, Krishan Avtar, Sahastra Nam Mala, Chandi di Var, and Zafarnama.

→ Battle of Bhangani (1690): The battle of Bhangani was fought in 1690. It was fought between the Mughals and the Hill Chiefs. Guru Gobind Singh Ji participated in the battle in support of the Hill Chiefs. Guru Sahib defeated the Mughals badly.

→ Battle of Nadaun: The battle of Nadaun was fought between the Mughal forces and hill forces in 1690 A.D. Guru Gobind Singh Ji helped Hill Chiefs. He defeated the Mughal army.

→ First Battle of Anandpur Sahib (1701): The first battle of Anandpur Sahib was fought between Hill Chief Bhim Chand and Guru Gobind Singh Ji. Guru Sahib gave a crushing defeat to the Hill Chief.

→ Second Battle of Anandpur Sahib (1704): In the second battle of Anandpur Sahib, the Confederacy of the Hill Chiefs of Bilaspur, Kangra, and Guler fought against Guru Gobind Singh Ji. Guru Sahib came out victorious in the battle.

→ Final Union with the Divine Power: In 1708 Guru Gobind Singh Ji visited South India. Guru Sahib stayed at Nanded in Maharashtra. On October 3, 1708, Guru Sahib made the final union with Divine Power because of an injury received by him.

गुरु गोबिन्द सिंह जी का जीवन, खालसा की संरचना, युद्ध तथा उनका व्यक्तित्व PSEB 10th Class SST Notes

→ जन्म तथा माता-पिता-गुरु गोबिन्द साहिब का जन्म 22 दिसम्बर, 1666 ई० को पटना में हुआ। उनके पिता गुरु तेग़ बहादुर जी थे। उनकी माता जी का नाम गुजरी जी था।

→ बचपन तथा शिक्षा-गुरु गोबिन्द सिंह जी के बचपन का नाम गोबिन्द राय था। उनके जीवन के आरम्भिक पांच वर्ष पटना में बीते। उन्होंने फ़ारसी की शिक्षा काज़ी पीर मुहम्मद से तथा गुरुमुखी की शिक्षा भाई सतिदास से प्राप्त की।

→ उन्होंने संस्कृत का ज्ञान पण्डित हरजस से तथा घुड़सवारी और अस्त्र-शस्त्र चलाने की शिक्षा (सैनिक शिक्षा) बजर सिंह नामक राजपूत से प्राप्त की।

→ सैनिक संगठन-गुरु गोबिन्द सिंह जी सिक्खों को सैनिक शक्ति बनाना चाहते थे। अतः उन्होंने भेंट में हथियार तथा घोड़े प्राप्त करने को अधिक महत्त्व दिया।

→ खालसा की स्थापना–’खालसा की स्थापना’ गुरु गोबिन्द सिंह जी ने 1699 ई० में की। खालसा की स्थापना के तीन प्रमुख उद्देश्य थे-मुग़लों के बढ़ते हुए अत्याचारों से मुक्ति, जाति प्रथा के दोषों को समाप्त करना तथा दोषपूर्ण मसन्द प्रथा का अन्त करना ।

→ पांच ककार-खालसा के पांच ककार थे-केश, कंघा, कड़ा, किरपाण तथा कछहरा।

→ खालसा की स्थापना का महत्त्व-खालसा की स्थापना से सिक्खों में एक नए वर्ग सन्त सिपाहियों का जन्म हुआ जिसके परिणामस्वरूप सिक्ख आगे चलकर राजनीतिक शक्ति के रूप में उभरे।

→ साहित्यिक रचनाएं-गुरु साहिब ने पाऊंटा में, ‘अकाल उस्तत’, ‘शस्त्र नाम माला’ तथा ‘चण्डी दी वार’ की रचना की।

→ भंगानी का युद्ध-भंगानी का युद्ध 1688 ई० में हुआ । इस युद्ध में बिलासपुर का राजा भीमचन्द तथा कांगड़ा का राजा कृपाल चन्द गुरु साहिब के विरुद्ध लड़े और पराजित हुए।

→ नादौन का युद्ध-नादौन का युद्ध 1690 ई० में हुआ। यह युद्ध मुग़लों और पहाड़ी राजाओं के बीच हुआ। गुरु गोबिन्द सिंह जी इस युद्ध में पहाड़ी राजाओं के पक्ष में लड़े थे। उन्होंने मुग़ल सेनाओं को परास्त किया।

→ आनन्दपुर का प्रथम युद्ध, 1701 ई०-आनन्दपुर का प्रथम युद्ध बिलासपुर के पहाड़ी राजा भीमचन्द तथा गुरु गोबिन्द सिंह जी के बीच हुआ। इस युद्ध में गुरु जी ने पहाड़ी राजा को बुरी तरह परास्त किया।

→ आनन्दपुर का दूसरा युद्ध, 1704 ई०-आनन्दपुर के दूसरे युद्ध में बिलासपुर, कांगड़ा तथा गुलेर के पहाड़ी राजा गुरु साहिब के विरुद्ध लड़े । इस युद्ध में गुरु गोबिन्द सिंह जी की विजय हुई।

→ ज्योति-जोत समाना-गुरु जी 1708 ई० में मुग़ल सम्राट् बहादुरशाह के साथ दक्षिण की ओर गए। कुछ समय के लिए वह नांदेड़ नामक स्थान पर ठहरे। वहीं पर 7 अक्तूबर, 1708 ई० को छुरा लगने से ‘गुरु साहिब’ ज्योतिजोत समा गए।

ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ, ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ PSEB 10th Class SST Notes

→ ਜਨਮ ਅਤੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ-ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 22 ਦਸੰਬਰ, 1666 ਈ: ਨੂੰ ਪਟਨਾ ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਸਨ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ‘ਚ ਜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਸੀ ।

→ ਬਚਪਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ-ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਾਂ ਗੋਬਿੰਦ ਦਾਸ ਜਾਂ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਪਟਨਾ ਵਿਚ ਬੀਤੇ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਕਾਜ਼ੀ ਪੀਰ ਮੁਹੰਮਦ ਤੋਂ ਅਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਚੰਦ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਤੀਦਾਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।

→ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪੰਡਿਤ ਹਰਜਸ ਤੋਂ ਅਤੇ ਘੋੜਸਵਾਰੀ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ (ਸੈਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ) ਬੱਜਰ ਸਿੰਘ ਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜਪੂਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ।

→ ਸੈਨਿਕ ਸੰਗਠਨ-ਗੁਰੁ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸੈਨਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭੇਟ ਵਿਚ ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ।

→ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ-ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ 1699 ਈ: ਵਿਚ ਕੀਤੀ । ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸਨ-ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਵੱਧਦੇ ਹੋਏ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ, ਜਾਤੀ-ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਨੁਕਸਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਨੁਕਸਦਾਰ ਮਸੰਦ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਨਾ ।

→ ਪੰਜ ਕਕਾਰ-ਹਰੇਕ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨੂੰ ਪੰਜ ‘ਕਕਾਰ’ ਧਾਰਨ ਕਰਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਕੇਸ, ਕੰਘਾ, ਕੜਾ, ਕਿਰਪਾਨ ਅਤੇ ਕਛਹਿਰਾ ।

→ ਖ਼ਾਲਸਾ’ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ- ‘ਖਾਲਸਾ’ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੇਂ ਵਰਗ-ਸੰਤ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਸਿੱਖ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤਾਕਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰੇ ।

→ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ-ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪਾਉਂਟਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ‘ਅਕਾਲ ਉਸਤਤ’, ‘ਸ਼ਸਤਰ ਨਾਮ ਮਾਲਾ’ ਅਤੇ ‘ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ’ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ।

→ ਭੰਗਾਣੀ ਦਾ ਯੁੱਧ-ਭੰਗਾਣੀ ਦਾ ਯੁੱਧ 1688 ਈ: ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਦਾ ਰਾਜਾ ਭੀਮ ਚੰਦ ਅਤੇ ਕਾਂਗੜੇ ਦਾ ਰਾਜਾ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਚੰਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜੇ ਅਤੇ ਹਾਰ ਗਏ ।

→ ਨਾਦੌਣ ਦਾ ਯੁੱਧ-ਨਾਦੌਣ ਦਾ ਯੁੱਧ 1690 ਈ: ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਇਹ ਯੁੱਧ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਇਆ । ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਲੜੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ।

→ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਯੁੱਧ, 1701 ਈ:-ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਯੁੱਧ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਾ ਭੀਮ ਚੰਦ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਾਇਆ ।

→ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਦੂਜਾ ਯੁੱਧ, 1704 ਈ:-ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦੂਜੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਬਿਲਾਸਪੁਰ, ਕਾਂਗੜਾ ਅਤੇ ਗੁਲੇਰ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜੇ । ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ ।

→ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾਉਣਾ-ਗੁਰੁ ਜੀ 1708 ਈ: ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫ਼ਰ ਨਾਲ ਦੱਖਣ ਵਲ ਗਏ । ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਨੰਦੇੜ ਨਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਉਹ ਠਹਿਰੇ । ਉੱਥੇ 7 ਅਕਤੂਬਰ, 1708 ਈ: ਨੂੰ ਛੁਰਾ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ ।

This PSEB 9th Class Social Science Notes Geography Chapter 2b Punjab: Physical Features or Physiography will help you in revision during exams.

Punjab: Physical Features or Physiography PSEB 9th Class SST Notes

→ After looking at the physical map of Punjab, it seems Punjab is a plain but there are many differences in its physiographic features.

→ The plains of Punjab are one of the most fertile plains in the world.

→ The plains of Punjab can be divided into five parts – the plains of Cho region, the flood plains, Naili, Alluvial plains, and Sand Dunes.

→ The meaning of Doab is the region between two rivers.

→ Shiwalik hills touch the Himalayan region of Punjab.

→ For studying the Shiwalik range, it is divided into many parts such as Gurdaspur-Pathankot, Hoshiarpur, Ropar, etc.

→ The meaning of Kandi is that region of Terai which is surrounded by Chaos.

→ Another name for Bari Doab is Majha.

→ Mano, Bet, Changar, Ghad, Bela, etc. are the names of lower areas near the rivers.

→ Nail is the local name for alluvial plains made by the Ghagar river.

→ The peasants of Punjab have completely changed the natural form of the southern-western region.

→ Now people do agriculture on this land with different means of irrigation.

→ Two types of soil, Khadar, and Bhangar are available in the alluvial plains.

→ Khadar is the new alluvial soil that is quite fertile.

→ Bhangar is the old soil where stones and pebbles are scattered everywhere.

→ The regions of Bari and Bist Doab are made up of alluvial soil. Here both Khadar and Bhangar soil are available.

→ The Flood plains are the areas made by the soil brought up by the floods in the rivers which get scattered on the banks of the river.

→ Shivalik are the hills of the outer Himalayas. These are situated in the East and North-East directions of Punjab.

→ Punjab Government has notified Dera Bassi, Chandigarh-Ropar-Balachaur-Hoshiarpur-Mukerian, and the whole of the Kandi region.

पंजाब : धरातल/भू-आकृतियां PSEB 9th Class SST Notes

→ पंजाब का भौतिक मानचित्र देखने में पंजाब मुख्य एक मैदानी प्रदेश दिखाई देता है। परंतु यहाँ अन्य भी कई भू-आकार देखने को मिलते हैं।

→ पंजाब के मैदान संसार के सबसे उपजाऊ मैदानों में से एक हैं।

→ भौतिक दृष्टि से पंजाब के मैदानों को पांच भागों में बांटा जा सकता है : चोअ वाले मैदान, बाढ़ के मैदान, नैली, जलोढ़ मैदान तथा बालू (रेत) के टिब्बे।

→ दोआब का अर्थ है दो नदियों के बीच का प्रदेश।

→ पंजाब के पूर्वी तथा उत्तर-पूर्वी भाग में शिवालिक की पहाड़ियां स्थित हैं।

→ शिवालिक श्रेणी के अध्ययन के लिए इसे गुरदासपुर-पठानकोट शिवालिक, होशियारपुर शिवालिक तथा रोपड़ शिवालिक आदि भागों में बांटा गया है।

→ पंजाब का कंडी क्षेत्र विच्छेदित लहरदार मैदानों से बना है। इसमें काफी चोअ हैं।

→ पंजाब सरकार ने डेरा बस्सी, चंडीगढ़, रोपड़-बलाचौर, होशियारपुर तथा मुकेरियाँ के पूरे क्षेत्र को कंडी क्षेत्र घोषित किया हुआ है।

→ बारी दोआब का एक और नाम माझा भी है।

→ मंड, बेट, चंगर, घाड़, बेला आदि नदियों के समीप पड़ने वाले निचले क्षेत्रों के नाम हैं।

→ नैली, घग्गर नदी द्वारा बनाए गए जलोढ़ मैदानों का स्थानीय नाम है।

→ पंजाब के किसानों ने सुदूर दक्षिण-पश्चिम के टीलों को लगभग समाप्त कर दिया है। अब इस भाग में सिंचाई द्वारा सफल खेती की जाने लगी है।

→ जलोढ़ मैदानों में खादर तथा बांगर दो प्रकार की मिट्टियां मिलती हैं।

→ खादर नई जलोढ़ मिट्टी होती है जो बहुत ही उपजाऊ होती है। बांगर पुरानी जलोढ़ होने के कारण कंकड़-पत्थरों से भरी होती है।

→ बारी तथा बिस्त दोआब के प्रदेश जलोढ़ी मिट्टी से बने हैं। इन मैदानों में खादर तथा बांगर दोनों प्रकार की मिट्टियां पाई जाती हैं।

→ मैदान बाढ़ के मैदान नदियों के किनारे पर निचले भागों में मिलते हैं। इनका निर्माण बाढ़ के पानी द्वारा मिट्टी के जमाव से होता है।

ਪੰਜਾਬ: ਧਰਾਤਲ ਭੂ-ਆਕ੍ਰਿਤੀਆਂ PSEB 9th Class SST Notes

→ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਭੌਤਿਕ ਨਕਸ਼ਾ ਦੇਖਣ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਮੁੱਖ ਇੱਕ ਮੈਦਾਨੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਇੱਥੇ ਹੋਰ ਵੀ । ਕਈ ਭੂ-ਆਕਾਰ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।

→ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਜਾਉ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਹਨ ।

→ ਭੌਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-ਚੋ ਵਾਲੇ ਮੈਦਾਨ, ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ, ਨੈਲੀ, ਜਲੌਢ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਅਤੇ ਬਾਲੁ (ਰੇਤ) ਟਿੱਬੇ ।

→ ਦੋਆਬ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਦੋ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਲਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ।

→ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਸਥਿਤ ਹਨ ।

→ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ-ਪਠਾਨਕੋਟ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਰੋਪੜ ਆਦਿ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

→ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕੰਢੀ ਖੇਤਰ ਵਿਛੇਤ ਲਹਰਦਾਰ ਮੈਦਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਚੋ ਹਨ ।

→ ਬਾਰੀ ਦੁਆਬ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਨਾਂ ਮਾਝਾ ਵੀ ਹੈ ।

→ ਮੰਡ, ਬੇਟ, ਚੰਗਰ, ਘਾੜ, ਬੇਲਾ ਆਦਿ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਹੇਠਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਹੀ ਨਾਂ ਹਨ । ਨੈਲੀ, ਘੱਗਰ ਨਦੀ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਜਲੋਢੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਨਾਂ ਹੈ ।

→ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਦੇ ਦੱਖਣੀ-ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਟਿੱਲਿਆਂ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਿੰਚਾਈ ਦੁਆਰਾ ਸਫਲ ਖੇਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ ਹੈ ।

→ ਜਲੋਢ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਦਰ ਅਤੇ ਬਾਂਗਰ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਮਿੱਟੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ।

→ ਖ਼ਾਦਰ ਨਵੀ ਜਲੋਢ ਮਿੱਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਪਜਾਊ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬਾਂਗਰ ਪੁਰਾਣੀ ਜਲੋਢ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ । ਰੋੜੇ-ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਬਾਰੀ ਅਤੇ ਬਿਸਤ ਦੋਆਬ ਦੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਜਲੋਢੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਡਰ ਅਤੇ ਬਾਂਗਰ ਦੋਵੇਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਮਿੱਟੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਜਮਾਓ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ, ਬਾਹਰੀ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹਨ । ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਡੇਰਾ ਬੱਸੀ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, ਰੋਪੜ-ਬਲਾਚੌਰ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਅਤੇ ਮੁਕੇਰੀਆ ਦੇ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਕੰਢੀ ਖੇਤਰ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

→ ਨੈਲੀ, ਘੱਗਰ ਨਦੀ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਜਲੋਢ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਨਾਂ ਹੈ ।