Bhagya

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 11 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (ਭਾਗ-1) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 11 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (ਭਾਗ-1)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਖੇਤੀਬਾੜੀ (Agriculture) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤੀਬਾੜੀ (Agriculture) ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੇ ਫਾਇਦੇ ਲਈ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਪਾਲਣ ਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤੁਸੀਂ (i) ਖੇਤ (Field) – ਅਤੇ ਫ਼ਸਲੀ ਪੌਦੇ (Crop plant) ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਕੀ ਭਾਵ ਲੈਂਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤ (Field) – ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ, ਜਿੱਥੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਬੀਜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹੋਣ, ਉਸ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਖੇਤ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਫ਼ਸਲੀ-ਪੌਦੇ (Crop plant) – ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਖਿਆਲ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ, ਉਹਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ਸਲੀ ਪੌਦੇ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਬੁੱਲਣਯੋਗ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (Sustainable Agriculture) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (Sustainable Agriculture) – ਜੇਕਰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਨਰੋਈ, ਵਿਵਹਾਰਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਠੀਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਢੁੱਕਵੀਂ ਅਤੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਪਹੁੰਚ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਬੁੱਲਣਯੋਗ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਟੀਚਿਆਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਟੀਚੇ ਹਨ-

1. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਨਰੋਆਪਨ ਜਾਂ ਸਿਹਤ
2. ਆਰਥਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਲਾਹੇਵੰਦ
3. ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਨਿਆਇ ਸੰਗਤੀ (Equity) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹਰੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਪਿਤਾਮਾ ਕਿਸਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਪਿਤਾਮਾ ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਸਵਾਮੀਨਾਥਨ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਆਈ. ਪੀ. ਐੱਮ. (IPM) ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਈ. ਪੀ. ਐੱਮ. = ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਬੰਧਣ (IPM = Integrated Pest Management) /

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕੁੱਝ ਲਘੂ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ (Micro nutrients) ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜ਼ਿੰਕ, ਲੋਹਾ, ਤਾਂਬਾ, ਮੈਂਗਨੀਜ਼, ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ, ਮੋਲਿਬਡੇਨਮ ਅਤੇ ਬੋਰਾਂਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਲੂਣ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਕੀ ਨਾਮ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਮਕੀਨੀਕਰਨ (Salinization) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਸੂਖ਼ਮ ਪੌਸ਼ਟਿਕਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰਿਆਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਜਾਂ ਗੋਹਾ ਪਾ ਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਰਾ ਇਨਕਲਾਬ ਕਿਸ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਸਵਾਮੀਨਾਥਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਅਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤੋਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਅਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ-ਚੀਕਣੀ ਮਿੱਟੀ (clay) ਲੂਣ, ਰੇਤ, ਕੰਕਰੀ/ਬਜਰੀ (Gravel) ਅਤੇ ਚੱਟਾਨ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਭੋਂ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਕੁੱਝ ਜੀਵਿਤ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਛਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਕੁੱਝ ਜੀਵਿਤ ਜੀਵ-ਰੀਡੋਏ, ਕੀਟ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਤੋਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਕੇਵਲ ਇੱਕੋ ਹੀ ਹੱਲ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੋਬਰ (Dung) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਜੈਵਿਕ ਖਾਦਾਂ (Biological fertilizers) ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵਿਕ ਖਾਦਾਂ (Biological fertilizers) – ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਖਾਦਾਂ ਵਿਚ ਜੈਵਿਕ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਖਾਦਾਂ ਜੈਵਿਕ ਖਾਦਾਂ ਅਖਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਹੇਰ-ਫੇਰ ਜਾਂ ਫ਼ਸਲ ਚੱਕਰ (Crop Rotation) ਕੀ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਫ਼ਸਲ ਚੱਕਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕੋ ਹੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਨੂੰ ਫ਼ਸਲ ਚੱਕਰ ਜਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਹੇਰ-ਫੇਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਰਸਾਇਣਿਕ/ਬਨਾਉਟੀ ਖਾਦ (Chemical fertilizers) ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਤੋਂ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵੱਧਣ-ਫੁੱਲਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਪਜ ਵਿਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਸਿੰਚਾਈ (Irrigation) ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਹਿਰਾਂ, ਹੌਜ਼ਾਂ (Reservoirs) ਅਤੇ ਬੰਬੀਆਂ ਆਦਿ ਦੁਆਰਾ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਉੱਗਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਲਾਉਣ ਨੂੰ ਸਿੰਜਾਈਆਬਪਾਸ਼ੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ/ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਾਸ਼ਤ (Mixed Cropping) ਕੀ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਮਿਸ਼ਰਤ ਖੇਤੀ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਦੀ ਉਹ ਵਿਧੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇੱਕੋ ਹੀ ਸਮੇਂ, ਇਕ ਹੀ ਪੈਲੀ ਵਿਚ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫ਼ਸਲਾਂ ਬੀਜੀਆਂ ਜਾਣ, ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ/ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਾਸ਼ਤ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਮਿਸ਼ਰਤ ਕਿਰਸਾਣੀ (Mixed farming) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ (Mixed farming) – ਫ਼ਸਲਾਂ ਉਗਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੁਧਾਰੂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਪਾਲਣ ਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਰੂੜੀ ਖਾਦ/ਦੇਸੀ ਖਾਦ (Manure) ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਜਾਂ
ਡੰਗਰਾਂ ਦੇ ਵਾੜੇ ਵਾਲੀ ਖਾਦ ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੂੜੀ ਖਾਦ (Manure) – ਜਿਹੜੀ ਖਾਦ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ , ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਡੰਗਰਾਂ ਦੇ ਮਲ ਮੂਤਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਰੂੜੀ ਖਾਦ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਖਾਦ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿਚ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਤੋਂ (ਮਿੱਟੀ) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਝੋ (ਮਿੱਟੀ) (Soil) – ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੀ ਪਰਤ-ਪੇਪੜੀ (Crust) ਦੇ ਖੁਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੀ ਪਰਤ ਨੂੰ ਭੋ ਜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
N.P.K. ਸਪਲਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋ ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ, ਫਾਸਫੋਰਸ, ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਸਪਲਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ਨਾਈਟ੍ਰੋਫਾਸਫੇਟ, ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਸਲਫੇਟ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਦੇਸੀ ਖਾਦ/ਰੂੜੀ ਖਾਦ (Manure) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੂੜੀ ਖਾਦ ਤੋਂ ਭਾਂ ਨੂੰ ਮੱਲ੍ਹੜ (Humus) ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮੱਲ੍ਹੜ ਤੋਂ ਦੀ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗਠਤਾ (Texture) ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਉਹਨਾਂ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਸਿੰਚਾਈ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ।
2. ਜਿੱਥੇ ਫ਼ਸਲ ਉਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਕੋਈ ਦੋ ਨਾਈਟਰੋਜਨੀ ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਜਾਂ
ਚਾਰ ਨਾਈਟਰੋਜਨੀ ਖ਼ਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨੀ ਖਾਦਾਂ-

1. ਅਮੋਨੀਅਮ ਸਲਫੇਟ (Ammonium sulphate, [(NH₄)₂ SO₄]
2. ਅਮੋਨੀਅਮ ਨਾਈਟਰੇਟ (Ammonium nitrate) [\(\mathrm{NI}_{4}^{+}\) NO₃.
3. ਸੋਡੀਅਮ ਨਾਈਟਰੇਟ (Sodium nitrate) [Na NO₃]
4. ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਅਮੋਨੀਅਮ ਨਾਈਟਰੇਟ (Calcium ammonium nitrate) [Ca (NO₃)₂ NH₄ NO₃]

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਕੋਈ ਦੋ ਫਾਸਫੇਟੀ ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਫਾਸਫੇਟੀ ਖਾਦਾਂ-

1. ਸੁਪਰਫਾਸਫੇਟ (Super-phosphate (Calcium dihydrogen phosphate)] Ca (H₂PO₄)₂
2. ਅਮੋਨੀਅਮ ਫਾਸਫੇਟ (Ammonium Phosphate [(NH₄)₃PO₄]
3. ਐਮੋਫਾਸ ਜਾਂ ਅਮੋਨੀਅਮ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਫਾਸਫੇਟ (Ammophos or Ammonium hydrogen phosphate) (NH₄ H₂PO₄]

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਨਕਦੀ ਫ਼ਸਲਾਂ (Cash Crops) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਫ਼ਸਲ ਜਿਹੜੀ ਉਸ ਦੀ ਵਪਾਰਿਕ ਮੁੱਲ ਵਜੋਂ ਬੀਜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਨਕਦੀ ਫ਼ਸਲਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਣ-ਕਾਫ਼ੀ ਅਤੇ ਚਾਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28
ਕੌਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਇਕ ਢੰਗ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਰਖਤਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨਾ । ਇਸ ਨਾਲ ਦਰਖਤ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੌਂ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਕੋਈ ਦੋ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਸਲਫੇਟ ।
2. ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਨਾਈਟਰੇਟ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੱਧਤੀਆਂ (Practices) ਦੀ ਸੂਚੀ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀਆਂ ਪੱਧਤੀਆਂ, (Agriculture Practices)-

1. ਭੂਮੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ
2. ਬਿਜਾਈ (Sowing)
3. ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ
4. ਸਿੰਜਾਈ/ਆਬਪਾਸ਼ੀ
5. ਨਦੀਨਾਂ ‘ਤੇ ਕਾਬੂ
6. ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ
7. ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ, ਗਹਾਈ, ਦਾਣੇ ਕੱਢਣਾ (Winnowing) ਅਤੇ ਭੰਡਾਰਨ ।
8. ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਸੁਧਾਰ (Crop improvement) ਅਤੇ ਫ਼ਸਲ ਗੇੜ ।
9. ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਫ਼ਸਲੀ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਫ਼ਸਲੀ ਖੇਤੀ (Multiple Cropping) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਬੁੱਲਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਬੁੱਲਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (Sustainable Agriculture) ।

ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (Definition) – ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਬਦਲ ਰਹੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ, ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨੂੰ ਝੱਲਣਯੋਗ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਬੁੱਲਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਉ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਮੰਤਵ (Objective of Sustainable Agriculture) – ਝੱਲਣਯੋਗ ਜ਼ਰਾਇਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ-

1. ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਤਾ
2. ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਬੁਨਿਆਦ
3. ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੂਸਰੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ।
4. ਝੱਲਣਯੋਗ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਤਿੰਨ ਟੀਚਿਆਂ ਦਾ ਏਕੀਕਰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
   • ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਿਹਤ
   • ਲਾਹੇਵੰਦ ਆਰਥਿਕਤਾ
   • ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਪਲਰਨਯੋਗ (Viable) ਆਰਥਿਕਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਬੁੱਲਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਚ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਰੇਂਜ ਤੇ ਸੰਖਿਪਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਚ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ-

1. ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ (Pests) ਦਾ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (Integrated Pest Management)
2. ਫ਼ਸਲਾਂ ਤੋਂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਜਣ ਵਾਲੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਫ਼ਸਲ ਚੱਕਰ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ, ਭੋਂ-ਖੁਰਨ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਯੋਗਿਕੀਕਰਨ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਫਲੀਦਾਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨਾ ।
3. ਭਾਂ ਨੂੰ ਖੁਰਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਵਾਹੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪੌਦੇ ਲਗਾਉਣ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਣੀ ਲਗਾਉਣ ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਉਣਾ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ ਤਾਂ ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
1965 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1980 ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਹਰੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
1965 ਤੋਂ 1980 ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਹਰੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਲਾਭ-

1. ਚਾਵਲਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ 292 ਹਜ਼ਾਰ ਮੀਟ੍ਰਿਕ ਟਨ ਤੋਂ 3228 ਹਜ਼ਾਰ ਮੀਟ੍ਰਿਕ ਟਨ ਦਾ ਵਾਧਾ ।
2. 1916 ਹਜ਼ਾਰ ਮੀਟ੍ਰਿਕ ਟਨ ਤੋਂ 7694 ਹਜ਼ਾਰ ਮੀਟ੍ਰਿਕ ਟਨ ਤਕ ਕਣਕ ਦੀ ਉਪਜ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
1965 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1980 ਤਕ ਹਰੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ‘ਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਦਾਲਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ 370 ਹਜ਼ਾਰ ਮੀਟ੍ਰਿਕ ਟਨ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕੇ ਕੇਵਲ 150 ਹਜ਼ਾਰ ਮੀਟ੍ਰਿਕ ਟਨ ਤਕ ਰਹਿ ਗਿਆ ।
2. ਤੇਲ ਵਾਲੇ ਬੀਜਾਂ ਵਿਚ ਕਮੀ ਹੋਈ, ਇਹ ਤੇਲ ਬੀਜਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ 214 ਹਜ਼ਾਰ ਮੀਟਿਕ ਟਨ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕੇ 176 ਹਜ਼ਾਰ ਮੀਟਿਕ ਟਨ ਤਕ ਰਹਿ ਗਿਆ ।
3. ਚਾਵਲਾਂ (Rice) ਅਤੇ ਕਣਕ ਦੀ ਇਸ ਫ਼ਸਲੀ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਨਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈ ।
4. ਚਾਵਲਾਂ ਦੀ ਇਕ ਫ਼ਸਲੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਦੀਆਂ 40 ਨਵੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਅਤੇ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ 12 ਨਵੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ।
5. ਤੋਂ ਵਿਚ ਖਾਰਾਪਣ, ਜ਼ਹਿਰੀਲਾਪਣ ਵਧਿਆ ਅਤੇ ਅਲਪ ਮਾਤਰੀ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਗਈ । 2.6 ਲੱਖ ਹੈਕਟੇਅਰਜ਼ ਭੂਮੀ ਸੇਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭੂਮੀ ਵਿਚਲੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ‘ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵਿਤ ਤੋਂ (The living soil) – ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚਲੇ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ (The Importance of Soil Organism) ਜੀਵਤ ਭੋਂ ਦੇ ਇਕ ਏਕੜ ਰਕਬੇ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਗੰਡੋਇਆਂ (Earth worm) ਦਾ ਭਾਰ 900 ਪੌਂਡਜ਼ ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੈ । ਉੱਲੀਆਂ ਦਾ ਵਜ਼ਨ ਤਕਰੀਬਨ 2,400 ਪੌਂਡ, ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਦਾ ਭਾਰ 1,500 ਪੌਂਡ, ਪੋਟੋਜ਼ੋਆ ਦਾ ਵਜ਼ਨ 133 ਪੌਂਡ, ਆਰਥੋਪੌਡਜ਼ (Arthropods) ਅਤੇ ਐਲਗੀ ਦਾ ਭਾਰ 890 ਪੌਂਡ ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੈ । ਉਪਰੋਕਤ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕਈ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਭੋ ਵਿਚ ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਵੀ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਤੋਂ ਨੂੰ ਜੀਵਿਤ ਸਮੁਦਾਇ ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ (Rhizobium) ਨਾਂ ਦਾ ਬੈਕਟੀਰੀਅਮ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਫਲੀਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਗੰਢਾਂ (Nodulas) ਅੰਦਰ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦਾ ਯੋਗਿਕੀਕਰਨ ਕਰਕੇ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ ਉਤਪੰਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਮਿੱਟੀ ਅੰਦਰ ਪਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਨਾਈਟੋਸੋਮੋਨਾਸ (Nitrosomonas) ਦਾ ਬੈਕਟੀਰੀਅਮ, ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਿਰਿਆ (ਯੋਗਿਕੀਕਰਨ) ਦੌਰਾਨ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅਮੋਨੀਆ (Ammonia) ਦਾ ਵਿਘਟਨ (Reduction) ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਅਮੋਨੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾਈਟ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਗੰਡੋਏ (Earth Warm) ਉੱਪਰਲੀ-ਹੇਠਲੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਰਲਾ-ਮਿਲਾ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਗਤੀ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਮਹੀਨ ਨਲੀਆਂ ਗੰਡੋਏ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚਲੀ ਵਾਯੁ ਸੰਚਾਰਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਠੀਕ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਨਲੀਆਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੋਖਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸੇ ਲਈ ਗੰਡੋਇਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਮਿੱਤਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਖੂੰਡੀਆਂ (Beetles) ਵਾੜੇ ਦੀ ਖਾਦ ਨੂੰ ਮੱਲੜ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ-

1. ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ਰਾਕ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
2. ਮਿੱਟੀ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਖ਼ਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹੈ ।
3. ਮਿੱਟੀ, ਧਰਤੀ ਦੀ ਪੇਪੜੀ ਦੇ ਭੁਰਨ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ।
4. ਮਿੱਟੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਮੀਂਹ ਆਦਿ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਮੋ ਕੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪੌਦਿਆਂ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਰੋਤ ਹੈ ।
5. ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਲਾਹੇਵੰਦ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਖ਼ਮਜੀਵ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਇਹ ਜੀਵ ਵੀ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਣਗੇ।
6. ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪਕੜ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਰੁੱਖ ਖੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਪਰੋਕਤ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ ਬੜਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਮਿੱਟੀ ਖੁਰਣ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਖੁਰਣ ਦੇ ਦੋ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-

1. ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਜ਼ਾਇਆ ਹੋਣਾ ।
2. ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣਾ ।
3. ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਵਿਚ ਵਿਘਨ ।
4. ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਖੁਰਣ ਨਾਲ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ‘ਤੇ ਦੁਸ਼ਟ/ਮਾੜੇ-ਪ੍ਰਭਾਵ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ (Green Revolution) ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ-

1. ਵਧੀਆ ਬੀਜਾਂ ਅਤੇ ਸੁਧਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ।
2. ਸਿੰਜਣ ਦੇ ਉੱਨਤ ਤਰੀਕੇ ।
3. ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਨਦੀਨ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਸੁਚੱਜੀ ਵਰਤੋਂ ।
4. ਉਪਜ ਦੇ ਭੰਡਾਰਨ ਦੇ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ-ਤਰੀਕੇ ।
5. ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਸੁਚੱਜੀ ਅਤੇ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਵਰਤੋਂ ।
6. ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੱਧਰ ਦਾ ਨੀਵਾਂ ਹੋਣਾ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਕੀ ਹੈ ? ਦੇ ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਕਾਰਜਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
(Soil) – ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੀ ਪਰਤ ਪੇਪੜੀ (Crust) ਦੇ ਖੁਰਣ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੀ ਪਰਤ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜੀਵ ਅਤੇ ਮ੍ਰਿਤ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਗਲੇ-ਸੜੇ ਅੰਸ਼ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਛੋਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਝੋ ਕਾਰਬਨੀ ਅਤੇ ਅਕਾਰਬਨੀ ਮਾਦੇ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਥੋਂ ਦੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਾਰਜ (Important Functions of Soil)-

1. ਤੋਂ ਮਾਧਿਅਮ ਵਜੋਂ (Soil as a Medium) – ਥੋਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਜ ਜ਼ਰਾਇਤੀ ਅਤੇ ਬਾਗ਼ਬਾਨੀ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਉਗਾਉਣ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਾਧੇ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਖ਼ੁਰਾਕ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਝਾੜ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

2. ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ (Provides Nutrientsਥੋਂ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸਮੂਹ ਲਈ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਭਾਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਬਨਸਪਤੀ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਸਮੂਹ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿਚ ਬੜੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਚੱਕਰ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਅਰਧ-ਕੁਦਰਤੀ ਬਨਸਪਤੀ ਦੇ ਵੱਧਣ-ਫੁਲਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਫੁਲਿਤ ਹੋਣ ਵਿਚ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤਿਆਂ ਬਗ਼ੈਰ, ਤੋਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਮੂਹ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦਾ ਵਿਘਟਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਤੋਂ ਅੰਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਖੋਂ ਨੂੰ ਗਠਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

3. ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੂਰਤੀ (Supply of Water) – ਚੋਂ ਆਪਣੇ ਭੂ-ਦ੍ਰਿਸ਼ (Land Scape) ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਦਿਸ਼) ਤੇ ਉੱਗਣ ਵਾਲੀ ਬਨਸਪਤੀ ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵੰਡ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ । ਕੀ ਮੀਂਹ ਦਾ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਦੀ ਸੜਾ ਤੋਂ ਰੁੜ੍ਹ ਕੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਤੱਈ ਜਲ ਭੰਡਾਰਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਦਰਿਆ ਆਦਿ ਲਈ ਪੂਰਕ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਅੱਤ ਦੇ ਹਾਲਾਤ (Extreme Cases) ਵਿਚ ਇਹ ਪਾਣੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੜ੍ਹ ਲਿਆਵੇਗਾ ਜਾਂ ਰਿਸ ਕੇ ਇਹ ਪਾਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਜਾਂ ਰਿਸ ਕੇ ਇਹ ਪਾਣੀ, ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਾਂ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁੱਝ ਤੋਂ ਦੀ ਗਠਿਤਾ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਾਂ ਕੀ ਮੀਂਹ ਦਾ ਇਹ ਪਾਣੀ ਜ਼ਮੀਨਦੋਜ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਸਿੰਮਣ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਦਰ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤੋਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਜਾਂ
ਚੰਗੀ ਛਾਂ ਦੇ ਦੋ ਗੁਣ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੋਂ ਦੀ ਰਚਨਾ (Structure of Soilਚੰਗੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਤੋਂ (Soil) – ਅਕਾਰਬਨੀ (Inorganic) ਅਤੇ ਕਾਰਬਨੀ (Organic) ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਇਕ ਜਟਿਲ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

1. ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ (Mineral Matter) 50-60 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ
2. ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ (Organic Matter) 7-10 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ
3. ਭੂਮੀ ਵਿਚਲਾ ਪਾਣੀ (Soil Water) 25-35 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ
4. ਭੂਮੀ ਵਿਚਲੀ ਹਵਾ (Soil Air) 15-25 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ।

ਅਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ (Inorganic substances) – ਚੀਕਣੀ ਮਿੱਟੀ (Clay), ਗਾਰ (Silt), ਕੰਕਰ (Gravel) ਅਤੇ ਚੱਟਾਨ (Rock) ਤੋਂ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਅਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ।

ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ (Organic Matter) – ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ ਵਿਚ ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ ਅਤੇ ਮਿਤ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਜੀਵਿਤ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਗੰਡੋਏ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ । ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ, ਅਪਰਦਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੜਾਵਾਂ ਵਾਲਾ ਕਚਰਾ ਨਿਰਜੀਵ ਮਾਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਤੋਂ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਤੋਂ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਵਿਚ ਬੜਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਵਾਹੀ ਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪਤਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਖੇਤੀ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 10 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ (ਭਾਗ-3) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 10 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ (ਭਾਗ-3)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਕਿਹੜੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਸਮਝਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸਾਡੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ, ਜਿਵੇਂ ਵਣ, ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਤੇ ਦਰਿਆ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ, ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਹਰੇਕ ਸ਼ਹਿਰੀ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੋਈ ਦੋ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਓ ਜਿਹੜਾ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਝੱਲਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਉ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਅਮਲ ਵਿਚ ਲਿਆ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਵਾਤਾਵਰਣ ਗਰੁੱਪ ਜਾਂ ਆਵਾਸ ਕਲੱਬਾਂ (Eco-clubs) ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ।
2. ਸਥਾਨਿਕ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਵਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇ ਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਉਰਜਾ ਦੀ ਖਪਤ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ।
2. ਊਰਜਾ ਦੇ ਜ਼ਾਇਆ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਉਣਾ ।
3. ਊਰਜਾ ਦੇ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ, ਸਮੁਦਾਇ ਨੂੰ ਵਸਤਾਂ ਦਾਨ ਕਰਨਾ, ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰਿਆਂ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਚੱਜਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੰਨ 1730 ਨੂੰ ਜਿਸ ਔਰਤ ਨੇ ਖੇਜਰਲੀ ਰੁੱਖਾਂ (Khejrli trees) ਦੇ ਕੱਟਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਭੈ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਸ ਔਰਤ ਦਾ ਨਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇਵੀ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਬਿਸ਼ਨੋਈ ਜਾਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਉਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਲਾਵੇ ਜੱਫੀ) ਵਿਚ ਲੈ ਗਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਨਾਮ ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ (Chipko Movement) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਫੈਲੇਗਾਨ ਸਿੱਧੀ (Ralegon Siddi) ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਮਾਡਲ ਸਮੁਦਾਇ (Model Community) ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਨਾਮ ਕਿਸ਼ਨ ਬਾਬੁਰਾਓ ਹਜ਼ਾਰੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਨਾ ਹਜ਼ਾਰੇ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਮੇਧਾ ਪਾਟੇਕਰ (Medha Patekar) ਦਾ ਨਾਮ ਕਿਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੇਧਾ ਪਾਟੇਕਰ ਦਾ ਨਾਮ ਨਰਮਦਾ ਘਾਟੀ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਐੱਮ. ਓ. ਈ. ਐਫ. (MOEF) ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐੱਮ. ਓ. ਈ. ਐੱਫ. = ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ
(MOEF = Ministry of Environment and Forests) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਤਰਣ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ਨੇ ਜਿਹੜਾ ਜਾਲ ਵਿਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ENVIS = Environmental Information System)
ਉਸ ਜਾਲ ਨੂੰ ਕੌਮੀ (ਰਾਸ਼ਟਰੀ) ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਸੱਦਾ (Call) ਕਿਸ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ੍ਰੀ ਚਾਂਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਭੱਟ ਨੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕਾਂ ਵਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤਿੰਨ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ,
2. ਉਤਰਾਖੰਡ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਾਹਿਨੀ ਅਤੇ
3. ਐਪੀਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਨਰਮਦਾ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਿਸ ਨੇ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੇਧਾ ਪਾਟੇਕਰ, ਬਾਬਾ ਆਮਟੇ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਲਾਲ ਬਹੂਗੁਣਾ ਨੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
TIFAC ਅਤੇ NPE ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਰੂਪ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਟੀ. ਆਈ. ਐੱਫ. ਏ. ਸੀ. = ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਸੰਬੰਧੀ ਅਗਾਊਂ ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਕੌਂਸਿਲ ।
(TIFAC) = Technology Information Forecasting and Assessment Council)
ਐੱਨ. ਪੀ. ਈ. = ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਕੌਮੀ (ਰਾਸ਼ਟਰੀ) ਪਾਲਿਸੀ
(NPE = National Policy on Education)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਿੰਨੀਆਂ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 10000 (ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ) ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਸੰਬੰਧੀ ਦੋ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਸੰਮੇਲਨਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਿੱਥੇ-ਕਿੱਥੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਸਟਾਕ ਹੋਮ (Stockhom ਸਵੀਡਨ) ਵਿਖੇ ਸੰਨ 1972 ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ
2. ਰਿਓ ਡੀ ਜੈਨੇਰੀਓ ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ) ਵਿਖੇ ਸੰਨ 1999 ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਡਬਲਯੂ. ਐੱਸ. ਐੱਸ. ਡੀ. (WSSD) ਅਤੇ ਐੱਫ. ਸੀ. ਸੀ. ਸੀ. (FCCC) ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਡਬਲਯੂ. ਐੱਸ. ਐੱਸ. ਡੀ. = ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਉੱਚ ਪੱਧਰੀ ਵਿਸ਼ਵ ਸੰਮੇਲਨ
WSSD = World Summit on Sustainable Development.
FCCC = Frame work Convention on Climate Change.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਕਿਓਟੋ ਪ੍ਰੋਟੋਕਾਲ (Kyoto Protcol) ਦਾ ਕੀ ਸਿੱਟਾ ਨਿਕਲਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੀਨ ਹਾਊਸ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਸੀਮਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਗਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਚ ਕੋਟੀ ਸੰਮੇਲਨ (Earth Summit) ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਿੱਥੇ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਸੰਨ 1972 ਨੂੰ ਸਵੀਡਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸਟਾਕਹਾਮ (Stockhom) ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਦੂਜੀ ਪਿਥਵੀ ਉੱਚ ਕੋਟੀ ਮੀਟਿੰਗ ਦੀ ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ (Agenda) ਕੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਨ 1992 ਵਿਖੇ ਰਿਓ ਡੀ ਜੈਨੇਰੀਓ ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਵਿਚ ਹੋਏ ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਏਜੰਡਾ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ (Global Warming) ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਸੀ. ਐੱਫ., ਐੱਲ (CFL) ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੀ. ਐੱਫ. ਐੱਲ. = ਨਿਪੀੜਤ ਪ੍ਰਤਿਦੀਪਤ ਲੈਂਪ
(CFL = Compressed Fluorescent Lamp)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਰਮਦਾ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਿਸ ਨੇ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਰਮਦਾ ਬਚਾਉ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਮੇਧਾ ਪਾਟੇਕਰ ਨੇ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
LIFE ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
LIFE = Life Initiative Faculty for Urban Environment.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
S D N P ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
S D N P = Sustainable Development Network Programme.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਕਿਸੇ ਦੋ ਆਧੁਨਿਕ ਬਿਜਲੀ ਯੰਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਊਰਜਾ ਦੀ ਖ਼ਪਤ ਵਧੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰੇ-
ਵਾਯੂ ਅਨੁਕੂਲਿਨ ਯੰਤਰ (AC), ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ, ਕਮਰਾ ਗਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਯੰਤਰ, ਫ਼ਰਿਜ਼ ਆਦਿ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉਹ ਕਿਹੜਾ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਜਗਾ ਘਰ ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੁਹਾਡਾ ਗੁਆਂਢ ਮੱਥਾ (Neighbourhood) ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਤੁਹਾਡੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਜਗਾ ਅਤੇ ਆਖ਼ਿਰ ਵਿਚ ਕੌਮੀ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਧੀਆਂ (Agreements) ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਗਰੁੱਪ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਕੋਈ ਚਾਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-

• ਆਵਾਸ ਕਲੱਬਾਂ (Eco-clubs) ਜਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਗਰੁੱਪ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਭਰਤੀ ਕਰਕੇ ।
• ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਿਊਂਸੀਪਲ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ/ਕਮਿਸ਼ਨਰ, ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਐੱਮ.ਐੱਲ.ਏ. ਨਾਲ ਅਤੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸਲਾਹਮਸ਼ਵਰਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰਕੇ !
• ਸ਼ੈ-ਇੱਛਿਤ ਕੰਮ (Voluntary work) ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅਗਾਊਂ ਸਮੇਂ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦ ਕੈਰੀਅਰ ਅਪਣਾ ਕੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, ਆਰਥਿਕਤਾ, ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਵਿਗਿਆਨ, ਗ੍ਰਾਮੀਣ/ਪੇਂਡੂ ਬੰਧਣ, ਸਮਾਜ ਸੇਵਾ, ਜਨ ਸਿਹਤ, ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਪਾਲਿਸੀ, ਹਾਈਡੁਲੋਜੀ (Hydrology), ਮਾਨਵ-ਵਿਗਿਆਨ (Anthropology) ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
• ਜੇਕਰ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਜਨਹਿੱਤ ਮੁਕੱਦਮੇਬਾਜ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਕਚਹਿਰੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਿੱਖਿਆ ਢੋਢੁਆਈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਬਾਰੇ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਭਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

• ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ – ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣਾ, ਤਾਂ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਹੋ ਸਕੇ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲ ਸਕੇ ।
• ਢੋਆ – ਢੁਆਈ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ-ਸਰਕਾਰੀ ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ, ਆਪਣੇ ਦੋ ਪਹੀਆਂ ਅਤੇ ਚਾਰ ਪਹੀਆਂ ਵਾਹਨਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਚਲ-ਫਿਰ ਕੇ ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ – ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਆਦਿ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਠੋਸ ਅਤੇ ਤਰਲ ਤੇ ਵਿਸ਼ੈਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਆਦਿ ਵਿਚ ਨਾ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਵੇ, ਪੱਤਿਆਂ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਕਚਰੇ ਨੂੰ ਨਾ ਸਾੜਿਆ ਜਾਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇਵੀ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਕੀ ਨਤੀਜੇ ਨਿਕਲੇ ? ਉੱਤਰ-ਬਿਸ਼ਨੋਈ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਭੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਲਈ, ਸਗੋਂ ਤਾਂਬੇ ਦੀ ਤਸ਼ਤਰੀ (Copper plate) ‘ਤੇ ਖੁਦਿਆ ਹੋਇਆ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਫਰਮਾਣ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

1. ਬਿਸ਼ਨੋਈ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਲਗਾਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਹਰੇ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਕੱਟਣ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਤੇ ਮੁਕੰਮਲ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।
2. ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਗ਼ਲਤੀ ਨਾਲ ਇਸ ਹੁਕਮ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰੇਗਾ ਤਾਂ ਰਾਜ ਉਸ ‘ਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾ ਦੇਵੇਗਾ ।
3. ਸ਼ਾਹੀ ਘਰਾਣੇ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਮੈਂਬਰ ਬਿਸ਼ਨੋਈ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
700 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਪੈਦਲ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸੁੰਦਰ ਲਾਲ ਬਹੂਗੁਣਾ ਨੇ ਕੀ ਨਾਅਰਾ ਦਿੱਤਾ ? ਉਸ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੁੰਦਰ ਲਾਲ ਬਹੂਗੁਣਾ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਇਸ ਨਾਅਰੇ “ਦਰੱਖਤਾਂ ਨੂੰ ਚਿਪਕ ਜਾਓ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਚਾਓ, ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਲੁੱਟੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਚਾਓ” ਨੂੰ ਗਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਗੜਵਾਲ ਅਤੇ ਕੁਮਾਉਂ ਦੇ ਯੁਵਕਾਂ ਨੇ 700 ਕਿ.ਮੀ. ਦੀ ਪੈਦਲ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ।

ਪਸ਼ਨ 6.
ਅੰਨਾ ਹਜ਼ਾਰੇ (Anna Hazare) ਦੀ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਨਾ ਹਜ਼ਾਰੇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ (Role of Anna Hazare) – ਕਿਸ਼ਨ ਬਾਬੂਰਾਓ ਹਜ਼ਾਰੇ, ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਆਮਟੇ (Amte) (ਵੱਡਾ ਭਰਾ) ਵਜੋਂ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਦੀ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਹਿਮਦਨਗਰ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜੀ ਬਿਹਤਰੀ ਲਈ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ । ਇਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਉਣਾ ਅਤੇ ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । 1975 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਨਿਗੂਣੇ ਜਿਹੇ ਆਰੰਭ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਗ਼ਰੀਬੀ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਰਾਲੇਗਨ ਸਿਧੀ (Rolegan Sidhi) ਨਾਮਕ ਪਿੰਡ ਨਮੂਨੇ ਦੇ ਇਕ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਅਤੇ ਉਮੀਦ ਦਾ ਸਰੋਤ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਸ੍ਰੀ ਅੰਨਾ ਹਜ਼ਾਰੇ ਜਨ ਲੋਕਪਾਲ ਬਿੱਲ ਬਾਰੇ ਬੜੇ ਸਰਗਰਮ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਤ ਮੰਤਰਾਲਾ (Ministry of Environment and Forests) ਨੇ ਕਿਹੜੀਆਂ ਮੁੱਖ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਆਰੰਭੀਆਂ ਹਨ ? ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਤ ਮੰਤਰਾਲਾ (The Ministry of Environment and Forests) – ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਤ ਮੰਤਰਾਲਾ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਇਕ ਕੇਂਦਰੀ ਏਜੰਸੀ (Nodal agency) ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਾਰਜਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨੀਆਂ, ਤਰੱਕੀ, ਤਾਲ-ਮੇਲ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰਨਾ ਇਸ ਏਜੰਸੀ ਦੇ ਕਾਰਜ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਏਜੰਸੀ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਾਤਾਵਰਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (United Nations Environment Programme) ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਏਜੰਸੀ ਵਜੋਂ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਤ ਮੰਤਰਾਲਾ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਮੁੱਖ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ :-

• ਬਨਸਪਤੀ ਸਮੂਹ, ਪਾਣੀ ਸਮੂਹ, ਵਣਾਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ।
• ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ।

• ਪਤਨ ਹੋਏ ਖੇਤਰਾਂ (Degraded areas) ਦੀ ਪੁਨਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਵਣ ਰੋਪਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਅਪਰਨ ਹੋਏ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਪੁਨਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਵਣ ਰੋਪਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ।

ਕਾਫ਼ੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਮੰਡਲ, ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਲਿਆ (Directorate) ਬੋਰਡ, ਅਧੀਨ ਦਫ਼ਤਰ (Subordinate offices), ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ (Autonomous bodies) ਅਤੇ ਪਬਲਿਕ ਸੈਕਟਰ ਕਾਰੋਬਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਇਸ ਮੰਤਰਾਲਾ ਦੀ ਜੱਥੇਬੰਦਕ ਬਣਤਰ ਦੇ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ਵਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕੰਮ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-
(i) ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਇਹ ਮੰਤਰਾਲਾ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਬਣਤਰ ਵਜੋਂ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਏਜੰਸੀ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਮੰਤਰਾਲਾ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ, ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਮੰਤਰਾਲਾ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ (UNEP) (ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ) ਦੀ ਨੋਡਲ ਏਜੰਸੀ ਵਜੋਂ ਵੀ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਸੰਬੰਧੀ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਸ਼ਵ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ (Main thenne) ਕੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
2002 ਨੂੰ ਜੌਹਨਸਬਰਗ ਵਿਖੇ ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਸੰਬੰਧੀ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਇਸ ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਕਿਸਮ ਦੀ ਵਿਧੀ, ਭਾਵ ਝੱਲਣਯੋਗਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਅਤੇ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਬੁੱਲਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਬਾਰੇ ਗ਼ੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਭਾਈ ਜਾਂਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ । ਉੱਤਰ-
ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ (Non Government Organisation) ਸੈ-ਇੱਛਿਤ ਏਜੰਸੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਥਾਨਿਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਇਕ ਲੜੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕਿਰਿਆ ਗਰੁੱਪ (Action group) ਅਤੇ ਦਬਾਉ ਗਰੁੱਪ (Pressure gioup) ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਗਰੁੱਪ ਜਨ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਚਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੁੱਝ ਅੰਦੋਲਨ ਇਹ ਹਨ :

• ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ (Chipko Andolan) – ਟਿਹਰੀ-ਗੜਵਾਲ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਚਲਾਏ ਗਏ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕਰਨ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਜੀਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ।
• ਨਰਮਦਾ ਬਚਾਉ ਅੰਦੋਲਨ (Narmada Bachao Andolan, NBA) – ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਲਪ ਵਿਕਿਸ਼ (Kalpa Viraksh) ਨਾਮ ਵਾਲੇ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਮੇਧਾ ਪਾਟੇਕਰ ਨੇ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਸਰਦਾਰ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਬਣਨ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਥਾਨਿਕ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨੰਤਰਨ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਸਰੋਵਰ ਵਿਚ ਡੁੱਬਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ।
• ਕੇਰਲਾ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਾਹਿਤਿਆ ਪਰਿਸ਼ਦ (Kerala Sastra Sahitya Parishad) – ਇਸ ਪਰਿਸ਼ਦ ਨੇ ਸਾਈਲੈਂਟ ਘਾਟੀ (Silent Valley) ਦੇ ਵੱਡਮੁੱਲੇ ਬਨਸਪਤੀ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਸਾਈਲੈਂਟ ਘਾਟੀ ਬਹੁਮੰਤਵੀ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ।
• ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਲਈ ਸੁਸਾਇਟੀ (Society for Clean Environment) – ਇਸ ਸੁਸਾਇਟੀ ਨੂੰ ਮੁੰਬਈ ਵਿਖੇ 1981 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਅੰਤਰ ਸਕੂਲੀ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਅੰਦਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਆਦਿ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰਕੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅੰਦਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੁਕਿਰਿਆਵੀ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਜ਼ਰੁਰੀ ਜੈਵਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ, ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਜੀਵਨ ਸਹਾਇਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਅਤੇ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗਤਾ (Sustainability) ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਾ, ਜੀਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ, ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਸਕਦੇ ਹਨ-

1. ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਕੇ, ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ/ਮਨਾਂ ਅੰਦਰ ਧਰਤੀ ਸੰਬੰਧੀ ਨੇਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
2. ਪਾਣੀ, ਹਵਾ, ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਆਦਿ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
3. ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਵਲ 3-R ਪਹੁੰਚ ਅਪਨਾਉਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਤਕਨੀਕੀ ਪ੍ਰਤੀ (Technological progress) ਦੀ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

• ਰਸਾਇਣਿਕ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕ ਪਦਾਰਥਾਂ (Chemical pesticides) ਦੀ ਥਾਂ ਜੀਵ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ (Bio-pesticides) ਲਏ ਜਾਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ।
• ਨਾਂਸਟੋਕ (Nostoc), ਐਨਾਬੀਨਾ (Anabaena) ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦਾ ਯੋਗਿਕੀਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਾ ਕੇਵਲ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਹੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਉਪਜ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵਧੀ ਹੈ ।
• ਬਾਇਓਗੈਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਾ ਕੇਵਲ ਊਰਜਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਖੇਤੀ ਲਈ ਕੀਮਤੀ ਕਾਰਬਨੀ ਖਾਦ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਸੁਧਰੇ ਹੋਏ ਤਰੀਕੇ, ਜਲ ਵਿਭਾਜਕ (Watersheds) ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਢੁੱਕਵਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧਣ, ਜਨਸੰਖਿਆ, ਪੈਦਾਇਸ਼ ਰੋਕਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਅਤੇ ਬੰਜਰ ਤੋਂ ਸੁਧਾਰ (Reclamation of soil) ਆਦਿ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ . ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਫੁਲਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ (Science and Technology) ਵਿਭਾਗ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕੀ ਹਨ ?
ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੁੱਝ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਇਹ ਹਨ-

1. ਖੋਜ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ, ਕੌਮੀ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਲਈ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਲਈ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨਾ ।
2. ਖੰਡ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ, ਪ੍ਰਤੀ ਕੰਪਾਜਿਟ ਸ਼ੈਲੀ (Composites) ਉੱਡਣੀ ਰਾਖ (Fly ash) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਨਿਪਟਾਰੇ ਸੰਬੰਧੀ ਨਵੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨਾ ।
3. ਅਗਾਊਂ ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਕੌਂਸਿਲ (Technology Information Forecasting and Assessment Council) (TIFAC) ਦੁਆਰਾ ਸੂਚਨਾ ਸੰਬੰਧੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਪੱਧਰ ਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਨੂੰ ਉੱਨਤ ਕਰਨਾ ।
4. ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ।
5. ਸਮਾਜੀ-ਆਰਥਿਕ ਖੇਤਰ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਪੇਂਡੂ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲਈ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ।
6. ਮੌਸਮ ਸੰਬੰਧੀ ਅਗਾਊਂ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭੂਚਾਲ-ਵਿਗਿਅਨ ਸੰਬੰਧੀ ਨਿਰੀਖਣ ਦੇ ਲਈ ਸਹੂਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਉਹਨਾਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਉ ਜਿਹੜੀਆਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਤ ਮੰਤਰਾਲਾ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਕੇਂਦਰੀ ਏਜੰਸੀ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ-

• ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (United Nations Environment Programme UNEP)
• ਦੱਖਣ-ਏਸ਼ੀਆਂ ਸਹਿਯੋਗ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (South Asia Co-operation Programme SACEP)
• ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੇਂਦਰ (International Centre for Integrated Mountains Development ICIMOD)
• ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਯੂਨੀਅਨ (International Union for Conservation of Nature and Natural Resources IUCN) ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕਈ ਹੋਰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਜੰਸੀਆਂ, ਖੇਤਰੀ ਬੋਰਡ (Regional boards) ਅਤੇ ਬਹੁਪੱਖੀ (Multilateral) ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਇਕਰਾਰਨਾਮਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਇਕਰਾਰਨਾਮਿਆਂ ਉੱਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ-

1. ਵੇਲ਼ ਦੇ ਪਕੜਣ/ਮਾਰਨ ਨੂੰ ਨਿਯਮਬੱਧ ਕਰਨ ਸੰਬੰਧੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਮੇਲਨ (International Convention for regulation of whalling)
2. ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੌਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਸੰਮੇਲਨ (International Plant Protection Convention)
3. ਐਂਟਾਰਟਿਕਾ ਇਕਰਾਰਨਾਮਾ (The Antartic Treaty)
4. ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੀਆਂ ਸੇਜਲ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦਾ ਸੰਮੇਲਨ (Convention on Wetlands of international importance)
5. ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਜੰਗਲੀ ਬਨਸਪਤੀ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਪਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਸੰਮੇਲਨ (Convention on International trade in Endangered species of Wild Flora and Fauna)
6. ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਸੰਬੰਧੀ 1978 ਨੂੰ ਹੋਏ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਪ੍ਰੋਟੋਕਾਲ (Protocol of 1978 relating to the international convention for the prevention of pollution from ships)
7. ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਹੋਇਆ ਵੀਆਨਾ (Vienna) ਸੰਮੇਲਨ (Vienna Convention for the protection of the Ozone layor)
8. ਪਲਾਇਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ (Conservation of migratory species)
9. ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ/ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸਰਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਗਤੀ (Movement) ਸੰਬੰਧੀ ਬੇਸਲ ਸੰਮੇਲਨ (Basel Convention on Transboundary Movement of Hazardous Substances)
10. ਜਲਵਾਯੂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਖਾਕੇ ਸੰਬੰਧੀ ਸੰਮੇਲਨ (Framework Convention on Climate Change)
11. ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੰਮੇਲਨ (Convention on Conservation of biodiversity)
12. ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਨੂੰ ਸੋਖਣਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਮਾਨਟ੍ਰੀਆਲ ਪ੍ਰੋਟੋਕਾਲ । (Montreal Protocal on the substances that deplete the Ozone Layer)
13. ਮਾਰੂਥਲ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਮੇਲਨ (International Convention for Combating Desertification) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
‘ਸਾਖਰਤਾ’ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਿਸ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ! ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਚੌਗਿਰਦਾ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਹਰ ਪੱਖ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਾਖਰਤਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ-

1. ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖਿਅਤ ਹੋਣ ਹੋਣ ਨਾਲ, ਜਣਨ ਸਮਰੱਥਾ ਘਟਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਭਾਰ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਗ਼ਰੀਬੀ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸਾਖਰਤਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
3. ਸਾਖਰਤਾ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਦੀਆਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀਜ਼ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਸਾਖਰਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਵਾ, ਵਣ, ਮਿੱਟੀ ਵਰਗੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ !
5. ਸਾਖਰਤਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 9 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ (ਭਾਗ-2) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 9 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ (ਭਾਗ-2)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
1987 ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਬਰੈਂਡਟਲੈਂਡ ਰਿਪੋਰਟ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਸਾਡਾ ਸਾਂਝਾ ਭਵਿੱਖ (Our Common Future) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਚਕੋਟੀ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਨਾਂ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਚਕੋਟੀ ਦਾ ਨਾਂ ਰਾਇਓ ਘੋਸ਼ਣਾ (Rio Declaration) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਚਕੋਟੀ ਸੰਮੇਲਨ (Earth Summit) ਕਿੱਥੇ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ?
ਜਾਂ
1992 ਨੂੰ ਪਿਥਵੀ ਸੰਮੇਲਨ ਕਿੱਥੇ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਉੱਚ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਰਾਇਓ ਡੇ ਜੈਨੀਰੀਓ (ਬਾਜ਼ੀਲ) ਵਿਖੇ 1992 ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਾਰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਪਦ (Term) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਾ-ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪਦ ਦੀ (Unsustainable development) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੀ. ਐੱਸ. ਡੀ. ਦਾ ਵੱਡਾ ਰੂਪ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੀ. ਐੱਸ. ਡੀ. = ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਵਾਸਤੇ ਕਮਿਸ਼ਨ (CSD = Commission on Sustainable Development)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਿਸ ਗੈਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਸੀਮਾ ਤਕ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਚਕੋਟੀ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ (Agenda) ਵਿਚ ਕਿਹੜਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦਰਜ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ ਵਿਚ ਏਜੈਂਡਾ-21, ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਾਇਓ ਘੋਸ਼ਣਾ (Rio declaration) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਦਰਜ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਜਾਂ ਐੱਸ. ਡੀ. (SD) ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹੁੰਚਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਪਹੁੰਚਾਂ, ਆਰਥਿਕ ਹੱਦਾਂ, ਸਿਆਸੀ ਪਹੁੰਚਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕੋਈ ਦੋ ਵੰਗਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਵੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ।
2. ਗ਼ਰੀਬੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਨ ਸੰਘਣਤਾ (Population density) ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
324 ਵਿਅਕਤੀ (Person) ਪ੍ਰਤੀ ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਆਰਥਿਕ ਚਿੰਤਨ/ਵਿਚਾਰ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀ. ਡੀ. ਪੀ. (GDP) ਕੁੱਲ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ (Gross Development Production) ਅਤੇ ਖ਼ਪਤ ਦਾ ਪੈਟਰਨ (Consumption pattern) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪਹੁੰਚਾਂ (Social approaches) ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਤਿੰਨ ਸਿਧਾਂਤ (Three principles) ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿਧਾਂਤ 20; ਸਿਧਾਂਤ 21 ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ 22 ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ 21 (Agenda 21) ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ 20 ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਔਰਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਸਮਾਨਤਾ (Inequality) ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਰੁਤਬੇ (Status) ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰਤਾਂ) . ਵਾਤਾਵਰਨ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਅਤੇ ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਬੜੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ 21 (Agenda 21) ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ 22 ਕੀ ਆਖਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸਥਾਨਕ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ (Participation) ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਬਾਰੇ ਚੰਗੀ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰਿਵਾਜਾਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸਾਂਝਾਂ (Global Commons) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ । ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਵੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਰਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ (Trans boundary) ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸਾਂਝਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਂਝਾਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਮਾੜੇ ਅਸਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਵਾ ਘਰ ਗੈਸਾਂ (Green House Gases) ਵਿਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਜਮਾਉ ਅਤੇ ਮੀਥੇਨ (Methane) । ਇਹ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਪਨ (Global Warming). ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ਅਤੇ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਪਰਤ ਨੂੰ ਪਤਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋਕਾਰਬਨਜ਼ (Chlorofluorocarbons) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਗ਼ਰੀਬੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਵਿਚ ਅੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ (Agenda) 21 ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ 5 ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਐੱਨ. ਸੀ. ਈ. ਪੀ. (NCEP) ਦਾ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐੱਨ. ਸੀ. ਈ. ਪੀ.-ਵਾਤਾਵਰਣ ਯੋਜਨਾ ਸੰਬੰਧੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਮਿਸ਼ਨ (NCEP National Commission on Environment Planning) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਪਹੁੰਚ (Participatory approach) ਦੇ ਦੋ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸੰਯੁਕਤ ਵਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (Joint Forest Management).
2. ਸਾਂਝਾ (ਤਰਲ) ਨਿਕਾਸੀ ਪਦਾਰਥ ਨਿਰੂਪਣ ਪਲਾਂਟ (Common Efficient Treatment Plant) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਵਿਕਾਸ (World Health Day) ਕਦੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਦਿਵਸ ਹਰ ਸਾਲ 7 ਅਪਰੈਲ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਝਾੜ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਦੀਆਂ ਦੋ ਢੁੱਕਵੀਆਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀਜ਼ (Appropriate Technologies) ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ । ‘
ਉੱਤਰ-

1. ਜੀਵ ਨਾਸ਼ਕਾਂ (Bio pesticides) ਅਤੇ ਜੀਵ ਖਾਦਾਂ (Bio fertilizers) ਦਾ ਵਿਕਾਸ ।
2. ਕਾਰਬਨੀ ਖੇਤੀ (Organic farming) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਕਿਸ ਸੋਧ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਲਈ ਨਵੇਂ ਮਾਪ ਜੋੜੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ 1976 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ 42ਵੀਂ ਸੋਧ ਨੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਜਾਰੀ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਪਹੁੰਚਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿਧਾਂਤ 3; ਸਿਧਾਂਤ 5; ਸਿਧਾਂਤ 7; ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ 8 ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ (Sustainable Development) ਦੇ ਤਿੰਨ ਮਾਪਾਂ (Dimensions) ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਗਰੀਬੀ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ।
2. ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਅਤੇ ਵਧਾਉਣਾ ।
3. ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਸੀ. ਐੱਫ. ਐੱਲ. (CFL), ਐੱਲ. ਈ. ਡੀ. (LED) ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੀ. ਐੱਫ. ਐੱਲ.-ਨਿਪੀੜਤ ਦੀਪਤ ਲੈਂਪ । CFL – Compact Fluorescent Lamp)
ਐੱਲ. ਈ. ਡੀ. (LED) – Light-emitting Diode.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਕੁੱਝ ਜੀਵ ਈਂਧਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਾਇਓਐਥੇਨਾਲ ਬਾਇਓ ਡੀਜ਼ਲ, ਪੈਟਰੋਲ ਅਤੇ ਨਿਪੀੜਤ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਕਿਸ ਗੈਸ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹੱਦ ਤਕ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ (CO₂) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਧਰਤੀ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ-21 (Agenda-21) ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਰਜ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
27 ਸਿਧਾਂਤ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਬਿਜਲੀ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਅਜਿਹੇ ਆਧੁਨਿਕ ਘਰੇਲੂ ਯੰਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਖ਼ਰਚ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਯੂ ਅਨੁਕੂਲਿਨ (Air Conditioners), ਮਾਈਕ੍ਰੋਵੇਵ (Microwaves), ਪਾਣੀ ਗਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੀਟਰ (Water Heaters) ਅਤੇ ਪ੍ਰੈਸ ਹਨ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਂਝਾਂ (Global Commons) ਕੀ ਹਨ ? ਦੋ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿਓ । ਰਾਇਓ ਘੋਸ਼ਣਾ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਸਿਧਾਂਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥ ਸਰਹੱਦਾਂ ਦੇ ਪਾਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਮਾੜੇ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਂਝਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਉਸ ਗੈਸਾਂ (Green House Gases) ਅਤੇ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋਕਾਰਬਨਜ਼ (Chlorofluorocarbons) ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਅਤੇ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਦਾ ਸਖਣਿਆਉਣ (Depletion) ਕੀਤਾ ਹੈ । ਰਾਇਓ ਘੋਸ਼ਣਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ 7 ਇਹ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਧਰਤੀ ਦੀ ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਬਚਾਉ ਅਤੇ ਅਨਿੱਖੜਤਾ (Intergrity) ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਵਿਸ਼ਵ ਨੂੰ ਕਿਹੜੀਆਂ ਵੰਗਾਰਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਵੰਗਾਰਾਂ-

1. ਮਨੁੱਖੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ।
2. ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਦਿਹਾਤੀ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿਚ ਗ਼ਰੀਬੀ ।
3. ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਵੰਗਾਰਾਂ (Challenges of Globalization) ।
4. ਊਰਜਾ ਸਰੋਤਾਂ ਤਕ ਰਸਾਈ (Access) ।
5. ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ।
6. ਪੀਣ ਲਈ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ।
7. ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਵੰਗਾਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਉ ।
ਉੱਤਰ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਵੰਗਾਰਾਂ-

1. ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ
2. ਸਾਖ਼ਰਤਾ ।
3. ਗ਼ਰੀਬੀ ।
4. ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਲਈ ਸਾਖ਼ਰਤਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਦੇ ਲਈ ਸਾਖ਼ਰਤਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ-

1. ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਣਨ ਸਮਰੱਥਾ (Fertility) ਘਟਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਪੈਂਦੇ ਭਾਰ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਗ਼ਰੀਬੀ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸਾਖ਼ਰਤਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
3. ਸਾਖ਼ਰਤਾ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਵੀਆਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀਜ਼ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
4. ਪਾਣੀ, ਹਵਾ, ਵਣ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵਰਗੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ।
5. ਸਾਖ਼ਰਤਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਬੁੱਲਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਆਰਥਿਕ ਪਹੁੰਚਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿਧਾਂਤ ਤੀਜਾ (Principle 3) – ਮੌਜੂਦਾ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜੀਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਇਕ ਸਮਾਨ ਪੂਰਤੀ ।
ਸਿਧਾਂਤ ਪੰਜਵਾਂ (Principle 5) – ਰਾਜ ਗ਼ਰੀਬੀ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਾਂਤ ਰਾਜ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇਣਗੇ ।
ਸਿਧਾਂਤ ਸੱਤਵਾਂ (Principle 7) – ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੀ ਪਰਿਸਬਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਨਰੋਆਪਨ (Health) ਅਤੇ ਪੂਰਨਤਾ ਦੀ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਹਰੇਕ ਰਾਜ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰੇ ।
ਸਿਧਾਂਤ ਅੱਠਵਾਂ (Principle 8) – ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿਚ ਇਹ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਖ਼ਪਤ ਦੀਆਂ ਨਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਬੁਣਤਾਂ (Unsustainable patterns). ਨੂੰ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਢੁੱਕਵੀਂ ਜੀਵ ਅੰਕੜਾ ਸੰਬੰਧੀ ਪਾਲਿਸੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਮੂਹਿਕ ਕਿਰਿਆ ਪਹੁੰਚ (Collective Action approach) ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮੂਹਿਕ ਪਹੁੰਚ ਇਹ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ, ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਅਤੇ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ (NGO’s) ਨੂੰ ਭਾਗੀਦਾਰੀ (Participatory) ਪਹੁੰਚ ਅਪਣਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣ ਦੇ ਵਕਤ, ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਦੇ ਲਾਗੂ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਫ਼ਾਇਦਿਆਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਇਕ ਸਮਾਨ ਹਿੱਸੇਦਾਰਾਂ (Partners) ਵਜੋਂ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ । ਇਸ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੰਯੁਕਤ ਵਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (Joint Forest Management) (1990) ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਾਂਝਾ ਨਿਕਾਸੀਤਰਲ ਨਿਰੂਪਣ ਪਲਾਂਟ (Common Efficient Treatment Plant CETP), ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ ਜਿਹੜੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ 3R ਪਹੁੰਚ (3R-Approach ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਲਈ 3R ਪਹੁੰਚ-ਉਸਲੋ ਵਿਖੇ ਜਨਵਰੀ, 1904 ਨੂੰ ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਕਮਿਸ਼ਨ (Commission of Sustainable Development) ਸੰਬੰਧੀ ਹੋਈ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਲਈ 4 ਟੀਚਿਆਂ ਵਿਚੋਂ 3 R ਪਹੁੰਚ ਇਕ ਟੀਚਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪਹੁੰਚਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ-

1. ਘਟਾਉਣਾ ਜਾਂ ਘੱਟ ਕਰਨਾ (To Reduce) – ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਪਦਾਰਥਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨ (Fossil Fuels) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ।
2. ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ (Renewable) ਪਦਾਰਥਾਂ ਜਿਵੇਂ-ਕੱਪੜਾ, ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਰੁਮਾਲ, ਹੰਢਣਸਾਰ ਬਰਤਨ, ਮੁਰੰਮਤ ਯੋਗ ਫ਼ਰਨੀਚਰ ਅਤੇ ਪਟਵੇਅਰ ਡੱਬੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ।
3. ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ (Recycling) – ਪੁਰਾਣੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਲਾਹੇਵੰਦ ਪਦਾਰਥ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੰਨੇ ਦੀਆਂ ਪੱਛੀਆਂ (Beggase) ਤੋਂ ਕਾਗਜ਼ ਅਤੇ ਗੱਤਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਬੁੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਮਰਥਨ (Basic Support) ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਵਿਚ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਸਮਰਥਨ-ਟਿਕਾਓ (Sustainability) ਦੇ ਕਈ ਮਾਪ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ-

1. ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਘਾਟਾਂ (Deprivation) ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ।
2. ਪੱਕੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗਰੀਬੀ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਅਤੇ ਵਾਧੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ।
3. ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਨਾ ਕੇਵਲ ਆਰਥਿਕ ਵਿਧੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਵਿਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ (Rain water havesting) – ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਦਾ ਢੁੱਕਵਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜ਼ਿਆਦਾ ਧੁੰਦ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ, ਜਿੱਥੇ ਕਿ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਬਾਰਸ਼ ਹੋਣ ਤੇ ਧੁੰਦ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਇਕੱਤਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਮੋਟਰਾਂ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਪੰਪਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਹੈਂਡ ਪੰਪ ਅਤੇ ਪੈਡਲ ਪੰਪਾਂ (Paddle pumps) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਢੁੱਕਵੀਂ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ (ਹੱਥ ਪੰਪ ਅਤੇ ਪੈਡਲ ਪੰਪ) ਪੰਪਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਾਣੀ ਚੰਗੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਡੂੰਘੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵਕਤ ਲਗਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਖਪਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਪਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ-

1. ਉਰਜਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਉਰਜਾ ਦਾ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
2. ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂ ਰਹੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪੁੱਜ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
3. ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਅਧਿਕ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਘਟਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ।
4. ਸੋਸਾਇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਕਮੀ !
5. ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਖਪਤ ਸੰਬੰਧੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਸੰਬੰਧੀ ਖਪਤ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ-21 (Agenda-21) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ-21-ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੇ ਸੰਨ 1992 ਨੂੰ ਬਾਜ਼ੀਲ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਰਾਇਓ ਡੀ ਜੈਨੇਰੀਓ ਵਿਚ [United Nations Conference Environment & Development (UNCED)] ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਸੰਮੇਲਨ (Earth Summit) ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਨੂੰ ਰੀਓ ਘੋਸ਼ਣਾ (Rio Declaration) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਦੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਤੇ 800 ਪੰਨਿਆਂ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਖਰੜਾ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ-21 (Agenda-21) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਯੋਜਨਾ 21ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਲਈ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰਾਂ ਲਈ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਖਾਕੇ (Blue prints) ਦਰਜ ਹਨ । ਇਸ ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ 27 ਸਿਧਾਂਤ (27Principles) ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਲਈ ਅਤੇ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਰੀਓ ਘੋਸ਼ਣਾ ਦੇ ਅਸੂਲ 20’ ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ | (P.S.E.B. 2009)
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਬਾਰੇ ਸਿਧਾਂਤ-20 ਜੋ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ।

1. ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਲਿੰਗ ਅਸਮਾਨਤਾ ਦੂਰ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਉਜਰਤ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਰੀਓ ਘੋਸ਼ਣਾ (Rio-Declaration) ਦੇ 22ਵੇਂ ਸਿਧਾਂਤ ‘ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੀਓ ਘੋਸ਼ਣਾ ਦੇ 22ਵੇਂ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿਚਲੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿੱਚ ਮੁਲ/ਸਥਾਨਿਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੀ ਬੜੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੰਪਰਾਗਤ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਰਾਜਾਂ (States) ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਿਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਪਛਾਣਨ ਅਤੇ ਰੁਚੀਆਂ ਵਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਲੋਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ‘ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ – ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਜੀਵਨ ਸਹਾਇਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਦੇ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜੈਵਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਅਤੇ ਕਾਇਮ-ਰਹਿਣਯੋਗਤਾ (Sustainability) ਹੀ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਸਗੋਂ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇ ਦੋਵੇਂ ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ-

1. ਪਾਣੀ, ਹਵਾ, ਮਿੱਟੀ, ਉਰਜਾ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਲਈ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
2. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਧਰਤੀ ਬਾਰੇ ਸੋਚ (Earth thinking) ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
3. ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਸੰਬੰਧੀ 3-R ਪਹੁੰਚ ਅਪਣਾ ਕੇ ।
   ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਮੇਧਾ ਪਾਟੇਕਰ ਅਤੇ ਸੀ ਸੁੰਦਰ ਲਾਲ ਬਹੁਗੁਣਾ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਚੰਡੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਭੱਟ ਦੀ ਦੇਣ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਬੁੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਤਕਨੀਕੀ ਪ੍ਰਤੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ |
ਉੱਤਰ-

1. ਜੀਵ ਨਾਸ਼ਕਾਂ (Bio-pesticides) ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਜੀਵ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਜਨ ਸਿਹਤ ਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸਨੇ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਹੈ ।
2. ਨਾਸਟੋਕ (Nostoc), ਐਨਾਬੀਨਾ (Anabaena) ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਸਥਿਰੀਕਰਨ (No fixing) ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਵਰਗੇ ਜੀਵ ਫਰਟੇਲਾਈਜਰਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾ ਕੇਵਲ ਝਾੜ ਵਿਚ ਹੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਭਾਂ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਵਧੀ ਹੈ ।
3. ਸੌਰ (Solar), ਪਣ (Hydro) ਵਾਯੂ ਅਤੇ ਨਿਊਕਲੀ ਊਰਜਾ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਾ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਹੋਣ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤਕਰੀਬਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਰਹਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ।
4. ਬਾਇਓਗੈਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (Biogas programme) ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਤੋਂ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਬਹੁਮੁੱਲੀ ਕਾਰਬਨੀ ਖਾਦ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
5. ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ, ਜਲ-ਵਿਭਾਜਕਾਂ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਆਦਿ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ । ਟਿਕਾਊ ਸਮਾਧਾਨ (Solutions) ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ, ਜੈਵਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Biological System), ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Economic System) ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Political System) ਦੀਆਂ ਆਪਸੀ ਅੰਤਰ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਲਈ ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਇਹ ਹਨ

1. ਜਣਨਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ, ਜੀਵਕ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਅਵਸਥਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।
2. ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਤਸੱਲੀਬਖਸ਼ ਪੂਰਤੀ ਗਰੀਬੀ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ਬਰਾਬਰੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ, ਲਾਹੇਵੰਦ ਵਸਤਾਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਟੀਚੇ ਹਨ ।
3. ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ, ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਭਾਗੀਦਾਰੀ, ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਘੇਰੇ ਹੇਠ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗਟਿਕਾਊ ਸਮਾਧਾਨ (Sustainable Solutions)-

1. ਝਗੜਿਆਂ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ, ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ, ਤਕਨੀਕੀ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪੱਖ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
2. ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਕੁਝ ਦਾਅ ‘ਤੇ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਮਿਲ-ਬੈਠ ਕੇ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੇ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਲਈ ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਬਾਰੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
3. ਝਗੜੇ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਢੁੱਕਵੇਂ ਹੋਣ ।

ਕਾਨੂੰਨਸਾਜ਼ੀ, ਵਿੱਤੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਭਾਗੀਦਾਰੀ, ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਫੈਲਾਉਣਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਉਪਰੋਕਤ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਅੰਤਰ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਆਪਸੀ ਸਹਿਯੋਗ ਲਈ ਕੋਈ ਸੰਗਠਨ ਕਾਇਮ ਹੋ ਜਾਵੇ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦਾ ਅਨੁਵਣ (Monitoring) ਕਰਕੇ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 8 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ (ਭਾਗ-1) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 8 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ (ਭਾਗ-1)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ (ਟਿਕਾਊ) ਵਿਕਾਸ (Sustainable Development) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਬਗੈਰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਾਏ, ਮੌਜੂਦਾ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਨੂੰ ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪੂੰਜੀ (Capital) ਕਿਹੜੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਹੇਠ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤੀ ਪੂੰਜੀ (Natural Capital), ਭੌਤਿਕ ਪੂੰਜੀ (Physical Capital) ਅਤੇ ਮਾਨਵ/ਮਨੁੱਖੀ ਪੂੰਜੀ (Human Capital) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ (ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਕਿਸ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਜੀ. ਐੱਚ. ਬਰੈੱਡਟਲੈਂਡ (G.H. Brundtland) ਨੇ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਨਾਰਵੇ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਸੀ, ਨੇ ਦਿੱਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
‘ਸਾਡੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੁਦਰਤ ਕੋਲ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਡਾ ਲਾਲਚ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸ ਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
“ਭਾਖੜਾ-ਨੰਗਲ ਡੈਮ” ‘‘ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੰਦਰ ਹਨ’’ ਇਹ ਕਿਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ੍ਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਜੀ ਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ (Sustain) ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ (Develop) ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਬਦ (Sustain) ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਾ – ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾਇਆਂ ਬਗੈਰ, ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਘਟਾਉਣ, ਪਰਵਰਿਸ਼ ਕਰਨ, ਵੱਧਣ-ਫੁਲਣ ਦੇਣ ਅਤੇ ਨਰੋਏ ਰਹਿਣ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਾ (Sustain) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ (Develop) – ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਤ ਅਵਸਥਾ (Advance State) ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਜਾਂ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ (ਟਿਕਾਉ) ਵਿਕਾਸ (Sustainable Development) ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਢੰਡ (World Wildlife Fund) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ (ਟਿਕਾਊ) ਵਿਕਾਸ (Sustainable Development-ਸਹਾਇਕ ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Eco-System) ਦੀ ਭਾਰ ਝੱਲਣ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਵਿਚ ਆਏ ਸੁਧਾਰ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਤਿੰਨ ਈਂ ਜ਼ (3 E’s) ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
3 ਈ’ਜ਼ = E = ਆਰਥਿਕਤਾ (Economy), E = ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਵਿਗਿਆਨ (Ecology), E = ਨਿਆਇ ਸੰਗਤੀ (Equity) ਜਾਂ ਸੁਨੀਤੀ ।
(E = Economy, E = Ecology, E = Equity) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਖ਼ਪਤ ਸੰਬੰਧੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਤਕਰੀਬਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੇ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੇਵਲ ਇਕ ਹੀ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਖ਼ਪਤ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸਾਧਨਾਂ (Non-Renewable Resources) ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਆਦਿ, ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਭਲਾਈ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਂ, ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅਪਰਦਨ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਐੱਚ. ਡੀ. ਆਈ. (HDI) ਅਤੇ ਪੀ.ਪੀ.ਪੀ. (P.P.P.) ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐੱਚ. ਡੀ. ਆਈ. = ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਸੂਚਕ-ਅੰਕ (HDI = Human Development Index)
ਪੀ. ਪੀ. ਪੀ. = ਖ਼ਰੀਦ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਇਕ ਸਮਾਨਤਾ (PPP = Purchasing Power Parity)।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਯੂ. ਐੱਨ. ਡੀ. ਪੀ. (UNDP) ਅਤੇ ਸੀ. ਐੱਸ. ਡੀ. (CSD) ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਯੂ. ਐੱਨ. ਡੀ. ਪੀ. = ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ
(UNDP = United Nations Development Programme)
ਸੀ. ਐੱਸ. ਡੀ. = ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ (ਟਿਕਾਊ) ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਕਮਿਸ਼ਨ
(CSD = Commission of Sustainable Development) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਚਿਰ ਸਥਾਈ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਪਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸਾਡੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਲੋੜਾਂ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਜਨ, ਪਾਣੀ, ਹਵਾ, ਨਿਵਾਸ, ਕੱਪੜਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅੰਤਰ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਨਿਊਨਤਮ ਪੱਧਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਪਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਝੱਲਣਯੋਗ ਖਪਤ (Sustainable Consumption) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਕਿਸ ਗੈਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਸੀਮਾ ਤਕ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ (CO₂) ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਸੀਮਾ ਤਕ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
GNP ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
GNP = Gross National Product.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਕਦੋਂ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ? .
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਜਨਵਰੀ, 1994 ਨੂੰ ਓਸਲੋ (Oslo) ਵਿਖੇ ਹੋਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਚ ਕੋਟੀ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਉੱਚ ਕੋਟੀ ਸੰਮੇਲਨ 1992 ਨੂੰ ਰਾਇਓ ਜੇਨਾਰੀਓ (Rio-de Janario) ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਕਿਸ ਨੇ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਦਿੱਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ (ਟਿਕਾਊ) ਵਿਕਾਸ (Sustainable Developmentਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਿਆਂ ਬਗ਼ੈਰ ਮੌਜੂਦਾ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ, ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਕਾਸ ਅੰਤਰਾ ਪੀੜ੍ਹੀ (Intra Generational) ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਪੀੜ੍ਹੀ (Inter Generational) ਵਿਚ ਬਰਾਬਰੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਜੀ. ਐੱਚ. ਬਰੈੱਡਟਲੈਂਡ ਨੇ 1987 ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਬੁੱਲਣਯੋਗ ਟਿਕਾਊ ਅਤੇ ਨਾ-ਭੁੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ (ਟਿਕਾਊ ਅਤੇ ਨਾ-ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਨਾਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਅੰਤਰ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ (Economic Development) ਅਤੇ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ ਝੱਲਣਯੋਗ (ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ (Sustainable Development) ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਅੰਤਰ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਖ਼ਪਤ (Sustainable Consumption) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ । ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋ ਉਪਾਅ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਅਕਲਮੰਦੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ, ਤਾਂ ਜੋ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਉਸੇ ਹੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋ ਸਕਣ, ਜਿਸ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਕਥਨ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰਹਿਣਯੋਗ ਖ਼ਪਤੇ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਦੋ ਉਪਾਅ (Two Steps)-

1. 3-R-ਪਹੁੰਚ (3-R Approach) ਭਾਵ ਘਟਾਉਣਾ (Reduce), ਪੁਨਰਚੱਕਰਣ (Recycling) ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਵਰਤੋਂ (Reuse) ।
   (R = Reduce ; R = Recyling; R = Reuse)
2. ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਅਸੂਲ (Proximity Principle) ਤਾਂ ਜੋ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਖ਼ਰਚੇ ਨੂੰ ਘਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਅਸਮਾਨਤਾ (Inequality) ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਰੁਤਬੇ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨਾ (ਸਿਧਾਂਤ 20) (Principle-20)
2. ਸਿਧਾਂਤ-21 (Principle-21) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਯੁਵਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾਤਮਿਕਤਾ (Creativity), ਆਦਰਸ਼ (Ideals) ਅਤੇ ਹਿੰਮਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
3. ਸਿਧਾਂਤ-22 (Principle-22) ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਖਿਆਲ ਕਿਵੇਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੌਜੂਦਾਂ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਖਿਆਲ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ ।
ਪਹਿਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਖਿਆਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ 1987 ਵਿਖੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਮਿਸ਼ਨ (World Commission on Environment and Development) ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ-

ਜਿਹੜਾ ਵਿਕਾਸ ਮੌਜੂਦਾ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾ ਪਹੁੰਚਾਵੇ, ਉਸ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਬਰੈਂਡਟਲੈਂਡ ਕਮਿਸ਼ਨ 1987 (Brundtland Commission, 1987) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਰਥ ਵਾਧੇ ਵਿਚ ਆਇਆ ਘਾਟਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬਿੰਦੂ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਸਮੁਦਾਇ ਵਧਣ ਤੋਂ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਮੁਦਾਇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾਂ (Quality of life) ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਈਂ ਜ਼ (3-E’s) ਦਾ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਤੇ 3 ਈਜ਼ (3-E’s) ਦਾ ਸੰਬੰਧ, ਆਰਥਿਕਤਾ (Economy), ufarfest feformito (Ecology) mp3 forme Aalst (Equity) ਨਾਲ ਹੈ ।

1. ਆਰਥਿਕਤਾ (Economy) – ਆਰਥਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਸਭ ਦੀ ਭਲਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸਵੈ-ਪੁਨਰ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਥਾਨਕ ਸੰਪੱਤੀ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਵਿਗਿਆਨ (Ecology) – ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਉਸ ਦੀ ਸੀਮਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਪੱਤੀ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਜੁੰਮੇਵਾਰੀ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਹੈ । ‘
3. ਨਿਆਇ ਸੰਗਤੀ (Equity) – ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੁਆਰਾ ਫੈਸਲਾ-ਲੈਣ ਅਤੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਸਮੂਲੀਅਤ ਦੇ ਮੌਕੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । .

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਖ਼ਪਤ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ? ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖ਼ਪਤ (Consumption) – ਜਿਊਂਦੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਲਈ ਮਨੁੱਖੀ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸੇਵਨ ਸਾਡੇ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਇਕ ਅੰਸ਼ ਹੈ । ਚੀਜ਼ਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੇਚਣ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਆਰਥਿਕ ਉੱਨਤੀ ਦਾ ਕੇਵਲ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮਾਪ ਜੀ. ਐੱਨ. ਪੀ. (GNP) ਕੁੱਲ ਕੌਮੀ ਉਤਪਾਦ ਹੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਇਕ ਸਾਲ ਵਿਚ ਵਸਤਾਂ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗਾਂ (Services) ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਕੁੱਲ ਜੋੜ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਖਪਤ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਅਸਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਖ਼ਪਤ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖ਼ਪਤ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ (Effects of Consumption)-

• ਖ਼ਪਤ ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਖਣਿਜਾਂ ਵਰਗੇ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸਖਣਿਆਉਣ (Depletion) ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ, ਸੈਸਿੰਗ ਅਤੇ ਖਪਤ ਦੇ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਕਢਾਈ (Extraction) ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਸਾਧਨ ਹਨ ਲੱਕੜੀ, ਕੱਚਾ ਮਾਲ (Ore), ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨ ਆਦਿ ।
• ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਣੀਆਂ, ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਵਣ ਦਾ ਹੱਦ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ, ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਸਖਣਿਆਉਣ ਅਤੇ ਅਪਰਦਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਖ਼ਪਤ ਹੈ ।
• ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥ ਏਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਖ਼ਪਤ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮੁੱਖ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ !
ਉੱਤਰ-
ਵਸਤਾਂ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗਾਂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਵਰਤੋਂ, ਜਿਸ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਅਸਰ ਪਵੇ, ਅਜਿਹੀ ਖ਼ਪਤ ਟਿਕਾਉ ਖ਼ਪਤ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੀ ਹੋਈ, ਖ਼ਪਤ ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਇਕ ਸਮਾਨ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਠੀਕ ਹੋਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਔਸਲੋ ਸਿੰਪੋਜ਼ੀਅਮ (Oslo Symposium) ਜਿਸ ਦਾ 1994 ਨੂੰ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਨੇ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਚਾਲੂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (Working Definition) ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਉਹ ਹੇਠ ਹੈ-
(“The use of goods and services that respond to the needs and bring a better quality of life, while minimizing the use of natural resources, toxic materials and emission of wastes and pollutants over the life cycle, so as not to jeopardize the needs of future generations.”) ।
ਜੀਵਨ ਚੱਕਰ (Life Cycle) ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪੀੜੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਬਗੈਰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹਾਨੀ. ਦੇ, ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ (Life Style) ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ, ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੈਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜਵਾਬਦੇਹ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗ (ਟਿਕਾਊ) ਵਿਕਾਸ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਦ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਘੇਰੇ ਹੇਠ ਕਈ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ-

1. ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰਨਾ,
2. ਜੀਵਨ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ,
3. ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਵਧਾਉਣਾ,
4. ਉਰਜਾ ਦੇ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ,
5. ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਨਿਊਨਤਮ ਪੱਧਰ ਤੇ ਰੱਖਣਾ,
6. ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿਸ਼ (Perspective) ਵਜੋਂ ਲੈਣਾ ।
7. ਨਿਆਇ ਸੰਗਤੀ (Equity) ਦੇ ਮਾਪ ਨੂੰ ਹਿਸਾਬ ਵਿਚ ਲੈਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਰੁਕਾਵਟਾਂ/ਰੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ । :::
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਰੁਕਾਵਟਾਂ

1. ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੀ ਕਮੀ
2. ਸਮੁਦਾਇ ਵਲੋਂ ਮਦਦ ਦੀ ਘਾਟ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕਮਿਸ਼ਨ (Commission on Sustainable Development CSD) ਦੀਆਂ ਖ਼ਪਤ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਬੁਣਤਰਾਂ (Pattern) ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਜਾਂ
ਟਿਕਾਊ ਖ਼ਪਤ ਇੱਕ ਛਤਰੀ ਵਾਂਗ ਹੈ । ਕਿਵੇਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਜਨਵਰੀ 1993 ਔਸਲੋ (Oslo) ਵਿਖੇ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਉਪਾਵਾਂ ਦੀ ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ।

1. ਊਰਜਾ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਲਈ ਊਰਜਾ ਦੇ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ।
2. ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਵਰਤੋਂ ।
3. ਪੈਕਿੰਗ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਯੂ. ਐੱਨ. ਡੀ. ਪੀ. (UNDP) ਵਲੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਐੱਚ. ਡੀ. ਆਈ. (HDI) ਤਿੰਨ ਬੁਨਿਆਦੀ ਘਟਕਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਯੂ. ਐੱਨ. ਡੀ. ਪੀ. ਨੇ ਇਕ ਹੋਰ ਮਾਪ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਸੂਚਕ-ਅੰਕ (Human Development Index) ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤਿੰਨ ਘਟਕਾਂ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਮਾਪ ਨੂੰ ਇਹ ਇੰਡੈਕਸ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

1. ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਲੋਚਾ/ਤਾਂਘ (Life Expectancy) ਦੁਆਰਾ ਮਾਪਿਆ ਗਿਆ ਸਰੀਰਕ ਨਰੋਆਪਨ ।
   HDI = Human Development Index
2. ਪ੍ਰੋੜ ਸ਼ਾਖਰਤਾ (Adult literacy) ਦੀ ਦਰ ਅਤੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਗਏ ਸਾਲ ਤੋਂ ਸ਼ਾਖਰਤਾ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਨਾਪਣਾ ।
3. ਜੀ ਡੀ ਪੀ (GDP) ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀ ਜੀਆਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਖਰੀਦ ਕਰਨ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮਿਆਰ ਦਾ ਮਾਪਣ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਰੀਓ ਘੋਸ਼ਣਾ-ਪੱਤਰ ਵਿਚ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਸਿਧਾਂਤ 20 ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਬਾਰੇ ਸਿਧਾਂਤ 20 ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ-

1. ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਅ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਲੈਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਲਿੰਗ ਅਸਮਾਨਤਾਂ ਦੂਰ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਉਜਰਤ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਉਜਰਤ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
3. U.N.D.P. ਵਲੋਂ ਸੰਨ 1992 ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿਚ ਇਹ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਉਦਾਰੀਕਰਨ (Upliftment) ਦੇ ਬਗ਼ੈਰ ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਵਿਕਾਸ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਅਸੀਂ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ-

1. 3-R ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਨਾਲ ।
2. ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘਟਾਉਣ ਨਾਲ ।
3. ਟਾਂਸਪੋਰਟ ਦਾ ਖ਼ਰਚਾ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਨੇੜੇ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਨਾਲੇ ।
4. ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸੁਚੱਜੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ।
5. ਊਰਜਾ ਦੇ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ (ਟਿਕਾਊ) ਖਪਤ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ? ਸੀ. ਐੱਸ. ਡੀ. (CSD) ਨੇ ਖ਼ਪਤ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਪੈਟਰਨਜ਼ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਕੀ-ਕੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਟਿਕਾਊ) ਖਪਤ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀਆਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ-

1. ਨਿੰਗ ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ।
2. ਸਮੁਦਾਇ ਵਲੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਕਮੀ ।…
3. ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ ।
4. ਨਾ ਜਾਰੀ ਰਹਿਣਯੋਗ (Unsustainable) ਸੋਚ ਅਤੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ।
5. ਜਾਰੀ ਰਹਿਣਯੋਗ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਬਦਲ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗਾਂ (Services) ਦੀ ਘਾਟ ।

ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ (Recommendation)
ਜਨਵਰੀ, 1994 ਵਿਚ ਔਸਲੋ ਵਿਖੇ ਸੀ.ਐੱਸ.ਡੀ. (CSD) ਵਲੋਂ ਇਹ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ ਖ਼ਪਤ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਪੈਟਰਨਜ਼ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ ਜਾਣ-

1. ਊਰਜਾ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਦੇ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ
2. ਸਰਕਾਰੀ ਟਾਂਸਪੋਰਟ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ।
3. ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਕਰਨੀ, ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ।
4. ਪੈਕਿੰਗ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ।
5. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਸਿਹਤਮੰਦ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਲਈ ਨਰੋਏ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਖ਼ਪਤ ਨੂੰ ਬੜ੍ਹਾਵਾ ਦੇਣਾ ।
6. ਪਾਣੀ ਦੇ ਜ਼ਾਇਆ ਜਾਣ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ।
7. ਉਤਪਾਦਾਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 7 ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 7 ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦਾ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਝਾੜ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋਰ ਕੀ ਫ਼ਾਇਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਾੜ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਸਿੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਪੱਕਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਣਕ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਹਿੱਸਾ ਤੂੜੀ ਸੁਕਾ ਕੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
80%.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦਾ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਉੱਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੜਕ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰੁੱਖ ਅਤੇ ਪੌਦੇ ਸੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸੜਕੀ ਆਵਾਜਾਈ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਘਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰਨ ਦੇ ਆਸਾਰ ਵਧ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਝੋਨੇ ਦੀ ਵਾਢੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਣਕ ਦੀ ਬਿਜਾਈ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
20-25 ਦਿਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਖਰ ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੀ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ !
ਉੱਤਰ-
ਹੈਪੀ ਸੀਡਰ, ਰੋਟਾਵੇਟਰ, ਰੀਪਰ, ਜ਼ੀਰੋ-ਟਿਲ ਡਰਿੱਲ ਮਸ਼ੀਨ ਅਤੇ ਚੋਪਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਝੋਨੇ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਵਿਚ ਸਿਲੀਕਾ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਮਿਕਦਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
8-14%.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
2006 ਵਿਚ ਝੋਨੇ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਦੇ ਬਾਲਣ ਵਜੋਂ ਵਰਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਬਿਜਲੀ ਪਾਵਰ ਪਲਾਂਟ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਪੂਰਨ ਐਗਰੀਵੇਟਰ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਲਿਮਿਟਿਡ (SAVPL).

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਚੰਨੂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ UBEPL ਪਾਵਰ ਪਲਾਂਟ ਵਲੋਂ ਕਿੰਨੀ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
14.5 ਮੈਗਾਵਾਟ ਪ੍ਰਤੀਦਿਨ (3.5 ਲੱਖ ਯੂਨਿਟ ਪ੍ਰਤੀਦਿਨ) ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਟੱਬਲ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਟੱਬਲ ਅਨਾਜ (ਕਣਕ, ਬਾਜਰਾ, ਝੋਨਾ) ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਜਿਹੜਾ ਤਿਨਕਾ ਆਦਿ ਪਰਾਲੀ ਬਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਸਟੱਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਪਰਾਲੀ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਕੇ ਕਿਸਾਨ ਨਵੀਂ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜਣ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ (Stubble Burning) ਅਨਾਜ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿਹੜੀ ਤੁੜੀ ਜਾਂ ਪਰਾਲੀ ਆਦਿ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨ ਜਾਣ-ਬੁਝ ਕੇ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਸੰਨ 1990 ਤੱਕ ਤਾਂ ਬਿਨਾਂ ਰੋਕ-ਟੋਕ ਦੇ ਇਹ ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਜਾਰੀ ਰਹੀ ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ ।

ਝੋਨੇ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸਾਨ ਅਗਲੀ ਕਣਕ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜਣ ਲਈ, ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਤਿਆਰ ਕਰ ਸਕੇ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਜਗਾ ਉਸਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਜਲਦੀ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਜੰਗਲੀ ਬੂਟੀ ਆਦਿ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਜੰਗਲੀ ਬੂਟੀਆਂ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਹਰਬੀਸਾਇਡਜ਼ ਵੀ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਪਰ ਸਟੱਬਲ ਬਰਗ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਨ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਧੂੰਏਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਮੋਗ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਿਹਤ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਅੱਗ ਇੰਨੀ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹਨ ? ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਲਿਖੋ ।’
ਉੱਤਰ-
ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-

1. ਪਰਾਲੀ ਦਾ ਜਲਾਉਣਾ ਇੱਕ ਸਸਤਾ ਕੰਮ ਹੈ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਨਾਲ ਜੜੀਆਂ-ਬੂਟੀਆਂ ਮਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਹੜੀਆਂ ਜੜੀਆਂਬੁਟੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹਰਬੀਸਾਇਡਜ਼ ਦਾ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਵੀ ਮਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
3. ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਸਲੱਗਜ਼ (Slugs) ਕੀੜੇ ਆਦਿ ਵੀ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
4. ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਜੋ ਕਿ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਵੀ ਫਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਹੜੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ-

• ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ ਧੂੰਆਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਕਣਕ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਜਲਾਉਣ ਨਾਲ ਉੱਤਰੀ ਸੂਬਿਆਂ (ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਦਿੱਲੀ, ਪੱਛਮੀ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ) ਵਿਚ ਸਮੋਗ ਇਕੱਠਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਆਮ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਅਸਰ ਪਿਆ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਤੋਂ ਵਿਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤ ਵੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਿਹੜਾ ਪਤਲੇ-ਪਤਲੇ ਬੈਡ (Threads) ਹਵਾ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਕਾਰਨ ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਇਲੈੱਕਟਰੋਨਿਕਸ ਉਪਕਰਨ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨ ਦਾ ਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਸੁਖਮ ਜੀਵ ਅਤੇ ਫੋਨਾ (Fauna) ਵੀ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਮਿੱਟੀ ਬਣਤਰ (Soil Structure) ਵੀ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਮਿੱਟੀ ਖੋਰਣ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਮਿਕਦਾਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ’ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ-ਉੱਤਰੀ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿਚ ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਸਾਲ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਥੋੜ੍ਹੀ ਠੰਡ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਉਦੋਂ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਗਿਰਾਵਟ ਕਾਰਨ ਧੂੰਆਂ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਧੂੰਆਂ ਸਮੋਗ (Smog) ਬਣ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਮ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਸਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਹੱਦ ਤੋਂ ਵੀ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਦੁਸ਼ਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (UP) ਵਿਚ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਧੰਏਂ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਣ ਜੋ ਹਵਾ ਵਿਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਸਾਲ ਕੋਈ 35 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਸਤਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ।ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜਣ ਲਈ ਸਮਾਂ ਵੀ ਘੱਟ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਗਾਜ਼ੀਆਬਾਦ, ਗੁਰੂਗ੍ਰਾਮ(ਗੁੜਗਾਂਵ), ਨੋਇਡਾ, ਸੋਨੀਪਤ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ‘ਪਦੂਸ਼ਣ ਐਮਰਜੈਂਸੀ (Pollution Emergency) ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੋਟਰਾਂ, ਕਾਰਾਂ, ਬੱਸਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹਾਲਾਤ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਬੱਦਲਾਂ (Toxic Clouds) ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਹ ਅਤੇ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਕਈ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ ਗਏ ਹਨ, ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਐੱਨ.ਜੀ.ਟੀ. (N.G.T.) ਵੱਲੋਂ ਕਈ ਚਿਤਾਵਨੀਆਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕਿਸਾਨ ਅਣਦੇਖੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਰੁੱਕਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਸਾਨ ਕਣਕ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦਾ ਪਰ ਝੋਨੇ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਕਿਉਂ ਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਣਕ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਵੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਿਸਾਨ ਇਸ ਨੂੰ ਅੱਗ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦੇ, ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਝੋਨੇ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਤੋਂ ਬਣੀ ਪਰਾਲੀ ਚਾਰੇ ਦੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਤੂੜੀ ਵਿਚ ਸਿਲੀਕਾ (Silica) ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਸ਼ੁ ਸਿਲੀਕਾ ਨੂੰ ਪਚਾ (Digest) ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ । ਕਿਸਾਨ ਅਗਲੀ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਬਿਜਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੀ ਜਲਦੀ ਵਿੱਚ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਸਾਨ ਇਹ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਨਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਉਹ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਤੇ ਐੱਨ.ਜੀ.ਟੀ. (N.G.T.) ਦੇ ਕੰਟਰੋਲ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਿਛਲੇ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ, ਐੱਨ. ਸੀ. ਆਰ. ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਹਵਾ ਦੀ ਕੁਆਲਟੀ ਵਿਚ ਆਈ ਗਿਰਾਵਟ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਐੱਨ.ਜੀ.ਟੀ. ਨੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸੂਬੇ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਫਟਕਾਰ ਵੀ ਲਗਾਈ । ਉਸਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਉੱਤੇ ਰੋਕ ਲਾਉਣ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਨਿਯਮ ਵੀ ਬਣਾਏ । ਐੱਨ.ਜੀ.ਟੀ. ਨੇ ਚਿਤਾਵਨੀ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਇਸ ਕਾਰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹਵਾ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਸਾਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦੇ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਕਿੰਨਾ ਪਾਪ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ।

ਐੱਨ.ਜੀ.ਟੀ. ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਉਣ ਲਈ ਆਰਥਿਕ ਮੱਦਦ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ । ਐੱਨ. ਜੀ.ਟੀ. ਨੇ ਚਿਤਾਵਨੀ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜੋ ਅਧਿਕਾਰੀ ਆਪਣੀ ਡਿਊਟੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਵਿਚ ਕਟੌਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕਈ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਲਾਂਟ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਖ਼ਰੀਦਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਨ । ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਆਰਥਿਕ ਲਾਭ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਦੇ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਖ਼ਰੀਦਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਨਾ ਲਾਉਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦਾ ਧਰਤੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਬਣਤਰ ਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦਾ ਧਰਤੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਬਣਤਰ ਤੇ ਅਸਰ-

1. ਧਰਤੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਤਹਿ ਵਿਚ ਕੋਈ 50% ਪਾਣੀ ਦੀ ਫਿਲਟਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਘਾਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਸਿੰਚਾਈ ਉੱਤੇ ਵੀ ਬੁਰਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਪਾਣੀ ਦੀ ਨਮੀ ਵਿਚ ਵੀ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਮਿਨਰਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਲਈ ਉਪਲੱਬਧਤਾ ਤੇ ਵੀ ਬੁਰਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਕਦਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਪਰਾਲੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ-

• ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਮੁੜ ਵਾਹ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ।
• 1%ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਕਿਸਾਨ ਝੋਨੇ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਭਾਲਦੇ ਹਨ ।

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਿਸਾਨ ਇਸ ਨੂੰ ਜਲਾਉਣਾ ਹੀ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਕਿਸਾਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਣਕ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਤੇ ਵੀ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮਿਨਰਲ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੀ ਕਮੀ ਕਾਰਨ ਵੀ ਕਣਕ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਗਰੋਅ (Grow) ਕਰਦੀ ।

2. ਪਰਾਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ-

• ਕਣਕ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
• ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਪਾਵਰ ਪਲਾਂਟਾਂ (Thermal Power Plants) ਵਿਚ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਅਤੇ ਗੱਤਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਹੈਪੀ ਸੀਡਰ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਕੀਮਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕਿਸਾਨ ਇਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਵਰਤਦੇ । ਇਸ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਹੈ ।
• ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਨ ਉੱਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੁਰਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪਾਲਿਸੀ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਲਿਸੀ – ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕਈ ਸਰਕਾਰੀ ਵਿਭਾਗ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪੰਜਾਬ ਫਾਰਮਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਅਦਾਰੇ ਪੂਰੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ, ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਸ ਸਾਰੀ ਪਾਲਿਸੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਟੀਚਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲਾਭ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਨਾ ਹੋਵੇ ।

1. ਸਟੱਬਲ ਨੂੰ ਯੂਰੀਆ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਚਾਰੇ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਵੇ ।
2. ਸਟੱਬਲ ਨੂੰ ਬਾਇਓਮਾਸ (Biomass) ਬਣਾ ਕੇ ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਾਇਓਗੈਸ (Biogas) ਪਲਾਂਟ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਸਟੱਬਲ ਦਾ ਪਲਪ/ਪਿੱੜ (Pulp) ਤਿਆਰ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਤੋਂ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ।
4. ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਉਹਨਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਮੱਦਦ ਵੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਮਹਿੰਗੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੈਪੀ ਸੀਡਰਜ਼, ਰੋਟਾਵੇਟਰ (Rotavator), ਜ਼ੀਰੋ ਟਿਲ ਡਰਿਲਜ਼ (Zero Till Drills) ਅਤੇ ਸਟਰਾਅ ਰੀਪਰਜ਼ (Straw Reapers) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
5. ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ (Punjab Pollution Control Board) ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿਖਲਾਈ ਵੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
6. ਰੀਮੋਟ ਸੈਂਸਿੰਗ (Remote Sensing) ਰਾਹੀਂ ਪੀ. ਪੀ. ਸੀ.ਬੀ. (P.P.C.B.) ਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਗ ਕਿੱਥੇ ਲੱਗੀ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਨ, ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ, ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ‘ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
1. ਵਾਤਾਵਰਨ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ-

• ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਸਮੁੱਚਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਪਲੀਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਗੈਸਾਂ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ, ਮੀਥੇਨ, ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡ, ਗਰੀਨ ਹਾਊਸ ਅਸਰ (Green House Effect) ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਅਸਰ ਨਾਲ ਆਲਮੀ ਤਪਸ਼ (Global warming) ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

2. ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ-

• ਪਰਾਲੀ ਦੀ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਨਾਲ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਧੂੰਆਂ ਅਤੇ ਧੂੜ-ਕਣ ਫੈਲਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਹ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ, ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਜਲਣ, ਸੋਜ਼ਸ਼ ਅਤੇ ਚਮੜੇ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਬੱਚਿਆਂ, ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਅਤੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

3. ਪੌਦਿਆਂ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ-
ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਅਤੇ ਸਲਫਰ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਜਲ-ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰ ਕੇ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਵਰਖਾ (Acid Rains) ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਸਦਾ ਪੌਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

4. ਵਾਤਾਵਰਨ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ-

• ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਰਾਹਾਂ ਕਿਨਾਰੇ ਖੜੇ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁੱਖ, ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਲਗਾਈ ਅੱਗ ਵਿਚ ਝੁਲਸ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਸਮੋਗ (Smog) ਨਾਲ ਆਵਾਜਾਈ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਘਨ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਪਰਾਲੀ ਨਾਲ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਨ ਸੰਤੁਲਨ ਲੜਖੜਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

5. ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਸੜਾ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਵਧਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਅਨੇਕਾਂ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ, ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਉੱਲੀ, ਮਿੱਤਰ ਕੀੜੇ ਆਦਿ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ‘ਤੇ ਇਕ ਲੇਖ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਨਾਜ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਣਕ, ਝੋਨਾ, ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਚੀ ਹੋਈ ਤੀਲਿਆਂ ਆਦਿ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਸਟੱਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਚ ਬਚੀ ਹੋਈ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਕੇ ਸਾੜ ਦੇਣ ਨੂੰ ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਝੋਨੇ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਣੇ ਧੂੰਏਂ ਅਤੇ ਠੰਡ ਨਾਲ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਕਣ ਆਦਿ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਤੇ ਬਹੁਤ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਧੁੰਦ ਅਤੇ ਧੂੰਏਂ ਨਾਲ ਬਣੇ ਸਮੋਗ (Smog) ਕਾਰਨ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਅਸਥਮਾ ਆਦਿ ਦਾ ਅਸਰ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਕਣਕ ਬੀਜਣ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚੋਂ ਝੋਨੇ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਦਾ ਕੰਮ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੈ । ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਅੜਚਣਾਂ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੰਬਾਈਨ ਜੋਤੁ ਫ਼ਸਲ ਕੱਟਣ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਇਕ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣ ਗਈ ਹੈ । ਇਹ ਮਿਸ਼ਰਤ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਹਨ ਜੋ ਕਟਾਈ ਵਾਲੇ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰੇ ਅਤੇ ਵੱਖਰੇ ਅਨਾਜ ਵੀ ਸਫ਼ਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਸ਼ੀਨ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕੱਟਦੀ ਜਿਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਰਾਲੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਕੋਈ ਮੱਦਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਕਿਸਾਨ ਲਈ ਇਹ ਵਧੀਆ ਹੈ ਕਿ ਅਗਲੀ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜਣ ਲਈ ਕਿਸਾਨ ਪੂਰੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਸਕੇ । ਇਸ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਸਸਤਾਂ ਹੱਲ ਹੈ ਕਿ ਖੇਤ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦੇਣਾ ਹੈ ।

ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣਾ ਹੀ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਅਸਲ ਵਿਚ ਹੁਣ ਤਕ ਕਿਸਾਨ ਝੋਨੇ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਹੋਈ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਕੇ ਸਾੜ ਦੇਣਾ ਹੀ ਠੀਕ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਪਰ ਹੁਣ ਹਾਲਾਤ ਬਦਲ ਗਏ ਹਨ | ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦੁਸ਼ਣ ਦਾ ਵਧਣਾ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਸਮੇਂ ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਤਕਨੀਕ, ਟਰਬੋ ਹੈਪਰ ਸੀਡਰ (THS) ਲਗਦਾ ਹੈ, THS ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਕ ਮਸ਼ੀਨ ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਟਰੈਕਟਰ ਤੇ ਮਾਉਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਚਪੇਟ ਨੂੰ ਉਤਾਰਦੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਕਣਕ ਦੇ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਵੀ ਮਿਲਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਹੁਣੇ-ਹੁਣੇ ਕੰਬਾਈਨ ਹਾਰਵੈਸਟਰ ਨਾਲ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰੀ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇੱਕ ਗਿੱਲੀ ਕਵਰ (Mulch cover) ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ।

THS ਦੀ ਲਾਗਤ ਲਗਪਗ 1.3 ਲੱਖ ਹੈ ਅਤੇ ਐੱਸ.ਐੱਸ.ਐੱਮ.ਐੱਸ. ਦੀ ਲਗਪਗ 1.2 ਲੱਖ ਹੈ, ਫਿਰ ਕੰਬਾਈਨ ਦੀ ਲਾਗਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ 18 ਲੱਖ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਹੈ, ਪਰ ਕਿਸਾਨ ਕੋਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਇੰਨੇ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।

ਦੂਜੀਆਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੀ ਬਿਜਾਈ, ਬਸਤਰ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਤੋਂ 20 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁੱਟੇ ਜਾਣ ਨਾਲ 34 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਲਦੇ ਹਨ । ਇਕ ਸਰਵੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਲਈ ਕਿਸਾਨ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਸੌਖਾ ਵਿਕਲਪ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਾ ਲੈਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੀ ਲੌੜ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪਰਾਲੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨੂੰ ਤਸਵੀਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦਿਖਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਾਲੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ-

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 6 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-3) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 6 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-3)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਨਿਊਨਤਮ ਪੱਧਰ ਤੇ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਦੋ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ।
2. ਸੂਚਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਅਨੁਵਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕਾਂ (Environment Indicators) ਦਾ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਅਰਥ ਲੈਂਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਹਿਲੂਆਂ ਬਾਰੇ ਸੂਚਨਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕਾਂ ਦਾ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਵੈਟੋਸਫ਼ੀਅਰ (Stratosphere) ਵਿਚ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਸੰਘਣਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹੁੰਚਾਂ (Approaches) ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਰਥਿਕ ਪਹੁੰਚ, ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕ, ਮਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ, ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦਾ ਇਕ ਸਮਾਜੀ ਪੱਖ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਰੁਤਬੇ (Status) ਨੂੰ ਉੱਚਿਆ ਕਰਨਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ । (ਸਿਧਾਂਤ-20) (Principle-20)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪੌਦਾ ਸੂਚਕਾਂ ਦਾ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਲਾਈਨਜ਼ (Lickens) ਹਵਾ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੇ ਸੂਚਕ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਯੂਟੀਕੁਲੇਰੀਆ (Utricularia), ਕਾਰਾ (Chara) ਅਤੇ ਵਲਫ਼ੀਆ (Wolffia) ਵਰਗੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਵਿਧੀ ਕੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਇਹ ਪੌਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਗਿੱਧਾਂ (Vultures) ਦੇ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਦਾ ਇਕ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੱਝਾਂ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਦੁੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਡਾਈਕਲੋਰੋਫੈਨਿਕ ਦਵਾਈ (Dichlorophenic medicine) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕਿਸੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵ ਦਾ ਸੂਚਕ ਵਜੋਂ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਲ-ਮਲ (Sewage) ਵਿਚ ਇਸ਼ਰੀਸ਼ੀਆ ਕੋਲਾਈ (Eschrichia coli) ਨਾਂ ਦੇ ਬੈਕਟੀਰੀਅਮ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸਟਰੈਸ ਪੋਟੀਨਜ਼ (Stress proteins) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੈਡਮੀਅਮ ਅਤੇ ਬੈਨਜ਼ੀਨ ਵਰਗੇ ਲਾਗ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਵਲੋਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪ੍ਰੋਟੀਨਜ਼ ਨੂੰ ਸਟਰੈਸ ਪ੍ਰੋਟੀਨਜ਼ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਐੱਮ. ਓ. ਈ. ਐੱਫ. (MOEF) ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐੱਮ. ਓ. ਈ. ਐੱਫ. = ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ।
(MOEF) = Ministry of Environment and Forests) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਮਿਆਰਾਂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੇ ਬਿੰਦੂ ਪ੍ਰਮਾਣਾਂ (Parameters) ਦੀਆਂ ਮੰਨਣਯੋਗ ਪੱਧਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਮਿਆਰ (Ambient standards) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਨਿਕਾਸ ਦੇ ਮਿਆਰ (Emission Standards) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਡਿਸਚਾਰਜ ਦੀ ਅਨੁਮਤੀਯੋਗ (Permissible) ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਨਿਕਾਸ ਦੇ ਮਿਆਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਐੱਸ. ਪੀ. ਐੱਮ. (SPM) ਅਤੇ ਆਰ. ਪੀ. ਐੱਮ. (RPM) ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐੱਸ. ਪੀ. ਐੱਮ. (SPM) = ਨਿਲੰਬਿਤ ਕਣਦਾਰ ਮਾਦਾ/ਪਦਾਰਥ ।
(SPM = Suspended Particulate Matter) ।
ਆਰ. ਪੀ. ਐੱਮ. (RPM) = ਸਾਹ ਲੈਣ ਯੋਗ ਕਣਦਾਰ ਮਾਦਾ |
(RPM = Respirable Particulate Matter)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. hitp://www.inc.in/eniro/envis.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਈ. ਐੱਨ. ਵੀ. ਆਈ. ਐੱਸ. (ENVIS) ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਈ. ਐੱਨ. ਵੀ. ਆਈ. ਐੱਸ. = ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ।
(ENVIS = Environment National Information System)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
eNREE ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
eNVIS ਵਲੋਂ ਤਿਮਾਹੀ (Quarterly) ਛਪਣ ਵਾਲੀ ਮੁੱਲ ਰਹਿਤ ਇਲੈੱਕਟਰੋਨਿਕ ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤਰਿਕਾ (Electronic newletter) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਐੱਨ. ਜੀ. ਓ. ਡੀ. (NGOD) ਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਵਧਾਊ (Backup) ਸਮਰਥਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ) ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ-ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ।
2. ਸੀ.ਪੀ.ਆਰ. (CPR) ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ-ਚਿਨੱਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਦੋ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਵੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਈਕੋ ਕਲੱਬਾਂ ਜਾਂ ਆਵਾਸ ਕਲੱਬਾਂ (Eco-clubs)
2. ਪਰਿਆਵਰਣ ਵਹਿਨੀਆਂ (Paryavarn Vahinis) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਜੈਵਿਕ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵ ਸੂਚਕ (Bio-indicators), ਲਾਈਨਜ਼, ਕਾਰਾ, ਯੂਟਰੀਕੁਲੇਰੀਆ ਆਦਿ ਪੌਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਨੇਹੀ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਅੰਕ (Mark) ਨੂੰ ਕੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਅੰਕ ਨੂੰ ਈਕੋਮਾਰਕ (Ecomark) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੂਚਨਾ ਕਿਸ ਥਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
http:/www.punenvis.nic.in.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਵਾਯੂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਾਤਾਵਰਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
I.S.O. ਅਤੇ E.N.V.I.S. ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
I.S.O. = International Organisation for Standardization.
E.N.V.I.S. = National Environmental Information System.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
S.N.D.P. ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
S.N.D.P. = Sustainable Development Networking Programme.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਆਈ. ਐੱਸ.ਓ. 14,000 (I.S.O. 1400) ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਈ.ਐੱਸ.ਓ. 14000 ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਭਾਰਤ ਦਾ ਈਕੋ-ਮਾਰਕ (Eco-Mark) ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਘੜਾ ਭਾਰਤ ਦਾ ਈਕੋ-ਮਾਰਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਭਾਰਤ ਦਾ ਈਕੋ-ਮਾਰਕ ਕਿਸ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਮਾਰਕ ਭਾਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਠੀਕ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਖ਼ਪਤ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਕਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖ਼ਪਤ ਆਮਦਨੀ ਦੀ ਪੱਧਰ, ਵਸੋਂ ਦੀ ਕਿਸਮ, ਸੁਭਾ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਖ਼ਪਤ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦਾ ਉਹ ਤਰੀਕਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪਵੇ, ਉਸ ਖ਼ਪਤ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਖ਼ਪਤ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਕਿਸ ਗੈਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਸੀਮਾ ਤੱਕ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਰਥਿਕ ਪਾਲਿਸੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਢੁੱਕਵਾਂ ਮੁੱਲ ਨਿਰਧਾਰਣ ।
2. ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਟੈਕਸ ਲਗਾਉਣਾ ।
3. ਨਵੀਆਂ ਲੱਗ ਰਹੀਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਲਈ ਉਚੇਰੀ ਉਦਾਰ ਦਰ ।
4. ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਅਤੇ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ ‘ਤੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਉਪਦਾਨ (Subsidy) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕ (Environmental Indicators) ਕੀ ਹਨ ? ਕੋਈ ਦੋ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕ (Environmental Indicators) ਇਹ ਸੂਚਕ ਭੌਤਿਕ (Physical), ਜੈਵਿਕ (Biological) ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ (Chemical) ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੂਚਕ ਮਾਨਵ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਵਾਂਘਰ ਗੈਸਾਂ (Green House Gases) ਜਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਨੁਭਵਾਂ, ਜਿਵੇਂਕਿ ਸੀਵੇਜ਼ ਤੋਂ ਕਿੰਨੇ ਲੋਕ ਲਾਭ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਸੂਚਕਾਂ ਦੇ ਦੋ ਉਦਾਹਰਣ-

1. ਸਮਤਾਪ ਮੰਡਲ (Stratosphere) ਵਿਚ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਸੰਘਣਤਾ ।
2. ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਜੋੜੇ ।

ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕ (Environmental Indicators) ਅਜਿਹੇ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ (Parameters) ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਪੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸੂਚਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਲੇਖਾਕਰਨ (Accounting) ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕਾਂ (Environmental Indicators) ਦੇ ਫਾਇਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕਾਂ ਦੇ ਫਾਈਦੇ-

1. ਸੂਚਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
2. ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੰਤਵਾਂ ਲਈ ਸੂਚਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਦਾਂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
3. ਕੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮੰਤਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਸੂਚਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
4. ਪੂਰੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਸੂਚਕਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
5. ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਪਾਲਿਸੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦੇਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸੂਚਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
6. ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਾਲਤਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸੂਚਕ ਅੰਕ ਸਹਾਈ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੋਈ ਅਜਿਹੇ ਪੰਜ (5) ਸੂਚਕਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ, ਜਿਹੜੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਆਏ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਬਾਰੇ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੀਵ-ਸੂਚਕਾਂ (Bio-Indicators) ਵਜੋਂ ਲਾਈਕੇਨ (Lickens) ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਾਈਕੇਨ, ਐਲਗੀ (Algae) ਅਤੇ ਉੱਲੀਆਂ (Fungis) ਦੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਸਹਿਜੀਵਨ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਹਨ ।

ਲਾਈਕੇਨ ਹਵਾ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਦੁਸ਼ਕਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹਨ । ਉਦਯੋਗਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਾਈਟਰੋਜਨੀ ਗੈਸਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ, ਕਸਬਿਆਂ ਅਤੇ ਸੜਕਾਂ , ਨੇੜੇ ਭਰਮਾਰ ਹੈ, ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲਾਈਨਜ਼ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ (Grasslands) ਅਤੇ ਸਦਾਬਹਾਰ ਵਣ (Evergreen forests) ਕੀ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਗਰਮੀ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਅਧਿਕ ਮੀਂਹ ਦੇ ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਘੱਟ ਬਾਰਸ਼ ਦੇ ਸੰਕੇਤਕ ਹਨ ।
ਸਦਾ ਬਹਾਰ ਵਣ ਸਰਦੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਦੋਵਾਂ ਰੁੱਤਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੀਂਹ ਪੈਣ ਦੇ ਸੂਚਕ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜੈਵ-ਸੂਚਕਾਂ (Bio-inidicators) ਦੇ ਕੀ ਸੰਭਾਵੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵ-ਸੂਚਕਾਂ ਦੇ ਸੰਭਾਵੀ ਲਾਭ (Potential uses of Bio-indicators)

1. ਲਾਗ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ (Contaminant) ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣਾ ।
2. ਵਿਸ਼ੈਲੇਪਨ (Toxicity) ਦੇ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਸੰਬੰਧੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ।
3. ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪੁੱਜਣ ਵਾਲੇ ਨੁਕਸਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਅਗੇਤੀ ਸੂਚਨਾ ਦੇਣੀਆਂ ।
4. ਜੈਵ-ਸੂਚਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਬਾਰੇ ਸੂਚਨਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. (ISO) ਅਤੇ ਆਈ. ਏ. ਐੱਫ. (IAF) ਦਾ ਵੱਡਾ ਰੂਪ ਕਰੋ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਕੀ ਮੰਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. (ISO) = ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਾਪ-ਦੰਡ ਮਿਆਰ ਸੰਗਠਨ (International Standards Organisation)

ਆਈ. ਏ. ਐੱਫ. (IAF) – ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਭਾ-ਸਥਾਨ (International Accerdition Forum) ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਕਾਰਜ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਬਾਰੇ ਤਸਦੀਕ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਬਣਾਉਣਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਸਲੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ-ਕਿਤਾਬ ਰੱਖਣਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. (ISO 19011) ਅਤੇ ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 14000 ISO 14000) ’ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 19011 (ISO-19011) – ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਿਆਰ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕਾਇਮ ਕੀਤੇ ਸੰਗਠਨ (International Organisation for Standardisation) ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਗਠਨ ਦੁਆਰਾ ਵਕਤ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ (To save time), ਯਤਨ (Effort) ਅਤੇ ਰਾਸ਼ੀ (Money) ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਚਾਰ ਸਾਧਨ ਸੁਝਾਏ ਹਨ ।

• ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਲੇਖਾ ਪੜਤਾਲ (Auditing) ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵਿਆਖਿਆ ।
• ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਲੇਖਾ ਪੜਤਾਲ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ।
• ਅੰਦਰੂਨੀ ਅੰਦਰਲੇ) ਅਤੇ ਬਾਰੂਨੀ (ਬਾਹਰੀ) ਲੇਖਾ ਪੜਤਾਲ ਕਰਨ ਸੰਬੰਧੀ ਅਗਵਾਈ ।
• ਲੇਖਾਕਾਰਾਂ (Auditors) ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਬਾਰੇ ਸਲਾਹ ਦੇਣਾ ।

2. ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 14000 (ਲੜੀ) ISO 14000) (Series) – ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 14001 ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਸੀ. ਈ. ਐੱਨ. (CEN) (Committee de Normalization), ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਯੂਰਪੀ ਯੂਨੀਅਨ ਦੀ ਮਾਪਦੰਡ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੰਸਥਾ (European Unions Standardisation Body) ਹੈ, ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਤੇ ਇਸ ਲੜੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਇਸ ਲੜੀ ਦਾ ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 9000 ਤੋਂ ਵਿਉਂਤਪਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ | ਪਰ ਇਹ ਲੜੀ ਉੱਤਮਤਾ ਦੇ ਮਿਆਰਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 9000 ਨਾਲੋਂ ਬਿਹਤਰ ਹੈ । ਇਸ ਲੜੀ ਦਾ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਖ਼ਪਤਕਾਰਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਅੰਤਮ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਾਫ਼ੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਬੀ. ਐੱਸ. 7750 ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
BS 7750-ਇਹ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਟੈਂਡਰਜ਼ 7750 ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੜਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਵਰਣ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ | ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਮਾਪਦੰਡ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 14001 ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਉਂਤਪਨ (Derived) ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 9000 ਤੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਈਕੋ ਮਾਰਕ (Ecomark), ਈ. ਐੱਨ. ਵੀ. ਆਈ. ਐੱਸ. (ENVIS) ਅਤੇ ਪੀ. ਐੱਸ. ਸੀ. ਐੱਸ. ਟੀ. (PSCST) ਦੇ ਲੋਗੋ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਚਿੰਨ੍ਹ (Logo) ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਉਲੀਕੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਈ. ਐੱਨ. ਆਰ. ਈ. ਈ. (ENREE) ਕੀ ਹੈ ? ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਈ-ਨਵਿਆਉਣ ਯੋਗ ਉਰਜਾ , ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ
(E-Newletter on Renewable Energy and Environment)

ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ (Renewable Energy and Environment) ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਛਪਣ ਵਾਲੀ ਤਿਮਾਹੀ (Quarterly) ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ (New Letter) ਨੂੰ ਉਰਜਾ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾ (The Energy and Research Institute, TERI) ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ਨੇ ਚਾਲੂ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ ਦੀ ਕੋਈ ਕੀਮਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਲੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਪਾੜੇ ਨੂੰ ਭਰਨਾ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਲਿਜੀਟੀ ਸ਼ਕਲ (Ligitized form) ਵਿਚ ਫੈਲਾਉਣਾ ਹੈ ।ਈ. ਐੱਨ. ਵੀ. ਆਈ. ਐੱਸ. (ENVIS) ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਜਨਰਲ/ਪੱਤਿਕਾ ਜਿਸ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਟਾਇਡੀ (TYDEE) (ਟੀ. ਈ. ਆਰ. ਆਈ. ਡਾਈਜੈਂਸਟ TERI Digest, ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਈ. ਐੱਨ. ਆਰ. ਈ. ਈ. (eNREE) ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੱਧਰ ਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਫੈਲਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਹੁਣ ਈ. ਐੱਨ. ਆਰ. ਈ. ਈ. ਇਲੈੱਕਟਾਨਿਕ ਪੀ. ਡੀ. ਐੱਫ. ਫਾਰਮੇਟ (PDF Format) ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਉਪਲੱਬਧ ਹਨ ।

ਮੰਤਵ – ਇਹ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ ਪਾਲਿਸੀ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ, ਖੋਜ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ, ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ (Consultants) ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਆਦਿ, ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਦੇ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਦੇ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸਿੱਧ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰਾਂ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰ (Environmental Standards) ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ਨੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਆ ਰਹੇ ਜ਼ਵਾਲ (Decline) ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ, ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪਦੁਸ਼ਣ ਦੇ ਅਨੁਵਣ (Monitoring) ਦੇ ਲਈ ਖਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਮਾਪ-ਦੰਡ ਆਦਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰ ਆਖਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਨਿਯਮ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

1. ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਮਿਆਰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ।
2. ਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਈਂਧਨਾਂ ਦੇ ਮਿਆਰ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ।
3. ਬਾਇਓਮੈਡੀਕਲ ਅਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਅਤੇ ਨਿਪਟਾਰੇ ਦੇ ਲਈ ਮਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ।

ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਘੜੇ (Earthen pot) ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ (Logo) ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਈਕੋ-ਮਾਰਕ ਸਕੀਮ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਹੜੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਈਕੋ-ਮਾਰਕ ਸਕੀਮ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਰਮਨੀ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਕੀਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੰਨ 1978 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ।ਇਸ ਸਕੀਮ ਨੂੰ (Uni weltzeichen OR Blue Angel System) ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਦੀ ਹਵਾ ਵਿਚ ਸ਼ੋਰ ਸੰਬੰਧੀ ਮਿਆਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਦੀ ਹਵਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਦੇ ਮਿਆਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰਨੀ-
(Central Pollution Centrol Board STANDARDS WITH RESPECT TO NOISE IN AMBIENT AIR)

ਸਰੋਤ-ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ

ਪਸ਼ਨ 2.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਿੱਖਿਆ (Environmental Education) ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ (Awareness Generation) ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਰੱਥਾ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਪਹਿਲ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਈ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਚਾਲੂ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਪਾਜੈਕਟ ਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਹਨ । ਅਧਿਆਪਕਾਂ । ਨੂੰ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣ ਦੇ ਲਈ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਖਲਾਈ ਕੋਰਸਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹੇਵੰਦ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ।ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਅਤੇ ਸੀ.ਪੀ.ਆਰ. ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ (Environment Education Centre) ਚੇਨੱਈ ਤੋਂ ਗ਼ੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਉੱਤਮਤਾ ਵਾਲੇ ਦੋ ਕੇਂਦਰ ਹਨ ।

ਗੈਰ ਰਸਮੀ (Non-formal) ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ-

1. ਕੌਮੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ।
2. ਈਕੋ ਕਲੱਬ ਜਾਂ ਆਵਾਸ ਕਲੱਬ (Eco-clubs) ।
3. ਪਰਿਆਵਰਣ ਵਾਹਿਨੀ (Paryavaran Vahinis) ।
4. ਸੈਮੀਨਾਰ/ਸਿੰਪੋਜ਼ੀਆ/ਸੰਮੇਲਨ/ਕਾਰਜਸ਼ਾਲਾ (Workshops) ।
5. ਰਾਜ ਸਪੋਰਟ ਬੱਸ ਪੈਨਲਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਪਬਲੀਸਿਟੀ ।
6. ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਬਾਰੇ ਫਿਲਮਾਂ ।
7. ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ।
8. ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚੇ ਛੱਡਣ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਤੇ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ । ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਵਿੱਦਿਆ ਪੱਖੋਂ ਪਿੱਛੜੇ ਹੋਏ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਵਿਖੇ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੋਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਈਕੋ ਕਲੱਬ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਈਕੋ = ਕਲੱਬ (ECO-CLUB)
ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਵੈ-ਇੱਛਿਤ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਗਰੁੱਪ, ਜਿਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣਾ ਹੈ, ਈਕੋ-ਕਲੱਬ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਈਕੋ-ਕਲੱਬ ਨੂੰ ਗ੍ਰੀਨ-ਕਲੱਬ (Green Club) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਈਕੋ ਕਲੱਬ ਦੀ ਲੋੜ (Need for Eco-Club)
ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ – ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਤੇ ਯੁਵਕ ਵਿਗੜ ਰਹੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਚੌਗਿਰਦੇ ਬਾਰੇ ਬੜੇ ਫ਼ਿਕਰਮੰਦ ਹਨ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਤੇ ਯੁਵਕ ਈਕੋ-ਕਲੱਬਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੜੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਅ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਕਾਫ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੋਧ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਅਤੇ ਰੁਚੀ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਨਾਲ ਵਿਗਾੜ ਅਤੇ ਪਤਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਧਾਰਿਆ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਹੱਲਾ ਸ਼ੇਰੀ ਦੇਣਾ ਸੰਗਠਨ (Organiser) ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ।

ਅਧਿਆਪਕ ਲਈ (For Teacher) – ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਵਿੱਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਈਕੋ-ਕਲੱਬ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਮੁਖੀ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਜੁੰਮੇਵਾਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੀ ਹੈ । ਆਮ-ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Formal education) ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਲਿਆਉਣ, ਨਿਰਣਾਤਮਕ ਰੁਚੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੇ ਯੁਵਕਾਂ ਦੀ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਚੁਗਿਰਦੇ ਦੀ ਹਵਾ (Ambient air) ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰਾਂ ental Standard) ਦੀ ਸਾਰਨੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-


* AnnuaI Arithmatic mean of minimum 104 measurements in a year taken twice a week 24 hourly at uniform interval.
** 24 hourly /8 hourly values should be met 98% of the time in a year. However, 2% of the time, it may exceed but not on two.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਕਸਵੱਟੀਆਂ (Criteria) ਦੀ ਮਾਰਨੀ ਬਣਾਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਕਸਵੱਟੀਆਂ-