Bhagya

This PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 6 ਸਮਾਜੀਕਰਨ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 6 ਸਮਾਜੀਕਰਨ

→ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ । ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਹ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ | ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕਦੇ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਜੇਕਰ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨਾਮ ਦੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ।

→ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਬੱਚਾ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸੁਤੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ | ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਗਲਤ ਰਸਤੇ ਉੱਤੇ ਨਾ ਜਾਵੇ । ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਅਸਲੀ ਫਾਇਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ |

→ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਪੰਜ ਪੱਧਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਬਾਲ ਅਵਸਥਾ (Infant Stage), ਬਚਪਨ ਅਵਸਥਾ (Childhood Stage), ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ (Adolescent Stage), ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ (Adulthood Stage) ਅਤੇ ਬੁਢਾਪਾ ਅਵਸਥਾ (Old Age) ।

→ ਬਾਲ ਅਵਸਥਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਚਲਦੀ ਹੈ । ਬਚਪਨ ਅਵਸਥਾ 13-14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ 17-18 ਸਾਲ ਤੱਕ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ 18 – 50 ਸਾਲ ਤੱਕ ਚਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੁਢਾਪਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਕਈ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੋ ਭਾਰਾ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੇ ਹਾਂ-ਰਸਮੀ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਰਸਮੀ। ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਗ਼ੈਰ-ਰਸਮੀ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਪਰਿਵਾਰ, ਖੇਡ ਸਮੂਹ, ਧਰਮ ਆਦਿ ਨੂੰ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਰਸਮੀ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨ, ਕਾਨੂੰਨੀ ਵਿਵਸਥਾ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਵਸਥਾ ਆਦਿ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.2 Textbook  Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.2

Question 1.
Solve the given inequality graphically in two-dimensional plane: x + y < 5.
Answer.
The graphical representation of x + y = 5 is given as dotted line in the figure below.
This line divides the xy-plane in two half planes, I and II.
Select a point (not on the line), which lies in one of the half planes, to determine whether the point satisfies the given inequality or not.
We select the point as (0, 0).
It is observed that, 0 + 0 < 5 or, 0 < 5, which is true. Therefore, half plane II is not the solution region of the given inequality. Also, it is evident that any point on the line does not satisfy the given strict inequality. Thus, the solution region of the given inequality is the shaded half plane I excluding the points on the line. This can be represented as follows.

Question 2.
Solve the given inequality graphically in two-dimensional plane : 2x + y > 6.
Answer.
The graphical representation of 2x + y = 6 is given in the figure below.
This line divides the xy-plane in two half planes, I and II.
Select a point (not on the line), which lies in one of the half planes, to determine whether the point satisfies the given inequality or not.
We select the point as (0, 0).
It is observed that,
2(0) + 0 ≥ 6 or 0 ≥ 6, which is false.
Therefore, half plane I is not the solution region of the given inequality.
Also, it is evident that any point on the line satisfies the given inequality.
Thus, the solution region of the given inequality is the shaded half plane II including the points on the line.
This can be represented as follows.

Question 3.
Solve the given inequality graphically in two-dimensional plane : 3x + 4y ≤ 12
Answer.
3x + 4y ≤ 12
The graphical representation of 3x + 4y = 12 is given in the figure below.
This line divides the xy-plane in two half planes, I and II.
Select a point (not on the line), which lies in one of the half planes, to determine whether the point satisfies the given inequality or not.
We select the point as (0, 0).
It is observed that,
3(0) + 4(0) ≤ 12 or 0 ≤ 12, which is true.
Therefore, half plane II is not the solution region of the given inequality.
Also, it is evident that any point on the line satisfies the given inequality.
Thus, the solution region of the given inequality is the shaded half plane I including the points on the line.
This can be represented as follows.

Question 4.
Solve the given inequality graphically in two-dimensional plane : y + 8 > 2x.
Answer.
The graphical representation of y + 8 = 2x is given in the figure below.
This line divides the xy-plane in two half planes.
Select a point (not on the line), which lies in one of the half planes, to determine whether the point satisfies the given inequality or not.
We select the point as (0, 0).
It is observed that,
0 + 8 ≥ 2(0) or 8 ≥ 0, which is true.
Therefore, lower half plane is not the solution region of the given inequality.
Also, it is evident that any point on the line satisfies the given inequality.
Thus, the solution region of the given inequality is the half plane containing the point (0, 0) including the line.
The solution region is represented by the shaded region as follows.

Question 5.
Solve the given inequality graphically in two-dimensional plane: x – y < 2
Answer.
The graphical representation of x – y = 2 is given in the figure below.
This line divides the xy-plane in two half planes.
Select a point (not on the line), which lies in one of the half planes, to determine whether the point satisfies the given inequality or not.
We select the point as (0, 0).
It is observed that, 0 – 0 < 2 or 0 < 2, which is true. Therefore, the lower half plane is not the solution region of the given inequality. Also, it is clear that any point on the line satisfies the given inequality. Thus, the solution region of the given inequality is the half plane containing the point (0, 0) including the line. The solution region is represented by the shaded region as follows.

Question 6.
Solve the given inequality graphically in two-dimensional plane: 2x – 3y > 6.
Answer.
The graphical representation of 2x – 3y = 6 is given as dotted line in the figure below.
This line divides the xy-plane in two half planes.
Select a point (not on the line), which lies in one of the half planes, to determine whether the point satisfies the given inequality or not.
We select the point as (0, 0).
It is observed that,
2(0) – 3(0) > 6 or 0 > 6, which is false.
Therefore, the upper half plane is not the solutibn region of the given inequality.
Also, it is clear that any point on the line does not satisfy the given inequality.
Thus, the solution region of the given inequality is the half plane that does not contain the point (0, 0) excluding the line.
The solution region is represented by the shaded region as follows.

Question 7.
Solve the given inequality graphically in two-dimensional plane: – 3x + 2y > – 6.
Ans.
The graphical representation of – 3x + 2y = – 6 is given in the figure below.
This line divides the xy-plane in two half planes.
Select a point (not on the line), which lies in one of the half planes, to determine whether the point satisfies the given inequality or not.
We select the point as (0, 0).
It is observed that,
– 3(0) + 2(0) >- 6 or 0 > – 6, which is true.
Therefore, the lower half plane is not the solution region of the given inequality.
Also, it is evident that any point on the line satisfies the given inequality.
Thus, the solution region of the given inequality is the half plane containing the point (0, 0) including the line.
The solution region is represented by the shaded region as follows.

Question 8.
Solve the given inequality graphically in two-dimensional plane: 3y 5x < 30.
Answer.
The given inequality is 3y – 5x < 30.
Corresponding equation of line is 3y – 5x = 30.
On putting x = 0, we get
3y – 5(0) = 30
⇒ 3y = 30
⇒ y = 10
Thus, line intersect the Y-axis at (0, 0).
On putting y = 0, we get
3(0) – 5x = 30
⇒ x = – 6
Thus, line intersect the X-axis at (- 6,0).

Join the points (0, 10) and (- 6,0) by a dotted line, since given inequality has sign <.
On putting (0, 0) in given inequality, we get

Question 9.
Solve the given inequality graphically in two-dimensional plane: y < – 2.
Ans.
The graphical representation of y = – 2 is given as dotted line in the figure below.
This line divides the xy-plane in two half planes.
Select a point (not on the line), which lies in one of the half planes, to determine whether the point satisfies the given inequality or not.
We select the point as (0, 0).
It is observed that,
0 < – 2, which is false. Also, it is evident that any point on the line does not satisfy the given inequality. Hence, every point below the line, y = – 2 (excluding all the points on the line), determines the solution of the given inequality. The solution region is represented by the shaded region as follows.

Question 10.
Solve the given inequality graphically in two-dimensional plane: x > -3
Answer.
The graphical representation of x = – 3 is given as dotted line in the figure below.
This line divides the xy-plane in two half planes.
Select a point (not on the line), which lies in one of the half planes, to determine whether the point satisfies the given inequality or not.
We select the point as (0, 0).
It is observed that,
0 > – 3, which is true.
Also, it is evident that any point on the line does not satisfy the given inequality.
Hence, every point on the right side of the line, x = – 3 (excluding all the points on the line), determines the solution of the given inequality.
The solution region is represented by the shaded region as follows.

This PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 5 ਸਭਿਆਚਾਰ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 5 ਸਭਿਆਚਾਰ

→ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਚੀਜ਼ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਅੱਡ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖਾਂ ਕੋਲ ਹੈ ਪਰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਕੋਲੋਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਜਾਨਵਰ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਡੂੰਘੇ ਰੂਪ ਨਾਲ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ।

→ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਜ ਤਕ ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਉਹ ਉਸਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹੈ । ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਇੱਕ ਸਿੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਵਿਵਹਾਰ ਹੈ ਜੋ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਹਸਤਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਇਸਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਅਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ । ਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਜਾਂ ਛੂਹ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਕੁਰਸੀ, ਟੇਬਲ, ਕਾਰ, ਪੈਨ, ਘਰ ਆਦਿ । ਅਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਭ ਪੱਖ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਜਾਂ ਛੂਹ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰ, ਨਿਯਮ, ਪਰਿਮਾਪ ਆਦਿ ।

→ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਡੂੰਘੇ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਮਾਪ | ਅਤੇ ਕੀਮਤਾਂ ਵੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚੇਗਾ ।

→ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਦੋ ਭਾਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਅਭੌਤਿਕ । ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਦੋਵਾਂ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭੌਤਿਕ ਭਾਗ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਅਭੌਤਿਕ ਭਾਗ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛੜੇਵਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ । ਇਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਕਾਰਕਾਂ ਕਰਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Sociology Book Solutions Chapter 8 ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Sociology Chapter 8 ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ

Sociology Guide for Class 11 PSEB ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ Textbook Questions and Answers

I. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 1-15 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਕਤੀ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਉਹ ਸਮਰੱਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ । ਮੰਨਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਸੱਤਾ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੱਤਾ (Traditional Authority), ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੱਤਾ (Legal Authority) ਅਤੇ ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਸੱਤਾ (Charishmatic Authority) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮਨੁੱਖੀ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿ ਭੋਜਨ ਜਾਂ ਸੰਪੱਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਰਾਜ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਤੱਤ ਦੱਸੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ, ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਰਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੱਤ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੀਵਵਾਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਕਿਸ ਨੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
E.B. Tylor ਨੇ ਜੀਵਵਾਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਨ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਸ ਵਿਚਾਰਕ ਨੇ ਅੰਤਰ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਮੀਮ (Durkheim) ਨੇ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਅਪਵਿੱਤਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਅੰਤਰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਿਰਤੀਵਾਦ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਿਸਨੇ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਿਰਤੀਵਾਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਮੈਕਸ ਮੂਲਰ (Max Muller) ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਿਸ ਵਿਚਾਰਕ ਨੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮਕ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
E.B. Tylor ਨੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਪਰਾ-ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਿਹਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਦੋ ਅਜਿਹੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂਮ ਦੱਸੋ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਆਏ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸਾਈ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਦੋ ਅਜਿਹੇ ਧਰਮ ਹਨ ਜੋ ਬਾਹਰੋਂ ਆਏ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸੰਪਰਦਾਇ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਪਰਦਾਇ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਇਕ ਉਪਸਮੂਹ ਹੈ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇਹ ਵੱਡੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪੰਥ ਦਾ ਅਰਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਥ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਗਠਨ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਨੇਤਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਵਰਗ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਸਿੱਖਿਆ ਜਿਹੜੀ ਅਸੀਂ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਦਿ ਵਿਚ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਗੈਰ-ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਸਿੱਖਿਆ ਜਿਹੜੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ, ਰੋਜ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

II. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 30-35 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਾਜਹੀਣ ਸਮਾਜ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਰਾਜ ਨਾਮਕ ਸੰਸਥਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਉਹ ਰਾਜ ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਦਾ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਘੱਟ ਜਨਸੰਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਹਮਣੇ-ਸਾਹਮਣੇ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਲਈ ਰਾਜ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰ ਵਰਗੇ ਕਿਸੇ ਰਸਮੀ ਸਧਨ ਦੀ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇੱਥੇ ਵੱਡਿਆਂ ਦੀ ਸਭਾ ਨਾਲ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚਮਤਕਾਰੀ ਸੱਤਾ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਇੰਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਕਹੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਕੁੱਝ ਵੀ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ ਉਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਧਾਰਮਿਕ ਨੇਤਾ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇਤਾ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਿਧਾਨਿਕ-ਤਾਰਕਿਕ ਸੱਤਾ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੋ ਸੱਤਾ ਕੁੱਝ ਨਿਯਮਾਂ-ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੱਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ, ਮੰਤਰੀ, ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਕੋਲ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕੁੱਝ ਨਿਯਮਾਂ ਅਰਥਾਤ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਦੋ ਗੁਣ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨਿਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹੀ ਹੱਲ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੰਮ ਹੋ ਵੀ ਜਲਦੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੀਵਵਾਦ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀਵਾਦ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਜੀਵ – ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ Tylor ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਧਰਮ ਦਾ ਉਦਭਵ ਆਤਮਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਅਰਥਾਤ ਲੋਕ ਆਤਮਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਹੀ ਧਰਮ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ।
2. ਕਿਰਤੀਵਾਦ – ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਾਰਿਸ਼, ਬਿਜਲੀ ਕੜਕਣਾ, ਅੱਗ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਡਰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹਿੱਤ ਸਮੂਹ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਿੱਤ ਸਮੂਹ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮੂਹ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਲੋਂ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਮੂਹ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਉਹ ਹੋਰ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਵੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸੰਘ, ਟ੍ਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨ, ਵਿੱਕੀ (FICCI) ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪਵਿੱਤਰ (Sacred) ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਨ (Profane) ਉੱਤੇ ਇਕ ਸੰਖੇਪ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਨ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਵਿੱਤਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਉਹ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਅਤੇ ਇੱਜ਼ਤ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਅਸਾਧਾਰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਚੀਜ਼ਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਟੋਟਮਵਾਦ ਉੱਤੇ ਇਕ ਸੰਖੇਪ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਟੋਟਮਵਾਦ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਕਬੀਲਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਜਾਨਵਰ, ਦਰੱਖ਼ਤ, ਪੌਦਾ, ਪੱਥਰ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮੰਨ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਸਤੂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਦਾ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਜਨਜਾਤੀ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸ ਚੀਜ਼ (ਟੋਟਮ) ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਮੰਨ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪਸ਼ੂਪਾਲਕ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ (Pastoral Economy) ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਆਪਣੀ ਜੀਵਿਕਾ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਘਰੇਲੂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਰਵਾਹੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਭੇਡਾਂ, ਬੱਕਰੀਆਂ, ਗਾਵਾਂ, ਊਠ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਚਾਰਦੇ ਅਤੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜ ਘਾਹ ਨਾਲ ਹਰੇ ਭਰੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਮੌਸਮ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਇਹ ਲੋਕ ਸਥਾਨ ਵੀ ਬਦਲ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪੇਸ਼ਾ ਖੇਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਖੇਤੀ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਜੀਉਂਦੇ ਹਨ । ਉੱਥੇ ਘੱਟ ਜਨਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਲੋਕ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਪੈਸੇ ਕਮਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਉੱਥੇ ਵੱਧ ਜਨਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰਸਮੀ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਜਜਮਾਨੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਵਿਵਸਥਾ ਸੇਵਾ ਲੈਣ ਅਤੇ ਦੇਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹੇਠਲੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਉੱਪਰਲੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਜਾਤ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਮਿਹਨਤਾਨਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੇਵਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਜਜਮਾਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਮੀਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੱਛਮੀ ਸਮਾਜਾਂ ਨੂੰ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਪੂੰਜੀ ਲਗਾ ਕੇ ਪੈਸਾ ਕਮਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦਾ ਮੁੱਖ ਤੱਤ ਹੈ-ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ, ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ, ਉਦਯੋਗਾਂ, ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਅਤੇ ਮਾਲਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਸੰਕਲਪ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮਜ਼ਦੂਰ ਉਦਯੋਗਪਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੱਤਾ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦੇਣਗੇ ਅਤੇ ਵਰਗ ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਗੇ । ਸਾਰੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਮਾਜ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਦੇਵੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਹਰੇਕ ਕਸਬੇ, ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਨਿੱਜੀ ਸਕੂਲ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਏ ਹਨ । ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਨਿੱਜੀ ਕਾਲਜ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਨਿੱਜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹਨ ।

III. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 75-85 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧਰਮ ਉੱਤੇ ਇਮਾਈਲ ਦੁਰਮੀਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਧਰਮ ਪਵਿੱਤਰ ਵਸਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਆਚਰਣਾਂ ਦੀ ਇਕ ਠੋਸ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨੈਤਿਕ ਰੂਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।” ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਾਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ਾਤਮਕ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ (Sacred) ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਨ (Profane) ਦੋ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ । ਪਵਿੱਤਰ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿਚ ਦੇਵਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਜਾਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾਂ ਗੁਫਾਵਾਂ, ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ, ਪੱਥਰ, ਨਦੀ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਸਾਧਾਰਨ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਪਵਿੱਤਰ ਵਸਤਾਂ ਵੱਧ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ । ਦੁਰਘੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਧਰਮ ਪਵਿੱਤਰ ਵਸਤਾਂ ਅਰਥਾਤ ਅਲੱਗ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਬੰਧਿਤ ਵਸਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਸੰਗਠਿਤ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ।”

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਧਰਮ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਧਰਮ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਧਰਮ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਾਂਝੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਂਝੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਤਿਮਾਨ, ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦੇਣ, ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਜਬੂਤੀ ਅਤੇ ਸਥਿਰਤਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਖਿਅਕ ਸੰਸਥਾ ਉਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਗਿਆਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਿੱਖਿਅਕ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

1. ਸਾਡੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਅਨੁਛੇਦ 45 ਅਨੁਸਾਰ 14 ਸਾਲ ਤੱਕ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਫ਼ਤ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ।
2. 1960 ਦੇ ਕੋਠਾਰੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਕੂਲ ਆਉਣ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।
3. 1986 ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵੋਕੇਸ਼ਨਲ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਅਤੇ ਪਿਛੜੇ ਸਮੂਹਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖਿਅਕ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।
4. ਸਰਵ ਸਿੱਖਿਆ ਅਭਿਆਨ 1986 ਅਤੇ 1992 ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ 6-14 ਸਾਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਯੋਗ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।
5. 2010 ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ (Right to Education) ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ 6-14 ਸਾਲ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਲਾਸਾਂ ਵਿਚ 8 ਸਾਲ ਦੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
2. ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਠਾਉਣ ਵਿਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
4. ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਇਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਿਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
5. ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਵਧਾਉਣ ਵਿਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
6. ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਨੈਤਿਕ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
7. ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਮਾਜੀਕਰਣ ਵਿਚ ਮੱਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਸੱਤਾ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਉੱਤੇ ਇਕ ਸੰਖੇਪ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਨੇ ਸੱਤਾ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ-ਪਰੰਪਰਾਗਤ, ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਸੱਤਾ । ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੱਤਾ ਉਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਚਲਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਿਰੁੱਧ ਕੋਈ ਕਿੰਤੂ-ਪਰੰਤੁ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਪਿਤਾ ਦੀ ਘਰ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਹੈ । ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੱਤਾ ਉਹ ਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਕੁੱਝ ਨਿਯਮਾਂ, ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੱਤਾ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਹੈ । ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਸੱਤਾ ਉਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਚੇਲੇ ਉਸਦੀ ਸੱਤਾਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦੇ ਮੰਨਦੇ ਹਨ | ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇਤਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਭੋਗਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਰਾਜ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਰਾਜਹੀਣ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਰਾਜ ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ (Stateless Society) – ਜਿਹੜੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਾਜ ਨਾਮਕ ਸੰਸਥਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਉਹ ਰਾਜ ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਦਾ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਘੱਟ ਜਨਸੰਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਹਮਣੇ-ਸਾਹਮਣੇ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਨ ਲਈ ਰਾਜ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰ ਵਰਗੇ ਕਿਸੇ ਰਸਮੀ ਸਾਧਨ ਦੀ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇੱਥੇ ਵੱਡਿਆਂ ਦੀ ਸਭਾ ਨਾਲ ਨਿਯੰਤਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਰਾਜ ਵਾਲਾ ਸਮਾਜ (State Society) – ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸੱਤਾ ਰਾਜ ਨਾਮਕ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸਨੂੰ ਜਨਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜ ਉਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮੁਦਾਇ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਇਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਰੀਰਕ ਬਲ ਦੇ ਨਾਲ ਸੱਤਾ ਦਾ ਉਪਭੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

IV. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 250-300 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਂ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ, ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਇਸਦਾ ਇਕ ਭਾਗ ਹੈ । ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਨ ਦੇ ਵਿਚ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ-ਸ਼ਕਤੀ, ਸੱਤਾ, ਰਾਜ, ਸਰਕਾਰ, ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ, ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ, ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਆਦਿ । ਇਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਰਸਮੀ ਨਿਯੰਤਰਨ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਨਿਯੰਤਰਨ ਰੱਖਣ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਸਰਕਾਰ, ਪੁਲਿਸ, ਫ਼ੌਜ, ਅਦਾਲਤਾਂ ਆਦਿ । ਇਸ ਤਰਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਉਹ ਸਾਧਨ ਹਨ ਜਿਨਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਵਿਤਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ । ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਹਨ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ।

1. ਸ਼ਕਤੀ-ਸ਼ਕਤੀ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਸਮੂਹ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਥੋਪਦਾ ਹੈ ਚਾਹੇ ਉਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ । ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਉੱਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਭੋਗ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਕਤੀ ਸੀਮਿਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਲੋਕਾਂ ਜਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਕੋਲ ਵੱਧ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਘੱਟ ਸ਼ਕਤੀ ਵਾਲੇ ਸਮੂਹਾਂ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਉੱਪਰ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਲਈ ਫੈਸਲੇ ਲੈਣ ਦੀ ਉਹ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕੀ ਉਹ ਉਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗ, ਕਿਸੇ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਜਨਰਲ ਮੈਨੇਜਰ, ਸਰਕਾਰ, ਮੰਤਰੀ ਆਦਿ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

2. ਸੱਤਾ (Authority) – ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸੱਤਾ ਰਾਹੀਂ ਉਪਭੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੱਤਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਸਹੀ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਸਥਾਤਮਕ ਹੈ ਅਤੇ ਵੈਧਤਾ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸਭ ਨੂੰ ਮੰਨਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਵੈਧ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੱਤਾ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਉੱਪਰ ਬਲਕਿ ਸਮੂਹਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ, ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਦਲ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸੱਤਾ ਜਨਤਾ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਨੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਹਨ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੱਤਾ ਕਾਨੂੰਨੀ ਜਾਂ ਵਿਧਾਨਿਕ ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਸੱਤਾ । ਪਿਤਾ ਦੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿਧਾਨਿਕ ਜਾਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਧਾਰਮਿਕ ਨੇਤਾ ਦੀ ਆਪਣੇ ਚੇਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਸੱਤਾ ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

3. ਰਾਜ (State) – ਰਾਜ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ । ਰਾਜ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਭੂ-ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਰਾਜੇ ਇੱਕ ਸੰਪੁਰਨ ਸਮਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਸਮਾਜ ਦੀ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦਾ ਰਾਜ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਏਜੰਸੀ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਰਾਜ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਠਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

4. ਸਰਕਾਰ (Government) – ਸਰਕਾਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸੰਗਠਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕੋਲ ਆਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਕੰਟਰੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਉਹ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਵੈਧਤਾ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਰਕਾਰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਨਿਯਮ ਅਧੀਨ ਚੁਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਬਹੁਮਤ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਸਰਕਾਰ ਰਾਜ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਹ ਰਾਜ ਦਾ ਯੰਤਰ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ, ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ।

• ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ (Legislature) – ਇਹ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਉਹ ਅੰਗ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ । ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੰਸਦ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ (Executive) – ਇਹ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਉਹ ਅੰਗ ਹੈ ਜੋ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਵਲੋਂ ਬਣਾਏ ਗਏ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਇਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ (Judiciary) – ਇਹ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਉਹ · ਅੰਗ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਵਲੋਂ ਬਣਾਏ ਅਤੇ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਵਲੋਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ, ਜੱਜ ਆਦਿ ਇਸਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸੁਚਾਰੂ ਰੂਪ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਬਿਨਾਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਏ ਆਪਣਾ-ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਥਾਨਕ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਹਨ । ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਲਗਭਗ 68% ਜਨਤਾ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜਿਹੜੀ ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ਾਸਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਪੰਚਾਇਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਸਿਰਫ਼ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਹੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਾਮੰਤਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਸੀ । 1935 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਕ ਕਾਨੂੰਨ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜਿਸਨੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਪੰਚਾਇਤੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ 1939 ਵਿਚ ਪੰਚਾਇਤੀ ਐਕਟ ਪਾਸ ਹੋਇਆ ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਤੰਤਰਿਕ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਚੁਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਬਣਾ ਕੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਸੀ ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਸ਼ਾਸਨ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਿਭਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਨ । 2 ਅਕਤੂਬਰ, 1961 ਨੂੰ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਦਾ ਤਿੰਨ ਪੱਧਰੀ ਢਾਂਚਾ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ! 1992 ਵਿਚ 73ਵੀਂ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਸੋਧ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਨਾਲ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿਚ ਪਿਛਲੇ 65 ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ ਹਨ । ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੋਹ ਲਏ ਸਨ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਸਮਾਨ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ | ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਤਾਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ ਹਨ ।

ਏ. ਐੱਸ. ਅਲਟੇਕਰ (A.S. Altekar) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਲਗਾਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ, ਟੈਕਸ ਲਗਾਉਣ ਅਤੇ ਲੋਕ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਪੰਚਾਇਤ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਪੇਂਡੂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕਰਨ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ।”

ਕੇ. ਐੱਮ. ਪਾਨੀਕਰ (K. M. Panikar) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਪੱਕਾ ਆਧਾਰ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ Article 30 ਦੇ ਚੌਥੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ, “ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦਾ ਸੰਗਠਨ ਰਾਜ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਇਹ ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇਕਾਈ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਣ ।”

ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਲਈ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਰੱਖੇ ਗਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ।

ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ (Aims of Panchayats) –

1. ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹੱਲ ਕਰਨਾ । ਇਹ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਝਗੜਿਆਂ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ, ਹਮਦਰਦੀ, ਪਿਆਰ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂਕਿ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਸਕਣ ।
3. ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤੇ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਪੰਚਾਇਤ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਠੀਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ ਤਾਂਕਿ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਮਿਲ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਕੱਢ ਸਕਣ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕ ਕਲਿਆਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦਾ ਸੰਗਠਨ (Organizations of Village Panchayats) – ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਉਹ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਏ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਚੁਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਰਸਮੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ |ਦੁਜੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾ ਗੈਰ-ਰਸਮੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਤ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਥਿਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸੰਗਠਨ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-

1. ਗਰਾਮ ਸਭਾ (Gram Sabha)
2. ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ (Gram Panchayat)
3. ਨਿਆਂ ਪੰਚਾਇਤ (Nyaya Panchayat) ।

ਗਰਾਮ ਸਭਾ (Gram Sabha) – ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਲਗ ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਇਕ ਸੰਪੂਰਨ ਇਕਾਈ ਹੈ । ਇਹ ਉਹ ਮੂਲ ਇਕਾਈ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਉੱਪਰ ਸਾਡੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਟਿੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਜਿਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ 250 ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉੱਥੇ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇਕ ਪਿੰਡ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਘੱਟ ਹੈ ਤਾਂ ਦੋ ਪਿੰਡ ਮਿਲਾ ਕੇ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਵਿਚ ਪਿੰਡ ਦਾ ਹਰੇਕ ਉਹ ਬਾਲਗ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੋਟ ਦੇਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ 5 ਸਾਲ ਲਈ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਦੇ ਕੰਮ (Functions of Gram Sabha) – ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਸਲਾਨਾ ਬਜਟ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਪਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਮਾਜ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਕੰਮ, ਬਾਲਗ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ (Gram Panchayat) – ਹਰੇਕ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਨੂੰ ਚੁਣਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਇਕ ਕਾਰਜਕਾਰਨੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਲਈ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਸਰਪੰਚ ਅਤੇ 5 ਤੋਂ 13 ਤਕ ਪੰਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੰਚਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪੰਚਾਇਤ ਵਿਚ ਪੱਛੜੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਸਥਾਨ ਰਾਖਵੇਂ ਹਨ । ਇਹ 5 ਸਾਲ ਲਈ ਚੁਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਜੇਕਰ . ਪੰਚਾਇਤ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਗਲਤ ਉਪਯੋਗ ਕਰੇ ਤਾਂ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਉਸ ਨੂੰ 5 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਭੰਗ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਸਾਰੇ ਪਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਤੇ ਪੰਚਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣਨ ਲਈ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਪੰਚਾਂ ਤੇ ਸਰਪੰਚਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕੁੱਲ ਸੀਟਾਂ ਦਾ 1/3 ਸੀਟਾਂ ਰਾਖਵੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਪਛੜੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲਈ ਰਾਖਵੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਉਸ ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਬਿਮਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਚੋਣ ਨਹੀਂ ਲੜ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸਫ਼ਾਈ, ਮਨੋਰੰਜਨ, ਉਦਯੋਗ ਅਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ ਕੰਮ (Functions of Panchayats) – ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

• ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪੰਚਾਇਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਰਵਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚੋਂ ਅਨਪੜ੍ਹਤਾ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪਿਛੜੇਪਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਇਹੀ ਹੈ । ਭਾਰਤੀ ਪਿੰਡ ਵੀ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਪਿਛੜੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੰਚਾਇਤ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸਕੂਲ ਖੁੱਲ੍ਹਵਾਉਣ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਭੇਜਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਬਾਲਗਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਬਾਲਗ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ ਖੁੱਲ੍ਹਵਾਉਣ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੰਚਾਇਤ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿਵਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਖੁਰਾਕ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਕੰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਪੰਚਾਇਤ ਹੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਪੇਂਡੂ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਫਿਲਮਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ , ਮੇਲੇ ਲਗਵਾਉਣ ਤੇ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਖੁੱਲ੍ਹਵਾਉਣ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈ !
• ਖੇਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਉੱਨਤੀ ਦੇ ਲਈ ਖੇਤੀ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਨਵੇਂ ਬੀਜਾਂ, ਉੱਨਤ ਖਾਦਾਂ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਵੱਧ ਸਕੇ ।
• ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਰਵਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਉਦਯੋਗ ਲਗਵਾਉਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਉਦਯੋਗ ਲਗਵਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਉੱਨਤੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਖੇਤੀ ਦੇ ਚੰਗੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਰੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਖੁਹ, ਟਿਉਬਵੈਲ ਆਦਿ ਲਗਵਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਹਿਰਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਲੋਕ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰ ਸਕਣ ।
• ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਲੜਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਝਗੜਿਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਨਿਆਂ ਪੰਚਾਇਤ (Nyaya Panchayat) – ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਝਗੜੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨਿਆਂ ਪੰਚਾਇਤ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਝਗੜਿਆਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । 5-10 ਗਰਾਂਮ ਸਭਾਵਾਂ ਦੇ ਲਈ ਇਕ ਨਿਆਂ ਪੰਚਾਇਤ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਪੰਚ 5 ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਇਕ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਚਾਇਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛਣ ਦਾ ਵੀ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ (Panchayat Samiti) – ਇਕ ਬਲਾਕ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ, ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੀਆਂ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ ਸਰਪੰਚ ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਚੋਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਚੈੱਕ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਲਈ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਵੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹਨ ।

ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ (Zila Parishad) – ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹੈ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਜੋ ਕਿ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵੀ ਇਕ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀਆਂ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ, ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਮੈਂਬਰ, ਲੋਕ ਸਭਾ, ਰਾਜ ਸਭਾ, ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ, ਪੇਂਡੂ ਬਿਜਲੀਕਰਨ, ਭੂਮੀ ਸੁਧਾਰ, ਸਿੰਚਾਈ, ਬੀਜਾਂ ਤੇ ਖਾਦਾਂ ਨੂੰ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਵਾਉਣਾ, ਸਿੱਖਿਆ, ਉਦਯੋਗ ਲਗਵਾਉਣ ਆਦਿ ਜਿਹੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹਿੱਤ ਸਮੂਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਬਾਅ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਨਾਮ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਅਕਤੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਸਮੁਹ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹਿੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਉਹ ਲਗਾਤਾਰ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਹੜੇ ਸਮੁਹ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮੂਹ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਿੱਤ ਸਮੂਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਲੋਕਤੰਤਰਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਮੂਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਣ ਉੱਤੇ ਮੱਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਹਿੱਤ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹੀ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਹਾਸਿਲ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਨੀਤੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਦਬਾਅ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਇਹ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਅ ਸਮੂਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਦਬਾਅ ਸਮੂਹ ਸੰਗਠਿਤ ਜਾਂ ਅਸੰਗਠਿਤ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਜਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

• ਇਹ ਦਬਾਅ ਸਮੂਹ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁੱਦੇ ਉੱਤੇ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਜਨਤਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ । ਇਹ ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਜਨਤਾ ਦਾ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ।
• ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਹੜਤਾਲਾਂ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਕੱਢਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਹੜਤਾਲ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਧਰਨੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਆਪਣੀ ਅਵਾਜ਼ ਚੁੱਕ ਸਕਣ । ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੇਬਰ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮੰਨਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਵਪਾਰੀ ਸਮੂਹ ਲਾਬੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸਦੇ ਕੁੱਝ ਆਮ ਹਿੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਉੱਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਬਦਲਣ ਲਈ ਦਬਾਅ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ।
• ਹਰੇਕ ਦਬਾਅ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਹਿੱਤ ਸਮੂਹ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਮੂਹ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਦਾ ਤਨ-ਮਨ-ਧਨ ਨਾਲ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਚੋਣਾਂ ਜਿੱਤ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਧਰਮ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਦਿਉ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਕੰਮ ਧਰਮ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੇਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੇਣਾ ਜਿਸ ਉੱਪਰ ਸਾਰੇ ਇੱਕਮਤ ਹੋਣ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਕਾਫੀ ਜਟਿਲ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੈ ਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਵਿਆਖਿਆ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਹਨ ਤੇ ਇਸੇ ਵਿਵਧਤਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਵੀ ਧਰਮ ਦੀ ਇੱਕ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹਨ ।

1. ਫਰੇਜ਼ਰ (Frazer) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਧਰਮ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਟ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਜਿਸ ਸੰਬੰਧੀ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।”
2. ਮੈਕਾਈਵਰ (Maclver) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਲ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚਲਾ ਸੰਬੰਧ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਸਰਵਉੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਸੂਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।”
3. ਦੁਰਖੀਮ (Durkheim) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਧਰਮ ਪਵਿੱਤਰ ਵਸਤੂਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਆਚਰਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਠੋਸ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਨੈਤਿਕ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
4. ਐਲਿਨੋਵਸਕੀ (Mainowski) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਧਰਮ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਇਕ ਤਰੀਕਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੀ ਇਕ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਇਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਘਟਨਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਨੁਭਵ ਵੀ ਹੈ ।

ਉੱਪਰਲੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਦਾ ਆਧਾਰ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤੱਤਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਦਮੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਇਕ ਆਧਾਰ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਈ ਵਿਧੀਆਂ ਜਾਂ ਸੰਸਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਦੀ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਪਰਾ ਸਮਾਜਿਕ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਧਰਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਪਰਾ ਸਮਾਜਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਲੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਆਪਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਧਰਮ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਅਨੁਭੂਤੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਡਰ ਦੀਆਂ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਸਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਕਾਰਨ ਧਰਮ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਧਰਮ ਦੇ ਤੱਤ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ : (Elements or Characteristics of Religion)

1. ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ (Belief in Super natural Power) – ਧਰਮ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਜਟਿਲਤਾ ਹੈ ਜੋ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਤੇ ਸਰਬ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਇਕ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਆ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਇਸੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਉੱਪਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ । ਇਸ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

2. ਸੰਸਕਾਰ (Rituals) – ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀਆਂ ਧਰਮ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਹਨ । ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਪਵਿੱਤਰ ਹਨ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵੀ ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਰਤ ਅਤੇ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਹਨ । ਇਕ ਧਰਮ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਇਕ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਹਨ ਜਦਕਿ ਦੂਜੇ ਧਰਮ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਖੁਦ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ।

3. ਧਾਰਮਿਕ ਕਾਰਜ ਵਿਧੀਆਂ (Religious Acts) – ਹਰ ਇਕ ਧਰਮ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਉਸ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਧਾਰਮਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਜਵਿਧੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਾਰਜ ਵਿਧੀਆਂ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਹਿਲੀਆਂ ਉਹ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਗਿਆਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਆਮ ਆਦਮੀ ਇਹ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਦੂਜਾ ਸਾਧਾਰਨ ਧਾਰਮਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਨਾ, ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਆਦਿ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਸੌਖੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਹਰ ਇਕ ਧਰਮ ਵਿਚ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ਕਿ ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੈਵੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

4. ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਅਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹ (Religious Symbols) – ਹਰ ਇਕ ਧਰਮ ਵਿਚ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਕੁਝ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿਚ ਬੁੱਤ ਨੂੰ ਦੈਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੁਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਇਕ ਧਰਮ ਨਾਲ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਲੌਕਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਕੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰ, ਸ਼ਕਦੇ ਹਨ ।

5. ਧਾਰਮਿਕ ਰੁਤਬਾ (Religious HierachY) – ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਰੁਤਬਾ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ | ਹਰ ਇਕ ਧਰਮ ਵਿਚ ਰੁਤਬਿਆਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ! ਉੱਚੀ ਪਦਵੀਂ ਉੱਤੇ ਉਹ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਧਾਰਮਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਾਹਿਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚਪਵਿੱਤਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੁਰੋਹਿਤ ਜਾਂ ਪੰਡਤ । ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਉਹ ਲੋਕ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ · ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਧਰਮ ਰਾਹੀਂ ਅਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

6. ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ (Religious books) – ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਗ੍ਰੰਥ ਜੀ ਕਿਤਾਬਾਂ । ਹਰ ਇਕ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੁਝ ਧਾਰਮਿਕ ਲੋਕ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕਥਾਵਾਂ, ਕਹਾਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਹਨਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਰਮਾਇਣ, ਮਹਾਂਭਾਰਤ, ਗੀਤਾ, ਚਾਰ ਵੇਦ, ਮਨੂੰਸਮ੍ਰਿਤੀ, ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੂਲਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਰਾਨ, ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਈਸਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਬਾਈਬਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

7. ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੀ ਧਾਰਨਾ (Concept of SacrednesS) – ਓਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਸ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਧਰਮ ਦੀ ਹਰ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਉਸ ਲਈ ਪਵਿੱਤਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਧਰਮ ਪਵਿੱਤਰ ਵਸਤੂਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅਜਿਹੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਨੈਤਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਮੁਦਾਇ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਧਰਮ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
1. ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਸਥਿਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ (To give Stability to Social organization) – ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਥਿਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਧਰਮ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੱਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਧਰਮ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਂਝੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ, ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਸ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਸ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦੇਣ, ਦਇਆ ਕਰਨ, ਸਹਿਯੋਗ ਦੇਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਤੇ ਸਥਿਰਤਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਸਥਿਰਤਾ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਥਿਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

2. ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਦੇਣਾ (To give definite form to Social life) – ਕੋਈ ਵੀ ਧਰਮ ਰੀਤੀਰਿਵਾਜਾਂ, ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ ਤੇ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਤੁਲਨ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ, ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾ ਕੇ ਚਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਤੁਲਨ ਨਾਲ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਧਰਮ ਕਰਕੇ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ।

3. ਪਰਿਵਾਰਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨਾ (To organise family Life) – ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਕਰਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸਥਾਈ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸੰਗਠਨ, ਜੀਵਨ ਆਦਿ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਇਕ ਧਰਮ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਕਰਤੱਵ ਤੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪਿਤਾ, ਮਾਤਾ, ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਕੀ ਕਰਤੱਵ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਇਕ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਧਰਮ ਦੁਆਰਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

4. ਭੇਦਭਾਵ ਦੂਰ ਕਰਨਾ (To remove mutual differences) – ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਹੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਆਪਸੀ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਦੂਰ ਕਰਨ | ਆਪਸੀ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਧਰਮਾਂ ਨੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ | ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਹੇਠਲੀਆਂ ਅਤੇ ਪੱਛੜੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ।

5. ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਣਾ (To keep Social control) – ਧਰਮ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ । ਧਰਮ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸਾਰੇ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਅਨੁਮਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਤੇ ਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਧਰਮ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦੇ ਅੱਗੇ ਝੁੱਕਣਾ ਤੇ ਉਸਦਾ ਕਿਹਾ ਮੰਨਣਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਤੇ ਲੋਕ ਉਸ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਕੋਧ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਤੇ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਧਰਮ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

6. ਸਮਾਜ ਕਲਿਆਣ (Social welfare) – ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਵਿਚ ਦਾਨ ਦੇਣਾ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੋਕ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾਵਾਂ, ਯਤੀਮਖਾਨਿਆਂ, ਹਸਪਤਾਲਾਂ, ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਖੁਲ੍ਹਣਾ ਕੇ, ਉੱਥੇ ਦਾਨ ਦੇ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

7. ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ (Development of Man) – ਧਰਮ ਨਾ ਸਿਰਫ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਏਕਤਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਪਤਿਮਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੇ ਏਕਤਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਆਤਮ ਬਲ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਵੱਡੀਆਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਵਿੱਚ ਡੱਟੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦੇਣਾ, ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ, ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਰੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਿਰਆਸਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਮਿਲ ਸਕੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਰਆਸਰਿਆਂ ਦਾ ਧਰਮ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਧਰਮ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਜਾਂ ਅਪਕਾਰਜ (Dysfunctions or Demerits of Religion)

1. ਧਰਮ ਸਮਾਜਿਕ ਉੱਨਤੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਦਾ ਹੈ (Religion is an obstacle in the way of soul progress) –
ਧਰਮ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਤੋਂ ਹੀ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਭੌਤਿਕ ਤੌਰ ਉੱਪਰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਤਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਅਧਿਆਤਮਕ ਤੌਰ ਉੱਪਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਧਰਮ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਜਸ ਦੀ ਤਸ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਹਾਲਾਤ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦਾ ਹੈ | ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਕੇ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਉੱਨਤੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗਾ । ਉਸਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗਾ । ਅਜਿਹਾ ਸੋਚ ਕੇ ਕੁੱਝ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣਾ ਕਰਮ ਕਰਨਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਮਿਲਨਾ

2. ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸਮਤ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (Man become fatalist) – ਧਰਮ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਕੁੱਝ ਹੀ ਕਿਸਮਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ ਤਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ ਹੈ ? ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਕਿਸਮਤ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਉਹ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲ ਹੀ ਜਾਵੇਗਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸਮਤ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

3. ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ (Opposite to National Unity) – ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਆਮਤੌਰ ‘ਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਧਰਮ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ ਉੱਤੇ ਚੱਲਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਅਸੂਲ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਦੂਜੇ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਆਪਣੈ ਧਰਮ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਕਰਦੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਲੋਕ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਰੋਧ ਕਾਰਨ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਕੀਰਣਤਾ ਅਤੇ . ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

4. ਧਰਮ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ (Religion. increases the social problems) – ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਹੈ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਰਮ-ਕਾਂਡ, ਰੀਤੀਆਂ’ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਧਰਮ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰ, ਪੁਜਾਰੀ, ਮਹੰਤ ਆਦਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰਮ-ਕਾਂਡਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰਮ-ਕਾਂਡਾਂ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਵਿਚ ਫਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਭੜਕਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਧਰਮ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਬਾਲ ਵਿਆਹ, ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ, ਦਹੇਜ ਪ੍ਰਥਾ, ਵਿਧਵਾ ਵਿਆਹ ਨਾ ਹੋਣਾ, ਛੂਤਛਾਤ, ਗ਼ਰੀਬੀ ਆਦਿ ।

5. ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਹੈ (Religion is an obstacle in the way of change) – ਧਰਮ ‘ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਧਰਮ ਕਿਉਂਕਿ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਿਰੋਧੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਧਰਮ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

6. ਧਰਮ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵੰਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ (Religion divides the Society) – ਧਰਮ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵੰਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਉਹ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਮਨਪੜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਧਰਮ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਾਏ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ, ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਵਿਚ ਫਸੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਹ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਦੇ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਤੇ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਨਪੜ੍ਹ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਵਰਗ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅਨੁਕੂਲਣ ਔਖਾ ‘ਤੇ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪਾੜਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਆਦਿਮ, ਪਸ਼ੂਪਾਲਕ, ਖੇਤ (agrarian) ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
(i). ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ (Primitive Economy) – ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਬੀਲੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਜੰਗਲਾਂ ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਚਾਹੇ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਬੀਲੇ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੇ ਨਾਲ ਆ ਮਿਲੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਕੁੱਝ ਕਬੀਲੇ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਹਾਲੇ ਵੀ ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਝਾਂ, ਫਲ, ਸ਼ਹਿਦ ਆਦਿ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਛੋਟੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਕਬੀਲੇ ਕਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਖੇਤੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

ਜਿਹੜੇ ਕਬੀਲੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਬੀਲੇ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਲੋਕ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਫਲ, ਜੜਾਂ, ਸ਼ਹਿਦ ਆਦਿ ਵੀ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਖੇਤੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਹ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਵੀ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹੀ ਉਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਰੂਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਫਾਲਤੂ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਾ ਤਾਂ ਫਾਲਤੂ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਸਾਂਭ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਫਾਲਤੂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਤਾਂ ਟੱਪਰੀਵਾਸਾਂ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਜਿਉਂਦੇ ਹਨ ।

(ii) ਚਰਵਾਹਾ ਆਰਥਿਕਤਾ (Pastoral Econouny) – ਚਰਵਾਹੇ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਕਬਾਇਲੀ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਲੋਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦੁੱਧ ਲੈਣ ਲਈ, ਮੀਟ ਲਈ, , ਉੱਨ ਲਈ, ਭਾਰ ਢੋਣ ਲਈ ਆਦਿ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਚਰਵਾਹੇ ਕਬੀਲੇ ਸਥਾਈ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੌਸਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਚਲਦੇ ਹਨ । ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕਬੀਲੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਰਦੀ ਵੇਲੇ ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਸਮੇਤ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਭਾਰਤੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚਰਵਾਹਾ ਕਬੀਲਾ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਗੁੱਜਰ ਕਬੀਲਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਵਪਾਰ ਦੇ ਮੰਤਵ ਲਈ ਮੱਝਾਂ, ਗਊਆਂ ਤੇ ਭੇਡਾਂ ਪਾਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤਮਿਲਨਾਡੂ ਦੇ ਟੋਡਸ ਕਬੀਲੇ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਕਬੀਲਾ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਦੁੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਵਟਾਂਦਰੇ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿਚ ਚਰਵਾਹੇ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਇੱਕ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਜਾਨਵਰ ਪਾਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਦੁੱਧ, ਉੱਨ, ਮਾਰ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜਾਨਵਰਾਂ ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਭੇਡਾਂ, ਬੱਕਰੀਆਂ ਆਦਿ ਦਾ ਵਪਾਰ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(iii) ਖੇਤੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ (Agrarian Economy) – ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤਾ ਖੇਤੀ ਹੈ ਤੇ ਖੇਤੀ ਹੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਤੇ ਪੇਂਡੂ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਅੰਤਰ ਹੈ । ਆਮ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਜੀਉਣ ਦਾ ਢੰਗ ਵੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਹੈ । ਪੇਂਡੂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ, ਰੋਜ਼ ਦਾ ਕੰਮ, ਵਿਚਾਰ, ਆਦਤਾਂ, ਸੋਚ ਆਦਿ ਸਭ ਕੁੱਝ ਖੇਤੀ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਪੇਂਡੂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਖੇਤੀ ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਰੁਤਬੇ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਕ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਪੱਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਧੰਦੇ ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਤਰਖਾਣ, ਲੁਹਾਰ ਅਤੇ ਦਸਤਕਾਰੀ ਦੇ ਕੰਮ ਵੀ ਪੇਂਡੂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ ।

(iv) ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ (Industrial Economy) – ਸ਼ਹਿਰੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਹਿਰੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਉਦਯੋਗਾਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਤਪਾਦਨ ਵੀ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨਿੱਜੀ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਤਪਾਦਨ ਮੰਡੀਆਂ ਵਾਸਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮੰਡੀਆਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਦੇਸੀ ਬਲਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਕਈ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਉਤਪਾਦਨ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੰਡੀਆਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਆਪਣੇ ਲਾਭ ਦੇ ਲਈ ਹੀ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਸ਼ਹਿਰੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਕਿੱਤਿਆਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਅਤੇ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਹਿਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਇਕਾਈ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੀ ਹੋ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ | ਪ੍ਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਤੇ ਉਦਯੋਗ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਗਏ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇਕ ਵੱਡੀ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹਰੇਕ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਮਾਹਿਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਉਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਉਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਿਲ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਵੰਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ । ਲੋਕ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਮਾਹਿਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਣ ਦੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹਿਰੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਦੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਨ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
‘ਕੰਮ ਦੀ ਵੰਡ’ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਮੀਮ ਨੇ 1893 ਵਿਚ ਫਰੈਂਚ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਕਤਾਬ De la Division du Trovail Social ਨਾਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ । ਚਾਹੇ ਇਹ ਉਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰੀਬ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦੀ ਆਧਾਰਸ਼ਿਲਾ ਸੀ । ਇਸੇ ਤੇ ਉਸਨੂੰ 1893 ਵਿਚ ਡਾਕਟਰੇਟ ਵੀ ਮਿਲੀ ਸੀ । ਦੁਰਮੀਮ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ ।

ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕੰਮ (Functions of Division of Labour) – ਦੁਰਮ ਹਰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨੈਤਿਕ ਤੱਥ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ ਨੈਤਿਕ ਆਧਾਰ ਉੱਪਰ ਹੀ ਜਿਉਂਦਾ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਕਾਰਜਵਾਦੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੰਮ ਸ਼ਬਦ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

1. ਕੰਮ ਤੋਂ ਮਤਲਬ ਗਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਅਰਥਾਤ ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਹੈ ।
2. ਕੰਮ ਦਾ ਦੂਜਾ ਮਤਲਬ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਜਾਂ ਗਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਨਾਲ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੋਂ ਹੈ ।

ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸਮਾਜ ਦੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਕਿਹੜੀਆਂ ਮੌਲਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਕੰਮ ਤਾਂ ਉਹ ਕੰਮ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਉਸਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀਆਂ ਮੌਲਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ।

ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ । ਦੁਰਘੀਮ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਰੋਤ ਦਾ ਮਤਲਬ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਸੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵਧਣ ਜਾਂ ਬੌਧਿਕ ਜਾਂ ਭੌਤਿਕ ਵਿਕਾਸ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਉਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਹਨ ਕੰਮ ਨਹੀਂ । ਕੰਮ ਦਾ ਮਤਲਬ ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਵੇਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਹੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕੰਮ ਹਨ । ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਿਸੇ ਨੈਤਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਹੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕੰਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਪਰਕਾਂ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਹੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਵਪਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ । ਇਹਨਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਹੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਇਸੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਵਲੋਂ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕਤਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਭਿੰਨਤਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਇਹ ਭਿੰਨਤਾ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਭਿੰਨਤਾ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਿੱਤਰਤਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨਿਰਧਾਰਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਭਾਵ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਦਮਨਕਾਰੀ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਰੀ ਵੀ । ਇਹਨਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਹਨ । ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਆਦਮੀ ਦੀ ਆਮ ਪ੍ਰਵਿਤੀ ਨਾਲ ਹੈ, ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਹੈ ਜਦਕਿ ਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜਾਂ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਨਾਲ ਹੈ । ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਨਾਲ ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਏਕਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਨਾਲ ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾਵਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ :-

1. ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ (Mechanical Solidarity) – ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਦੰਡ ਸੰਹਿਤਾ ਵਿੱਚ ਅਰਥਾਤ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਇਸ ਏਕਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹਨ । ਜਿਸ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਜੀਵਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ, ਕੰਮਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਆਮ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਹੜਾ ਸਮਾਜ ਇਹਨਾਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਇੱਕ ਸਮੂਹਿਕ ਇਕਾਈ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੋਚਦਾ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਉਸਦੇ ਮੈਂਬਰ ਇੱਕ ਯੰਤਰ ਜਾਂ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਤਰਾਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਏਕਤਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਅਪਰਾਧ, ਦੰਡ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਲਿਆ ਹੈ, ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾ ਹੈ ਜੋ ਚੇਤਨਾ ਦੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਨਿਸਚਿਤ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਲਈ ਆਮ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

2. ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ (Organic Solidarity) – ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦੂਜੀ ਏਕਤਾ ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ ਹੈ । ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਮੁਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਆਦਿਮ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਸਮੂਹਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇਹ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹ ਦੇ ਨਾਲ ਬੰਨਿਆ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ । ਇਸ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਕਾਫੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਦੱਸੀ ਹੈ । ਵਿਭਿੰਨਤਾਪੂਰਨ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਇਹ ਆਪਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਸਮਾਨਤਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਆਉਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਏਕਤਾ ਸਰੀਰਕ ਏਕਤਾ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ । ਹੱਥ, ਪੈਰ, ਨੱਕ, ਕੰਨ, ਅੱਖਾਂ ਆਦਿ ਆਪਣੇ ਵੱਖਵੱਖ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਕਰਕੇ ਸੁਤੰਤਰ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕੰਮ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤਕ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮਿਲੇ ਹੋਏ ਹੋਣ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਆਪਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਦੁਰਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵੱਧਣ ਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵੀ ਵੱਧਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵੱਧਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਣ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

3. ਸਮਝੌਤੇ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਏਕਤਾ (Contractual Solidarity) – ਆਰਥਿਕ ਏਕਤਾ ਤੇ ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਇਕ ਹੋਰ ਏਕਤਾ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਏਕਤਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਸਮੂਹ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਸੀ ਸਮਝੌਤੇ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਤੇ ਏਕਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਏਕਤਾ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਤੱਥ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਸੰਚਾਲਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ (Causes of Division of Labour)

ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਨੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ ।

1. ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਕਾਰਕ
2. ਦੂਤੀਆ ਕਾਰਕ ।

1. ਜਨਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਘਣਤਾ ਦਾ ਵਧਣਾ – ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਘਣਤਾ ਦਾ ਵਧਣਾ ਹੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਪਾਥਮਿਕ ਕਾਰਨ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ, “ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀ । ਜਟਿਲਤਾ ਅਤੇ ਘਣਤਾ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਅਨੁਪਾਤ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਨਿਯਮਿਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਹੋਰ ਸੰਘਣੇ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਟਿਲ ਹੁੰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।” ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਧਣ ਦੇ ਦੋ ਪੱਖ ਹਨ-ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਘਣਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣਾ । ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਪੱਖ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਧਣ ਨਾਲ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਸਮਾਜਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਘਣਤਾ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

(a) ਭੌਤਿਕ ਘਣਤਾ-ਸਰੀਰਕ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹੀ ਥਾਂ ਉੱਪਰ ਇਕੱਠਾ ਹੋਣਾ ਭੌਤਿਕ ਘਣਤਾ ਹੈ ।
(b) ਨੈਤਿਕ ਘਣਤਾ-ਭੌਤਿਕ ਘਣਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ, ਕ੍ਰਿਆ, ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਜਟਿਲਤਾ ਵੀ ਵਧਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਨੈਤਿਕ ਘਣਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

2. ਆਮ ਜਾਂ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਅਸਪੱਸ਼ਟਤਾ – ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਦੂਤੀਆ ਕਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਵਧਦੀ ਅਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਥਾਂ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਮੂਹ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਚਾਰ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਨ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਮੂਹਿਕ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚੇਤਨਾ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦੇਵੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਏਗੀ ।

3. ਪੈਤਰਿਕਤਾ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ – ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਦੁਤੀਆ ਕਾਰਕ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਪੈਤਰਿਕਤਾ ਦੇ ਘੱਟਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੈਤਰਿਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਹੀ ਘੱਟ ਹੋਣਗੇ । ਹੋਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਪੈਤਰਿਕ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਦੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨਤਾ ਹੋਵੇ । ਪੈਤਰਿਕਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦਾ ਇਹ ਪਰਿਣਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਖਾਸ ਆਦਤਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੈਤਰਿਕਤਾ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਨੂੰ ਰੋਕਦੀ ਹੈ । ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੈਤਰਿਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਘੱਟ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਨਤੀਜੇ (Consequences of Division of Labour)

(a) ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਨ – ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਰੀਰਕ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਇੱਕ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਕੰਮ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਕ ਲੱਛਣਾਂ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ।

(b) ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ – ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਇੱਕ ਨੈਤਿਕ ਤੱਥ ਹੈ ਅਤੇ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਤਿੰਨੋਂ ਅੰਗਾਂ, ਉਦਯੋਗਿਕ, ਕਲਾਤਮਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਕਾਸ ਨੈਤਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਸਰੂਪ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਘਣਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣਾ ਹੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਅਤੇ ਸਭਿਅਤਾ ਦੋਵੇਂ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਪਹਿਲਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਸਭਿਅਤਾ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਦੁਰਖੀਮ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਭਿਅਤਾ ਨਾ ਤਾਂ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੰਮ ਬਲਕਿ ਇਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ।

(c) ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਤੀ – ਪ੍ਰਤੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਪਰਿਣਾਮ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਰੰਤਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਨਿਰੰਤਰ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਇੱਕ ਪਰਿਣਾਮ ਹੈ ।

ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਸਮਾਜ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਇਸ ਲਈ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਗਤੀ ਤਾਂ ਹੀ ਰੁਕ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਗਤੀ ਰੁਕ ਜਾਵੇ ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਰੂਪ : ਨਾਲ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪਰਿਣਾਮ ਹੈ ।

(d) ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪਰਿਵਰਤਨ – ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦਾ ਪਰਿਣਾਮ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਆਕਾਰ, ਵਿਤਰਣ ਅਤੇ ਘਣਤਾ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ, ਜੋ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਇਸੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

(e) ਨਵੇਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਬਣਨਾ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਨਿਰਭਰਤਾ – ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਇੱਕ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਿੱਤਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਵਾਰਥਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਰਗਾਂ ਅਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿੰਨੀ ਵੱਧ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਨੀ ਵੱਧ ਅੰਤਰ ਨਿਰਭਰਤਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ । ਅੰਤਰ ਨਿਰਭਰਤਾ ਸਹਿਯੋਗ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

(f) ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ – ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਉਦੈ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਸਮੁਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਘੱਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਬਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

(g) ਪ੍ਰਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਦਬਾਅ – ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਕਾਨੂੰਨੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਟਿਲਤਾ ਅਤੇ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਸੰਵਿਦਾਤਮਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਤੀਕਾਰੀ ਜਾਂ ਸਹਿਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਚਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਕਲਿਆਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨੈਤਿਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦਾ ਵੀ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦਾ ਫਲ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪਰਿਣਾਮ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਉੱਪਰ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਵੰਡ, ਉਸਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ । ਅਰਥ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਮੂਲ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਮੁਲ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਹਨ-ਰੋਟੀ, ਕੱਪੜਾ, ਮਕਾਨ, ਸਿਹਤ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਆਦਿ । ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪੈਸਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਕਮਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਪੈਸਾ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਵੀ ਪੈਸੇ ਕਮਾ ਸਕਣ ।

ਹਰ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਤੇ ਕੁੱਝ ਇੱਛਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਤਾਂ ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਖਾਣਾ, ਪੀਣਾ, ਸੌਣਾ ਆਦਿ ਪਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਵਧੀਆ ਰਹਿਣਾ, ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੈਸੇ ਹੋਣੇ, ਐਸ਼ੋ ਆਰਾਮ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਆਦਿ । ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਆਪ ਹੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਕੋਲ ਇਹਨਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਹੋਰ ਨਿੱਤ ਨਵੇਂ ਸਾਧਨ ਲੱਭਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਪਤਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਤਾਲਮੇਲ । ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਅਤੇ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜਿਹੜੇ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਜਾਂ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਜੋਨਸ (Jones) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਜੀਵਨ ਨਿਰਵਾਹ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤਕਨੀਕਾਂ, ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਜਟਿਲਤਾ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।”

ਪ੍ਰੋ. ਡੇਵਿਸ (Prof. Davis) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਆਦਿਮ, ਸੀਮਿਤ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁੱਢਲੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਮਾਨਦੰਡਾਂ ਤੇ ਰੁਤਬਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ।”

ਆਗਬਰਨ ਤੇ ਨਿਮਕਾਫ (Ogburn and Nimkoff) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਭੋਜਨ ਤੇ ਸੰਪਤੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਆਰਥਿਕ ਸੰਪਤੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।”

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭੌਤਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਰੂਪ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਰਹੇ ਪਰਿਵਰਤਨ (Changes coming in the economic institutions) – 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

• ਹੁਣ ਉਤਪਾਦਨ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਅਸੈਂਬਲੀ ਲਾਈਨ (Assembly line) ਤਕਨੀਕ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਈ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਅੰਤੇ ਮਸ਼ੀਨ ਦੋਵੇਂ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਨਵੀਂ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।
• ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀਕਰਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਕਸਟਮ ਡਿਊਟੀ ਐਨੀ ਘਟਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸਸਤੇ ਰੇਟਾਂ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਬਧ ਹਨ ।
• ਉਦਾਰੀਕਰਨ (Liberalisation) ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨੇ ਵੀ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆ ਦਿੱਤੇ । ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1991 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਅਪਣਾਈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ । ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਲਾਏ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਮੀ ਆਈ ।
• ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੰਪਿਊਟਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉਦਯੋਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ । BPO (Business Process Outsourcing) ਉਦਯੋਗ, ਕਾਲ ਸੈਂਟਰ, ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਸੇਵਾਵਾਂ ਆਦਿ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਦਰਾ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ । ਇਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ । ਹੁਣ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ । ਰਸਮੀ ਅਤੇ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੱਧ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਸਹਿਤ ਅੰਤਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਮਾਜੀਕਰਣ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਤਰੀਕਾ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਨੇ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਉਦਯੋਗੀਕਰਣ, ਨਗਰੀਕਰਣ ਆਦਿ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਠਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਤਾਬੀ ਗਿਆਨ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੀਵਨ-ਜੀਣ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ, ਮਿੱਤਰਤਾ, ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਅਰਥ (Meaning of Education) – ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਗਿਆਨ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਅਰਥ ਹੋਰ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।

1. ਫਿਲਿਪਸ (Philips) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਿੱਖਿਆ ਉਹ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਤੱਕ ਗਿਆਨ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ ।”
2. ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ (Mahatma Gandhi) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਮੇਰਾ ਅਰਥ ਬੱਚੇ ਦੇ ਸਰੀਰ, ਮਨ ਵਿੱਚ । ਮੌਜੂਦ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਹੈ ।”
3. ਬਰਾਊਨ ਅਤੇ ਰਾਸੇਕ (Brown and Rouck) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਿੱਖਿਆ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਉਹ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਤੇ ਬਾਲਗ਼ ਦੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।”

ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਪਕਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਾਰਕਿਕ ਅਨੁਭਵ ਸਿੱਧ, ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਮੇਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖਿਅਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ।

(i) ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ (Formal Education) – ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਉਹ ਸਿੱਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਅਸੀਂ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਇਸ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਇੱਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਰਵਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣ ਸਕੇ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੱਧਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਪਾਥਮਿਕ, ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪੱਧਰ । ਹਰੇਕ ਪੱਧਰ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸੰਗਠਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਮਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ (Informal Education) – ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਉਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ ਜਾਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਬਲਕਿ ਇਹ ਉਹ ਸਿੱਖਿਆ ਤਾਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ, ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਪਰਿਵਾਰ, ਗੁਆਂਢ, ਦੋਸਤਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਨਾ ਕੁੱਝ ਸਿੱਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਵਿਅਕਤੀ ਇਸਨੂੰ ਕਿਤੇ ਵੀ, ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਵੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਲਈ ਕੋਈ ਡਿਗਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ਬਲਕਿ ਇਸਨੂੰ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਅਕਤੀ mature ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ (Functionalist) ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵੱਲ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿੰਨੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਆਏ ਹਨ, ਓਨੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਏ ਹਨ । ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਯੂਰਪੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ । ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਭਾਰਤੀ । ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਆਈ । ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪੜ੍ਹਨਾਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਰਵਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ । ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਹੇਠਲੀਆਂ ਪੱਛੜੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਸਿੱਖਿਆ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰ ਸਕਣ ।

ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੁਚੀ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ! ਉਹਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖਿਆ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜੀਵ ਤੋਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਅ ਜੀਵ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇੱਕ ਸਿੱਖਿਆ ਇੱਕ ਬਾਲਗ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਲੋਂ ਨਾਬਾਲਿਗ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਉੱਪਰ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ।”

ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਉਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ਜੋ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪੀੜੀ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪੀੜੀ ਉੱਤੇ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਉਸ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਸਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਤਾਂ ਹੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕਰੂਪਤਾ (Homogeneity) ਬਣੀ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇਹ ਇੱਕਰੂਪਤਾ ਸਿੱਖਿਆ ਕਰਕੇ ਹੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਹੀ ਲੋਕ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ-ਜੁਲ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕਰੂਪਤਾ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਬੱਚਾ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਮੁਲ ਨਿਯਮ, । ਪਰਿਮਾਪ, ਕੀਮਤਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸਿੱਖਦਾ ਅਤੇ ਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕਿੰਗਸਲੇ ਡੇਵਿਸ (Kingsley Davis) ਅਤੇ ਵਿਲਬਰਟ ਮੂਰੇ (Wilbert Moore) ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਪੱਖ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਣ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਰੱਥ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉਚਿਤ ਸਥਿਤੀਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਹੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇ ।

This PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 4 ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 4 ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ

→ ਮਨੁੱਖ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ । ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ ਸਾਰੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਉਹਨਾਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਇਹ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਲਗਾਤਾਰ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਮੈਂਬਰ ਆਪਣੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਪ੍ਰਤੀ ਚੇਤਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ “ਅਸੀਂ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਮੂਹ ਦੇ ਕੁਝ ਨਿਯਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਆਦਿ ।

→ ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਆਧਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਕੂਲੇ (Cooley) ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤਾ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਹਰੇਕ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਕੁਲੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਰੀਰਿਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਅਤੇ ਦੂਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ।

→ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਉਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਸਰੀਰਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਇਸ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਮਿਲਦੇ ਹਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਾਰ, ਗੁਆਂਢ, ਖੇਡ ਸਮੂਹ ।

→ ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਉਲਟ ਹਨ । ਉਹ ਸਮੂਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਵਿਅਕਤੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਕਦੇ ਵੀ ਛੱਡ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ, ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨ ਆਦਿ ।

→ ਪਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਬਿਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ : ਇਹ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਉੱਪਰ ਆਪਣਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਰੀਰਿਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਦਾ ਹੋਣਾ, ਇਹ ਅਸਥਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਇੱਛੁਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਮਰ (Sumner) ਨੇ ਵੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਹਨ-ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ (In-group) ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ (Out-group) । ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਉਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਬਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੇਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਉਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇਪਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਰਾਬਰਟ ਮਰਟਨ ਨੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੁਹ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਹੈ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ (Reference Group) । ਵਿਅਕਤੀ ਕਈ ਵਾਰੀ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮੂਹ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 3 ਸਮਾਜ, ਸਮੂਦਾਇ ਅਤੇ ਸਭਾ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 3 ਸਮਾਜ, ਸਮੂਦਾਇ ਅਤੇ ਸਭਾ

→ ਅਰਸਤੂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ । ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ । ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਾ ਤੇ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਰਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਜਦੋਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ, ਸੰਬੰਧ ਬਣਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ, ਪੇਂਡੂ ਸਮਾਜ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਮਾਜ, ਉੱਤਰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਮਾਜ ਆਦਿ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਸਮਾਜਾਂ ਨੂੰ ਅਲੱਗਅਲੱਗ ਆਧਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਵੰਡਿਆ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਾਮਤੇ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ), ਸਪੈਂਸਰ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਜਟਿਲਤਾ), ਮਾਰਗਨ (ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ), ਟੋਨੀਜ਼ (ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ), ਦੁਰਖੀਮ (ਏਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ) ਆਦਿ ।

→ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੋਵੇਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਸਤਰੀਕਰਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕੱਲਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ । ਉਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਲਈ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਲਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕੋਈ ਹੋਂਦ ਹੀ ਨਹੀ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸੰਗਠਿਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਹੀ ਉੱਥੇ ਬਿਤਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸਮੁਦਾਇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਮੁਦਾਇ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਭਾਵਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਕੁਝ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ, ਨਿਸਚਿਤ ਖੇਤਰ, ਸਮੁਦਾਇਕ ਭਾਵਨਾ, ਸਮਾਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਆਦਿ । ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਭਾ ਸਹਿਯੋਗ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੰਤਵ ਦੇ ਲਈ ਆਪਸ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਸੰਗਠਿਤ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਸਭਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 2 ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਦੂਜੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 2 ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਦੂਜੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ

→ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਈ ਪੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਰਥਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਆਦਿ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਚਾਹੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮੱਗਰੀ ਉਧਾਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਮੱਗਰੀ ਵੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨਾਂ ਲਈ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਡੂੰਘੇ ਰੂਪ ਨਾਲ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇੱਕ ਪੱਖ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਦੋਵੇਂ ਵਿਗਿਆਨ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਡੂੰਘਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅੰਤਰ ਵੀ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੀਤ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਰਤਮਾਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਦੋਵੇਂ ਵਿਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਖ ਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੰਤਰ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

→ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਆਰਥਿਕ ਸੰਬੰਧ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ ਆਰਥਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਨਿਸਚਿਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੋਵੇਂ ਵਿਗਿਆਨ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਮੱਦਦ ਲੈਂਦੇ ਅਤੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਵੀ ਡੂੰਘਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ । ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋਵੇਂ ਵਿਗਿਆਨ ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਮੱਦਦ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਵੀ ਡੂੰਘਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ । ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮਾਜ ਦਾ ਦੋਵਾਂ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਐੱਲ. ਕਰੋਬਰ (L. Kroeber) ਨੇ ਜੁੜਵਾ ਭੈਣਾਂ (Twin sisters) ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਧਿਐਨਾਂ ਤੋਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਸਮੱਗਰੀ ਉਧਾਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਵੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਪੁਰਾਤਨ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 1 ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 1 ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ

→ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਘਟਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਬਾਰੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਕਿ ਇਹ ਕਦੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ ਸਮਾਜ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਹੈਰੋਡੋਟਸ, ਪਲੈਟੋ, ਅਰਸਤੂ ਆਦਿ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਾਲ ਕਾਫੀ ਮਿਲਦਾ-ਜੁਲਦਾ ਹੈ ।

→ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ 1789 ਈ: ਦੀ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ, ਹਰਬਰਟ ਸਪੈਂਸਰ, ਇਮਾਈਲ ਦੁਰਖੀਮ ਅਤੇ ਸੈਕਸ ਵੈਬਰ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ, ਸੰਘਰਸ਼, ਸਥਾਈਪਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ ।

→ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਵਿਸ਼ਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਹ ਸਨ-

• ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਗਿਆਨ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ
• ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ
• ਉਦਯੋਗਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਨਗਰੀਕਰਣ ।

→ 1789 ਦੀ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਚਰਚ ਦੀ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਚਰਚ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਮੰਨਣ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਲੋਕ ਇਸ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਤਰਕਪੂਰਣ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਿਪਟਾਉਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਹੋਏ।

→ 16ਵੀਂ ਤੋਂ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚਕਾਰ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਤਰੱਕੀ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਵੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਕਰਨ । ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਕਿ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਜੈਵਿਕ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੀ, ਕੀ ਉਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਕਾਮਤੇ, ਸਪੈਂਸਰ, ਦੁਰਖੀਮ, ਵਰਗੇ ਸਮਾਜਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਉਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਹ ਸਫਲ ਵੀ ਹੋ ਗਏ |

→ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਹੋਈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਦਯੋਗ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਧ ਗਏ । ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਦੁਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪਈ । ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ।

→ ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ਨੇ 1839 ਈ: ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਬਦ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਜਨਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ॥

→ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਨਤੀਜੇ ਕੱਢਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਨਿਯਮ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਭਵਿੱਖਵਾਣੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੀਖਣ ਕਰਨ ਦੀ ਕਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਕਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਅੰਕੜੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਆਦਿ ।

→ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਖੇਤਰ ਬਾਰੇ ਦੋ ਸਕੂਲ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਹਨ-ਸਰੂਪਾਤਮਕ ਸਕੂਲ (Formalistic School) ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਸਕੂਲ (Synthetic School) ।

→  ਸਰੂਪਾਤਮਕ ਸਕੂਲ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਿੰਮਲ, ਟੋਨੀਜ਼, ਵੀਕਾਂਤ ਅਤੇ ਵਾਨ ਵੀਜ਼ੇ ਇਸ ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਹਨ ।

→ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਸਕੂਲ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਹ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ਾ-ਸਮੱਗਰੀ ਹੋਰ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਤੋਂ ਉਧਾਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ, ਹਾਬਹਾਉਸ, ਸੋਰੋਕਿਨ ਆਦਿ ਇਸ ਸਕੂਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਮਰਥਕ ਹਨ ।

→ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Sociology Book Solutions Chapter 4 ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Sociology Chapter 4 ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ

Sociology Guide for Class 11 PSEB ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ Textbook Questions and Answers

I. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 1-15 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮੂਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ, ਅੰਤਰ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕਿਸ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਡਬਲਯੂ. ਜੀ. ਸਨਰ (W.G. Sumner) ਨੇ ਅੰਤਰ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅੰਦਰੂਨੀ ਗਰੁੱਪ ਦੀਆਂ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਿਤਾ ਦਾ ਦਫ਼ਤਰ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਸਕੂਲ ਬਾਹਰੀ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
‘ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ’ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕਿਸ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ` ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਰਾਬਰਟ ਕੇ. ਮਰਟਨ (Robert K. Merton) ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
‘ਅਸੀਂ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਭਾਵਨਾ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਉਹ ਭਾਵਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸੀ. ਐੱਚ. ਕੂਲੇ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਮੁੱਢਲੇ ਸਮੂਹ ਬਾਰੇ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਸਹਿਤ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ, ਗੁਆਂਢ ਅਤੇ ਖੇਡ ਸਮੂਹ ।

II. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 30-35 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਗਬਰਨ ਅਤੇ ਨਿਮਕਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਜਦੋਂ ਕਦੀ ਵੀ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ।”

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੁੱਢਲੇ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ? ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਸਮੂਹ ਜਿਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਸਰੀਰਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾਪਨ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਰਹਿਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਮੁੱਢਲੇ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰ, ਗੁਆਂਢ, ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਗੌਣ ਸ਼ਮੂਹ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਉਦਾਹਰਨ ਸਹਿਤ ਲਿਖੋ !
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਸਮੁਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਉਦੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਚੁਣਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹੋਣ ਤੇ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਅਸਥਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅੰਤਰ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚਕਾਰ ਦੋ ਅੰਤਰ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਅੰਤਰ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇਪਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਕਮੀ | ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਵਿਅਕਤੀ ਅੰਤਰ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਉਸ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਗੌਣ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਅਸਥਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਤੋਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਰਸਮੀ ਸੰਗਠਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅਸਿੱਧੇ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮੁੱਢਲੇ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਰੀਰਿਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਸਮੂਹ ਅਸਥਾਈ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਥਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਵਾਰਥ ਵਾਲੇ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
5. ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

III. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 75-85 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਬਲਕਿ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਕਰਕੇ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਅੰਤਰ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
2. ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਕਰਕੇ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਸ ਵਿਚ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਹਮਦਰਦੀ ਤੇ ਪਿਆਰ ਆਦਿ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਤੱਤ ਹਨ ।
3. ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅਸੀਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਜਾਂ ਹਮਭਾਵਨਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅਪਣੱਤ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਮੱਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
4. ਸਮੂਹ ਦਾ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਨਿਯੰਤਰਨ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ, ਨਿਯਮਾਂ ਆਦਿ ਦੁਆਰਾ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੁੱਢਲੇ ਸਮੂਹ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਮੁੱਢਲੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੋਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਹਰ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮੂਹ ਇਹ ਹੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵੀ ਇਸ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ।
4. ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮੁਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਗੁਣ ਭਰਦਾ ਹੈ ।
5. ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪਰਿਮਾਪਾਂ, ਕੀਮਤਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਆਦਿ ਦਾ ਵੀ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
6. ਵਿਅਕਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
7. ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਵੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਮੂਹ ਦੇ ਹਿੱਤ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਤਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਪਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧ ਪ੍ਰਤੱਖ, ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਰਸਮੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਅਤੇ ਰਸਮੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਸਮੂਹਿਕ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਮੈਂਬਰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਪਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਅਵਧੀ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਅਵਧੀ ਦੀ ਕੋਈ ਸੀਮਾ ਨਿਸਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਇਹ ਘੱਟ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤੇ ਵੱਧ ਵੀ ।
• ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅੰਤਰ ਸਮੂਹ ਦੇ ਗੁਣ ਦੱਸੋ । ਉੱਤਰ-ਸਮਨਰ ਦੁਆਰਾ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਸਮੁਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਅਸੀਂ ਸਮੂਹ’ (We-group) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮੈਕਾਈਵਰ ਤੇ ਪੇਜ (MacIver and Page) ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਸਮਾਜ’ (Society) ਦੇ ਵਿਚ ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਤੋਂ ਲਿਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਮਿਲ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਤ, ਧਰਮ, ਕਬੀਲਾ, ਲਿੰਗ ਆਦਿ ਕੁਝ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸਮੂਹ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਸਹਿਯੋਗ, ਆਪਸੀ ਮਿਲਵਰਤਨ, ਸਦਭਾਵਨਾ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਗੁਣ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਬਾਹਰਲਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਮਨਾਹੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਲੜਾਈ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਲੋਕ ਇਕ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ “ਅਸੀਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ’ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

IV. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 250-300 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ, ਇਸ ‘ਤੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮੂਹ ਦਾ ਅਰਥ (Meaning of Group) – ਆਮ ਆਦਮੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀ ਬੋਲਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਮੂਹ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੇ ਲਈ ਸਮੂਹ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਇਕ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਕਈ ਅਰਥ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਉੱਪਰ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਦੋ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ । ਪਹਿਲਾ ਸਮੁਹ ਤਾਂ ਉਹ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜਾ ਸਮੂਹ ਉਹ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਦੋਵੇਂ ਸਮੂਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨੇੜੇ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇਕਰ ਸਾਡੇ ਉਦੇਸ਼ ਵੱਖ ਹਨ ਤਾਂ ਸਮੂਹ ਵੀ ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਮਨੁੱਖ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ । ਉਸ ਦੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਮੁਹ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਨਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸਮੂਹ ਉਸ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹ ਹੋਰ ਦੂਜੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਵਿਅਕਤੀ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਮੂਹ ਦੇ ਅਰਥ ਇਕ ਆਮ ਆਦਮੀ ਲਈ ਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਨ | ਆਮ ਆਦਮੀ ਲਈ ਸਮੂਹ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਕੁਝ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੈ । ਪਰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਦੇ ਲਈ ਇਸਦੇ ਹੋਰ ਅਰਥ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਲਈ ਕੁਝ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਪਿਆਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੋਵੇ ।

ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (Definitions of Group)

• ਸੈਂਡਰਸਨ (Sanderson) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮੂਹ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ . ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਅੰਤਰ ਕਾਰਜ ਦਾ ਇਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਢੰਗ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦੁਜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸਲੀ ਵਸਤੁ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।”
• ਬੋਗਾਰਡਸ (Bogardus) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕੁੱਝ ਸਾਂਝੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਣ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਾਂਝੀ ਭਾਵਨਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਜੋ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ।”
• ਹੈਰੀ ਐਮ. ਜਾਨਸਨ (Harry M. Johnson) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਅੰਤਰ-ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ।”
• ਗਿਲਿਨ ਅਤੇ ਗਿਲਿਨ (Gillen and Gillen) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਲਈ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਅਰਥ ਪੂਰਨ ਅੰਤਰ ਉਤੇਜਨਾ ਅਤੇ ਅਰਥ ਪੂਰਨ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਹੋ ਸਕੇ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਂਝੀਆਂ ਉਤੇਜਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਹਿੱਤਾਂ ਉੱਤੇ ਸਭ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੋ ਸਕੇ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਸਾਂਝੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਆਂ, ਪ੍ਰੇਰਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਸਕੇ ।”

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕੁੱਝ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਇਕੱਠ, ਜਿਹੜਾ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਂਝੇ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੀ ਅੰਤਰ ਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਸਮੂਹ ਨਹੀਂ ਕਹਾ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਇਕੱਠ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਭੀੜ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਲਈ ਸਮੂਹ ਉਹਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੈ ਜੋ ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਸੀ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ, ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ, ਸੰਬੰਧ, ਸਾਂਝੇ ਹਿਤ, ਚੇਤਨਾ, ਉਤੇਜਨਾਵਾਂ, ਸਵਾਰਥ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਮੂਹ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈਂ ਅਤੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੀਰਕ ਨੇੜਤਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਖਿੱਚ ਵੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਸਵਾਰਥ ਅਤੇ ਹਿੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤੁਸੀਂ ਮੁੱਢਲੇ ਅਤੇ ਗੌਣ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰਣਨ ਕਰੋਗੇ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁੱਢਲੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ (Primary Groups) – ਚਾਰਲਸ ਹਰਟਨ ਕੂਲੇ (Charles Hurton Cooley) ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਮੁੱਢਲੇ ਅਤੇ ਗੌਣ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਵਰਗੀਕਰਣ ਨੂੰ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਕੂਲੇ ਨੇ ਮੁੱਢਲੇ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨੇੜੇ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਪਰਿਵਾਰ, ਗੁਆਂਢ, ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਆਦਿ । ਕੂਲੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਹਮਦਰਦੀ, ਆਦਰ, ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਝਿਜਕ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਸਵਾਰਥ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਈਰਖਾ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਦੀ ਥਾਂ ਸਮੂਹਿਕ ਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਕੂਲੇ ਨੇ ਮੁੱਢਲੇ ਸਮੂਹ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਕੂਲੇ (Cooley) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਮੁੱਢਲੇ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਮੇਰਾ ਭਾਵ ਉਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕੇ ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੇ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਮੁੱਢਲੇ ਕਈ ਅਰਥ ਵਿਚ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਸ ਅਰਥ ਵਿਚ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮੌਲਿਕ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਗੁੜੇ ਤੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿਤੱਵ ਸਾਂਝੀ ਪੂਰਨਤਾ ਵਿਚ ਘੁਲ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਕਈ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਵੈ ਹੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਜੀਵਨ ਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਪੂਰਨਤਾ ਨੂੰ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਆਸਾਨ ਤਰੀਕਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਮੁਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਹਮਦਰਦੀ ਤੇ ਪਰਸਪਰ ਪਹਿਚਾਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਲੁਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ ।”

ਕੂਲੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁੱਢਲੇ ਸਮੂਹ ਮੁੱਢਲੇ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਿਅਕਤੀ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧ ਆਹਮੋਸਾਹਮਣੇ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਪਿਆਰ, ਹਮਦਰਦੀ, ਨਿੱਜੀਪਣ ਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਐਨਾ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨਿੱਜੀ ਸਵਾਰਥ ਵੀ ਭਾਵਨਾ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਲੋੜ ਪੈਣ ਉੱਤੇ ਉਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਛੋਟੀ-ਮੋਟੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਉਹਲੇ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਕੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕੁਲੇ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ, “ਇਹ ਸਮੂਹ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਸਮਿਆਂ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸਭ ਪੱਧਰਾਂ ਉੱਤੇ ਸਰਬਵਿਆਪਕ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜੋ ਸਰਬਵਿਆਪਕ ਅੰਸ਼ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਹਨ ।”

ਕੂਲੇ ਨੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦੱਸਿਆ ਹੈ-

1. ਪਰਿਵਾਰ (Family)
2. ਖੇਡ ਸਮੂਹ (Play group)
3. ਗੁਆਂਢ (Neighbour level) ।

ਕੂਲੇ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤਿੰਨੋਂ ਸਮੂਹ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹਰ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਰਬਵਿਆਪਕ ਹਨ । ਜਨਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਨਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੱਚਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਜਿਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ । ਬੱਚੇ ਦੇ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਣ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਰੀਤੀਰਿਵਾਜ ਬੱਚਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ।

ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਆਪਸ ਵਿਚ ਸਿੱਧੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਆਪਸੀ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੱਚਾ ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਉਹ ਗੁਆਂਢ ਵਿਚ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗੁਆਂਢ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਰਗਾ ਹੀ ਪਿਆਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਗੁਆਂਢ ਤੋਂ ਹੀ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵੱਡਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਿਵੇਂ ਕਰਨੀ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਗੁਆਂਢ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ | ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸੁਤੰਤਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਖੇਡਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਹੋਰਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖੇਡ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਵਿਚ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਵਹਾਰ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਭ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਨੇੜੇ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰੰਭਿਕ, ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਮੂਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਗੌਣ ਜਾਂ ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ (Secondary Groups) – ਚਾਰਲਸ ਹਰਟਨ ਕੂਲੇ (Charles Hurton Cooley) ਨੇ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੂਤੀਆਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵੀ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਮੁੱਢਲੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸੌਣ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਗੌਣ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵੱਧਣ ਕਰਕੇ ਮੁੱਢਲੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਘੱਟ ਗਈ ਹੈ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਹੈ । ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਮੁੱਢਲੇ ਸਮੂਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਹੋ ਗਏ ਹਨ । ਗੌਣ ਸਮੂਹ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅਸੀਂ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਗੌਣ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ! ਗੌਣ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਆਪਸੀ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਦੇਸ਼, ਸਭਾਵਾਂ, ਕਲੱਬ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਦਲ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹਨ । ਇਹ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੁੰਦੇ ਤੇ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਗੌਣ ਸਮੂਹ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਗੌਣ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੇ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਗੌਣ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਨੇੜਤਾ ਅਤੇ ਗੁੜਾਪਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਗੌਣ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਰਸਮੀ ਨਿਯੰਤਰਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਆਕਾਰ ਵੱਡਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੈਂਬਰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੁੰਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯਮ ਵੀ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਤੁਸੀਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਅਲੱਗ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਅਸੀਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਪਰਿਪੇਖ ਨਾਲ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ | ਅਸੀਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨਾਲ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਬੈਠਦੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਸਮੂਹ ਮੁੱਢਲੇ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਬੈਠਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਸਥਾਈ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਗੈਰ-ਰਸਮੀ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ . ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਜੀਊਂਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ । ਵਿਅਕਤੀ ਜਿੱਥੇ ਮਰਜੀ ਚਲਾ ਜਾਵੇ, ਪਰਿਵਾਰ, ਗੁਆਂਢ ਅਤੇ ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਜਿਹੇ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੁਹ ਉਸਨੂੰ ਹਰ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ ।

ਮੁੱਢਲੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵੀ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਇੱਛੁਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਗੌਣ ਸਮੂਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਰਸਮੀ ਸੰਗਠਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਛੱਡ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ, ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਸਮੂਹ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।

ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਆਮ ਵਿਅਕਤੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰੰਤੁ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਪਰਿਪੇਖ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ | ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਵੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਮੁਹ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਸਹਿਤ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਹਿਕ ਜੀਵਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਮਰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਬੱਚਾ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਮਕ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਹੀ ਫੜਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਾਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵੱਡਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਲਗਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਚੰਗਾ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣ ਸਕੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਮਕ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮੂਹਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪਾਠ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੱਚਾ ਜਿਹੜੇ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਘੁਲਦਾ-ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹਨ ਗੁਆਂਢ ਅਤੇ ਖੇਡ ਸਮੂਹ । ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਗੁਆਂਢ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਲੋਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਬੱਚੇ ਦੇ ਗ਼ਲਤ ਕੰਮ ਕਰਨ ਉੱਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਡਾਂਟਿਆ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬੱਚਾ ਮੁਹੱਲੇ ਦੇ ਹੋਰ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਨਿਯਮ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਬੱਚੇ ਵਿੱਚ ਨੇਤਾ ਬਣਨ ਦੇ ਗੁਣ ਪਨਪ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸਮੁਹ ਵੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਜਦੋਂ ਬੱਚਾ ਵੱਡਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਹੋਰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਕਿਸੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਕਲੱਬ, ਕਿਸੇ ਸੰਸਥਾ ਜਾਂ ਸਭਾ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਦਾ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਕੁਝ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ । ਉਹ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ, ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਭਾ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਵੀ ਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰੇਕ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਛੱਡਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਲਿਖੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦੇਖ ਕੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਪੱਖ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਸਮੂਹਿਕ ਜੀਵਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਤਿੱਤਵ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

This PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 13 ਊਰਜਾ ਦੇ ਗੈਰ ਰਵਾਇਤੀ ਸੋਤ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 13 ਊਰਜਾ ਦੇ ਗੈਰ ਰਵਾਇਤੀ ਸੋਤ

→ ਦੁਬਾਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਊਰਜਾ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਊਰਜਾ ਦੇ ਗੈਰ-ਰਵਾਇਤੀ ਸ੍ਰੋਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੋਤ ਉਰਜਾ ਦੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਭੰਡਾਰ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਇਹ ਕਦੇ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਕੁਦਰਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੜ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ।

→ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਲਪਿਕ ਊਰਜਾ ਸ੍ਰੋਤ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਰਵਾਇਤੀ ਸੋਤਾਂ ਦੇ ਬਦਲ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

→ ਸੌਰ ਉਰਜਾ/ਸੂਰਜੀ ਉਰਜਾ, ਪੌਣ ਊਰਜਾ, ਪਣ ਉਰਜਾ, ਤਾਪ ਉਰਜਾ, ਬਾਇਓਗੈਸ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਨਾਭਿਕੀ ਊਰਜਾ, ਊਰਜਾ ਦੇ ਗੈਰ-ਰਵਾਇਤੀ ਸੋਤਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।

→ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮਿਲੀ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਜੀਵ ਪੁੰਜ ਊਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਬਾਇਓਮਾਸ (Biomass) ਜਾਂ ਜੀਵ ਪੁੰਜ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ, ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਗੋਹਾ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਬਚਿਆ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਕੂੜਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ।

→ ਬਾਲਣ ਵਾਲੀ ਲੱਕੜੀ (Fire Wood/Fuel wood) ਨੂੰ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸਾੜ ਕੇ ਚਾਰਕੋਲ ਵਿਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਡੰਗਰਾਂ ਦੇ ਗੋਹੇ ਤੋਂ ਪਾਥੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

→ ਬਾਇਓ-ਗੈਸ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੀਥੇਨ, ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਹਾਈਡੋਜਨ, ਅਤੇ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਸਲਫਾਈਡ ਆਦਿ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੈ।

→ ਬਾਇਓ-ਗੈਸ ਵਿਚ ਲਗਭਗ 65% ਭਾਗ ਮੀਥੇਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਬਾਇਓ ਗੈਸ ਵਿੱਚ CO₂, H₂, ਅਤੇ H₂S ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਗੋਬਰ-ਗੈਸ ਸੰਯੰਤਰ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਸਥਿਰ ਗੁੰਬਦ ਵਾਲਾ ਪਲਾਂਟ ਅਤੇ ਤੈਰਦੇ ਡੋਮ ਵਾਲਾ ਬਾਇਓ ਗੈਸ ਪਲਾਂਟ । ਬਾਇਓ-ਗੈਸ ਪਲਾਂਟ ਵਿਚੋਂ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਪਦਾਰਥ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਖਾਦ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਸਲੱਰੀ (Slurry) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਮਿਥੇਨਾਲ ਅਤੇ ਇਥੇਨਾਲ ਆਦਿ ਤਰਲ ਈਂਧਨ ਬਾਇਓਗੈਸ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

→ ਯੂਫੋਰਬੀਏਸੀ ਫੈਮਿਲੀ (Euphorbiacea Family) ਦੇ ਜੈਵੂਫਾ (Jatropa) ਨਾਂ ਦੇ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਤੇਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਡੀਜ਼ਲ ਇਜਣਾ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਪੇਂਡੂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਾਇਓ-ਮਾਸ ਜਾਂ ਜੀਵ ਪੁੰਜ, ਊਰਜਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸੋਮਾ ਹੈ।

→ ਬਾਇਓਗੈਸ ਦੇ ਬਾਲਣ ‘ਤੇ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਸਲਫਰ ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ, ਆਕਸਾਈਡ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

→ ਗੋਬਰ-ਗੈਸ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ, ਗਲੀ-ਮੁਹੱਲਿਆਂ ਵਿਚ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕਰਨ ਆਦਿ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।

→ ਸੌਰ/ਸੂਰਜੀ ਊਰਜਾ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਊਰਜਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸੋਮਾ ਹੈ। ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਤਾਪ ਅਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਅਪਾਰ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਊਰਜਾ ਪੁੱਜਦੀ ਹੈ।

→ ਸੌਰ/ਸੂਰਜੀ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-ਤਾਪ ਵਿਧੀ (Heating Method) ਅਤੇ ਫੋਟੋ Fofca feut (Photo Voltaic Method)|

→ ਸੌਰ-ਕੁੱਕਰ ਅਤੇ ਸੌਰ-ਜਲ ਹੀਟਰ ਸੁਰਜੀ ਤਾਪ ਵਿਧੀ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਯੰਤਰ ਹਨ।

→ ਸੂਰਜੀ ਉਰਜਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੂਰਜੀ ਤਾਪ ਬਿਜਲੀ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫੋਟੋਵੋਲਟਿਕ ਸੈੱਲ (Photovoltic Cell), ਸ਼ੁੱਧ ਸਿਲਿਕਾਨ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਹੋਰ ਰਸਾਇਣਾਂ ਜਿਵੇਂ-ਗੈਲਿਅਮ ਆਰਸੇਨਾਇਡ ਅਤੇ ਕੈਡਮਿਅਮ ਸਲਫਾਈਡ ਦੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

→ ਸੂਰਜੀ ਵਿਕਿਰਨਾਂ (Solar Radiations) ਨਾਲ ਫੋਟੋਵੋਲਟਿਕ ਸੈੱਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

→ ਬਿਜਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਫੋਟੋਵੋਲਟਿਕ ਸੈੱਲ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਲੜੀ ਵਿਚ ਜੋੜ ਕੇ ਸੂਰਜੀ ਪੈਨਲ (Solar Panel) ਬਣਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

→ ਸੂਰਜੀ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਪਹਿ, ਬਿਜਲਈ ਘੜੀਆਂ, ਕੈਲਕੂਲੇਟਰ, ਸੂਰਜੀ ਲਾਲਟੇਨ, ਸਟਰੀਟ ਲਾਇਟਸ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪੰਪਾਂ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

→ ਸੂਰਜੀ ਊਰਜਾ ਦੁਬਾਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਸੋਮਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਥਾਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਰਹਿਤ ਊਰਜਾ ਦਾ ਸੋਮਾ ਹੈ।

→ ਸੂਰਜੀ ਉਰਜਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਮੌਸਮ ਅਤੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।

→ ਚਲਦੀ ਹੋਈ ਹਵਾ ਤੋਂ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਉਰਜਾ ਨੂੰ ਪੌਣ ਊਰਜਾ (Wind Energy) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਪਵਨ ਚੱਕੀਆਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

→ ਪਵਨ ਚੱਕੀ (Wind Mill) ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਉਰਜਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪੰਪ ਕਰਨ ਅਤੇ ਅਨਾਜ ਪੀਸਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

→ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਪੌਣ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਪੌਣ ਟਰਬਾਇਨਾਂ ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਪੌਣ ਟਰਬਾਇਨਾਂ | ਆਪਸ ਵਿਚ ਜੋੜ ਕੇ ਪੌਣ-ਫਾਰਮ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

→ ਪੌਣ ਚੱਕੀ ਜਾਂ ਟਰਬਾਇਨ (Wind Mill or Turbine) ਚਲਾਉਣ ਲਈ 8.23 | ਮੀ. /ਸੈਕਿੰਡ, ਦੀ ਪੌਣ ਗਤੀ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

→ ਸਮੁੰਦਰੀ ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਜਵਾਰ ਭਾਟਾ ਉਰਜਾ ਸਮੁੰਦਰੀ ਉਰਜਾ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

→ ਸਾਗਰੀ ਊਰਜਾ (Ocean Energy) ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸੜਾ ਅਤੇ ਤਲ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਲਗਪਗ 24°C ਦਾ ਫ਼ਰਕ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

→ ਸਮੁੰਦਰੀ ਤਲ ਦੀ ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਵਿਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਸਮੁੰਦਰੀ ਤਾਪ ਉਰਜਾ ਰੁਪਾਂਤਰਣ (OTEC) ਪਲਾਂਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

→ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਉੱਠਣ ਵਾਲੇ ਜਵਾਰਭਾਟੇ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਜਵਾਰਭਾਟਾ ਊਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੱਛ ਦੀ ਖਾੜੀ, ਸੁੰਦਰਵਣ ਅਤੇ ਖਮਭਾਤ ਦੀ ਖਾੜੀ ਜਵਾਰਭਾਟਾ ਉਰਜਾ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਦੇ ਵਧੀਆ ਸਥਾਨ ਹਨ।

→ ਉੱਚਾਈ ਤੋਂ ਡਿੱਗਦੇ ਅਤੇ ਵੱਗਦੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਉਰਜਾਂ ਨੂੰ ਜਲ-ਊਰਜਾ/ਪਣ ਉਰਜਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ‘ਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

→ ਨਾਰਵੇ, ਕਾਂਗੋ, ਬਾਜ਼ੀਲ, ਕੈਨੇਡਾ, ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਅਤੇ ਆਸਟਰੀਆ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕੁੱਲ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਿੱਸਾ ਪਾਣੀ ਊਰਜਾ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਹਾਈਡਰੋ ਇਲੈੱਕਟੀਸਿਟੀ ਪਾਵਰ (Hydro Electricity Power) ਪਰਿਯੋਜਨਾਵਾਂ-ਭਾਖੜਾ-ਨੰਗਲ ਯੋਜਨਾ, ਟਿਹਰੀ ਯੋਜਨਾ, ਦਮੋਦਰ ਘਾਟੀ ਪਰਿਯੋਜਨਾ, ਹੀਰਾਕੁਡ ‘ਪਰਿਯੋਜਨਾ, ਨਾਗਾਰਜੁਨ ਯੋਜਨਾ ਅਤੇ ਨਾਪਥਾ ਝਾਕੜੀ ਪਰਿਯੋਜਨਾ ਆਦਿ ਹਨ।

→ ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੰਨ੍ਹਣ ਨਾਲ ਹੜ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਰੋਕ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਖੇਤੀ, ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ, ਪੀਣ ਦੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਮੁੜ-ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਹੋਰ ਸੌਖ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਭੂ-ਤਾਪ ਊਰਜਾ (Geothermal Energy) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਥਾਨਿਕ ਲੋਕ ਭੂ-ਤਾਪ ਉਰਜਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜਗਾ ਨੂੰ ਗਰਮ ਰੱਖਣ, ਮੁਰਗੀ ਪਾਲਣ, ਮਸ਼ਰੂਮ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਰਨ, ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ
ਵਿਚ ਕਰਦੇ ਹਨ।

→ ਭੂ-ਤਾਪ ਊਰਜਾ (Geothermal Energy) ਵਿਸ਼ਵ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕੁੱਲ ਊਰਜਾ ਦਾ 1.6% ਹੈ। ਭ-ਤਾਪ ਉਰਜਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਇਟਲੀ, ਆਇਰਲੈਂਡ, ਮੈਕਸੀਕੋ, ਜਾਪਾਨ, ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ, ਫਿਲੀਪੀਂਸ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹਨ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ -ਤਾਪ ਪਰਿਯੋਜਨਾ ਹਿਮਾਚਲ ਦੇ ਮਨੀਕਰਨ ਅਤੇ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲਦਾਖ ਦੀ ਪੂਗਾ ਵੈਲੀ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।

→ ਭੂ-ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਵਾਯੂ ਵਿਚ ਅਮੋਨੀਆ, ਹਾਈਡੋਜਨ ਸਲਫਾਈਡ ਅਤੇ ਰੇਡੀਓਧਰਮੀ ਤੱਤ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਛੱਡਦੇ ਹਨ।

→ ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਵਿਖੰਡਨ (Nuclear Fission) ਅਤੇ ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਸੰਲਗਣ (Nuclear Fusion) ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀ ਉਰਜਾ ਨੂੰ ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਊਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਵਿਖੰਡਨ ਵਿਚ ਇਕ ਭਾਰੀ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਦੋ ਛੋਟੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

→ ਦੋ ਘੱਟ ਭਾਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਨਾਭਿਕਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਮਿਲ ਕੇ ਭਾਰੀ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਬਣਾਉਣ ਨੂੰ ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਸੰਲਗਣ ਜਾਂ ਨਿਊਕਲੀ ਸੰਯੋਜਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਵਿਖੰਡਨ ਰਿਐਕਟਰ (Nuclear Fission Reactor) ਵਿਚ ਲੜੀਵਾਰ ਵਿਖੰਡਨ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

→ ਨਿਉਕਲੀਅਰ ਰਿਐਕਟਰ ਵਿਚੋਂ ਨਿਉਕਲੀਅਰ ਅਭਿਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੌਰਾਨ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਨਿਊਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅਵਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਧਾਤੂਆਂ ਤੋਂ ਬਣੀਆ ਨਿਯੰਤਰਨ ਛੜਾਂ (Control Rods) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਰਮਾਣੂ ਸ਼ਕਤੀ ਕੇਂਦਰ (Major Nuclear Power Plants of India)-

1. ਤਾਰਾਪੁਰ ਐਟਮੀ-ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸ਼ਕਤੀ ਪਲਾਂਟ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ)
2. ਰਾਜਸਥਾਨ, ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸ਼ਕਤੀ ਪਲਾਂਟ
3. ਨਰੋਰਾ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸ਼ਕਤੀ ਪਲਾਂਟ (ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼)
4. ਚਿੱਨ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸ਼ਕਤੀ ਪਲਾਂਟ (ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ)

→ ਯੂਰੇਨੀਅਮ ਦੀ ਕੱਚੀ ਧਾਤੂ ਝਾਰਖੰਡ, ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲਈ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

→ ਕੱਚੀਆਂ ਧਾਤੂਆਂ ਤੋਂ ਯੂਰੇਨੀਅਮ ਬਾਲਣ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਬਾਲਣ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਰਿਐਕਟਰ ਨੂੰ ਠੰਡਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਭਾਰੀ ਪਾਣੀ (Heavy Water) ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਹੈਵੀ ਵਾਟਰ ਪਲਾਂਟ ਕੋਟਾ (ਰਾਜਸਥਾਨ), ਬੜੌਦਾ (ਗੁਜਰਾਤ), ਤੂਤੀਕੋਰਨ (ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ), ਬਾਲ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ) ਅਤੇ ਤਲਛੇਰ (ਉੜੀਸਾ) ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

→ ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਕਾਫ਼ੀ ਗੰਭੀਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵੰਸ਼ਾਨੂਗਤ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਜੀਨ ਸੰਬੰਧੀ ਅਨਿਯਮਿਤਤਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।