Bhagya

Punjab State Board PSEB 8th Class Social Science Book Solutions History Chapter 22 ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ : 1919-1947 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Social Science History Chapter 22 ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ : 1919-1947

SST Guide for Class 8 PSEB ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ : 1919-1947 Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਕਿਸ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਵਾਪਸ ਆਏ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ 1891 ਈ: ਵਿਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਅਤੇ 1915 ਈ: ਵਿਚ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅੰਦੋਲਨ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹਥਿਆਰ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਮਨਵਾਉਣ ਲਈ ਧਰਨਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਜਾਂ ਵਰਤ ਰੱਖਦੇ ਸਨ । ਕਦੇ-ਕਦੇ ਉਹ ਮਰਨ ਵਰਤ ਵੀ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਖਿਲਾਫ਼ਤ ਅੰਦੋਲਨ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਨੇਤਾ ਮੰਨਦੇ ਸਨ | ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਚੰਗਾ ਸਲੂਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਲਈ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅੰਦੋਲਨ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਖਿਲਾਫ਼ਤ ਅੰਦੋਲਨ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ ਅਧੀਨ ਵਕਾਲਤ ਛੱਡਣ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ, ਡਾ: ਰਾਜਿੰਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ, ਸੀ. ਆਰ. ਦਾਸ, ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ, ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਜਾਂ
ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ’ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1919 ਈ: ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਐਕਟ ਦੀ ਜਾਂਚ ਲਈ 1928 ਈ: ਵਿਚ ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਭਾਰਤ ਭੇਜਿਆ । ਇਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸੱਤ ਮੈਂਬਰ ਸਨ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਕਾਲੀਆਂ ਝੰਡੀਆਂ ਅਤੇ ‘ਸਾਈਮਨ ਵਾਪਸ ਜਾ’’ ਦੇ ਨਾਅਰਿਆਂ ਨਾਲ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਿਵਿਲ-ਨਾ-ਫੁਰਮਾਨੀ ਅੰਦੋਲਨ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ-ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ 1930 ਈ: ਤੋਂ 1934 ਈ: ਤਕ ਸਿਵਿਲ-ਨਾ-ਫੁਰਮਾਨੀ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾਇਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਸਫਲ ਕਰਨ ਲਈ ਨਮਕ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ । 12 ਮਾਰਚ, 1930 ਈ: ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ 78 ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਸਾਬਰਮਤੀ ਆਸ਼ਰਮ ਤੋਂ ਡਾਂਡੀ ਵਲ ਨੂੰ ਯਾਤਰਾ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ । 5 ਅਪਰੈਲ, 1930 ਈ: ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਦੇ ਕੋਲ ਸਥਿਤ ਡਾਂਡੀ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਨਮਕ ਬਣਾ ਕੇ ਨਮਕ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਦੇਖ ਕੇ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਨਮਕ ਬਣਾ ਕੇ ਨਮਕ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕੀਤਾ । ਜਿੱਥੇ ਨਮਕ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਹੋਰ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਉਲੰਘਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਸਕੂਲਾਂ-ਕਾਲਜਾਂ ਵਿਚ ਜਾਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਰਾਬ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਸਤੁਆਂ ਵੇਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਧਰਨੇ ਦਿੱਤੇ । ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ | ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਅਨੇਕ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਦਮਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ ਕੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਜਾਪਾਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਜਾਪਾਨ ਨੇ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਸੀ । ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਭਾਰਤ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਤਾਂ ਜਾਪਾਨ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ । ਇਸ ਲਈ 8 ਅਗਸਤ, 1942 ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ‘ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ । ਸਰਕਾਰ ਨੇ 9 ਅਗਸਤ, 1942 ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਹੋਰ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ । ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਥਾਂ-ਥਾਂ ‘ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਥਾਣਿਆਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਡਾਕਖ਼ਾਨਿਆਂ ਅਤੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਾਈ । ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਠੋਰਤਾ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ ਪਰ ਉਹ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਆਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫ਼ੌਜ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਨੇ ਜਾਪਾਨ ਵਿਚ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਾਉਣਾ ਸੀ । ਆਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਜਾਪਾਨ ਦੁਆਰਾ ਬੰਦੀ ਬਣਾਏ ਗਏ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ | ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਨੇ ‘ਦਿੱਲੀ ਚੱਲੋ’, ‘ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਖੁਨ ਦਿਓ, ਮੈਂ ‘ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇਵਾਂਗਾ’ ਅਤੇ ‘ਜੈ ਹਿੰਦ’ ਆਦਿ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਏ ਸਨ ਪਰ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਜਾਪਾਨ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ । ਇਸ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫ਼ੌਜ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਾਉਣ ਵਿਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ । ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੀ 1945 ਈ: ਵਿਚ ਇਕ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਦੁਰਘਟਨਾ ਵਿਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ । ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹੜਤਾਲਾਂ ਅਤੇ ਜਲਸੇ ਕੀਤੇ । ਅੰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫ਼ੌਜ ਦੇ . ਸਾਰੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

PSEB 8th Class Social Science Guide ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ : 1919-1947 Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ੳ) ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
‘ਰੌਲਟ ਐਕਟ’ ਕੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
‘ਰੌਲਟ ਐਕਟ’ ਜਨਤਾ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
(i) ‘ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ’ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਦੋਂ ਆਇਆ ਅਤੇ
(ii) ਇਸਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਕਿਸ ਮਹਾਨ ਨੇਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ?
ਉੱਤਰ-
(i) ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ 1928 ਈ: ਨੂੰ ਆਇਆ ਅਤੇ
(ii) ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸ ਸਾਲ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਰਾਜਗੁਰੂ ਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 23 ਮਾਰਚ, 1931 ਈ: ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ 1929 ਈ: ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਇਜਲਾਸ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
‘ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ’ ਕਿਸ ਸਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ? ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ‘ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕੀ ਅਸਰ ਹੋਇਆ ?
ਜਾਂ
ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾਏ ਗਏ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ‘ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ’ ਕਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ 1942 ਈ: ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ । ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਦਬਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਧਿਨਿਯਮ ਕਦੋਂ ਪਾਸ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਧਿਨਿਯਮ 16 ਜੁਲਾਈ, 1947 ਈ: ਨੂੰ ਪਾਸ ਹੋਇਆ, ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦੋ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਮਿਲੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ ਕਦੋਂ ਵਾਪਸ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ 1922 ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਲਿਆ ਗਿਆ । ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਸੀ-ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਚੌਰੀ-ਚੌਰਾ ਦੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਹੋਈ ਹਿੰਸਾਤਮਕ ਘਟਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਵਰਾਜ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਸ ਨੇ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਵਰਾਜ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1923 ਈ: ਵਿਚ ਪੰਡਿਤ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਸੀ. ਆਰ. ਦਾਸ ਨੇ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਵਰਾਜ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਕੀ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ ? ਕੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਫਲ ਰਹੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਵਰਾਜ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣਾ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਪੁਣੇ (ਪੂਨਾ) ਸਮਝੌਤਾ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੁਣੇ (ਪੂਨਾ) ਸਮਝੌਤਾ ਸਤੰਬਰ, 1932 ਈ: ਵਿਚ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਡਾ: ਅੰਬੇਦਕਰ ਵਿਚਾਲੇ ਹੋਇਆ ।

(ਅ) ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਭਾਰਤ ਆਇਆ-
(i) 1918 ਈ:
(ii) 1919 ਈ:
(iii) 1928 ਈ:
(iv) 1920 ਈ:
ਉੱਤਰ-
(iii) 1928 ਈ:

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੌਣ ਗਰਮ ਦਲ ਦਾ ਨੇਤਾ ਸੀ ?

(i) ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ
(ii) ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ
(ii) ਵਿਪਿਨ ਚੰਦਰ ਪਾਲ
(iv) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(iv) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ-
(i) 15 ਅਗਸਤ, 1947 ਈ:
(ii) 8 ਅਗਸਤ, 1945 ਈ:
(iii) 8 ਅਗਸਤ, 1942 ਈ:
(iv) 15 ਅਗਸਤ, 1930 ਈ:
ਉੱਤਰ-
(iii) 8 ਅਗਸਤ, 1942 ਈ:

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
‘ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਖੂਨ ਦਿਓ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੇਵਾਂਗਾ’ ਨਾਅਰਾ ਦਿੱਤਾ-
(i) ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ
(ii) ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ
(iii) ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ
(iv) ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ।
ਉੱਤਰ-
(iv) ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮਾਰਚ 1946 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਆਇਆ-
(i) ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ
(ii) ਕੈਬਿਨੇਟ ਮਿਸ਼ਨ
(iii) ਰਾਮ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮਿਸ਼ਨ
(iv) ਜੈਤੋਂ ਮੋਰਚਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਕੈਬਿਨੇਟ ਮਿਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
‘ਦਿੱਲੀ ਚਲੋਂ’ ਅਤੇ ‘ਜੈ ਹਿੰਦ’ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਕਿਸਨੇ ਦਿੱਤੇ ?
(i) ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ
(ii) ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ
(iii) ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ
(iv) ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੁ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਚਾਬੀਆਂ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕਿਹੜੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨਾਲ ਸੀ ?
(i) ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ
(ii) ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ
(iii) ਗੁਰੂ ਕਾ ਬਾਗ਼
(iv) ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ

(ੲ) ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

1. ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਰੌਲਟ ਐਕਟ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ …………………… ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ।
2. ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ …………………………… ਵਿਚ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਣ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।
3. ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਮਹੰਤ …………………………… ਇੱਕ ਚਰਿੱਤਰਹੀਣ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ।
4. 1928 ਈ: ਵਿੱਚ ਭੇਜੇ ਗਏ ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਕੁੱਲ ……………………………. ਮੈਂਬਰ ਸਨ ।
5. 26 ਜਨਵਰੀ, 1930 ਈ: ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ …………………….. ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ
2. 1929 ਈ:
3. ਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ
4. ਸੱਤ
5. ਸੁਤੰਤਰਤਾ ।

(ਸ) ਠੀਕ ਕਥਨਾਂ ਤੇ ਸਹੀ (√) ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ ਕਥਨਾਂ ਤੇ (×) ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਾਓ :

1. ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ ਅਧੀਨ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕੇਸਰ-ਏ-ਹਿੰਦ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਵਾਪਿਸ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।
2. ਸਵਰਾਜ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ।
3. ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1926 ਈ: ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ।
4. 5 ਅਪਰੈਲ, 1930 ਈ: ਨੂੰ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਡਾਂਡੀ (ਦਾਂਡੀ) ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਨਮਕ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਨਮਕ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
1. (√)
2. (×)
3. (√)
4. (√)

(ਹ) ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :

1. ਅਹਿੰਸਾ	ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਿਪੁਦਮਨ ਸਿੰਘ
2. ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ	ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ
3. ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਲਹਿਰ	8 ਅਗਸਤ, 1942
4. ਜੈਤੋ ਦਾ ਮੋਰਚਾ	ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ

ਉੱਤਰ-

1. ਅਹਿੰਸਾ	ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ
2. ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ	8 ਅਗਸਤ, 1942
3. ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਲਹਿਰ	ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ
4. ਜੈਤੋ ਦਾ ਮੋਰਚਾ	ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਿਪੁਦਮਨ ਸਿੰਘ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
1915 ਈ: ਤਕ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਜਨਮ 2 ਅਕਤੂਬਰ, 1869 ਈ: ਨੂੰ ਦੀਵਾਨ ਕਰਮਚੰਦ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਕਾਠੀਆਵਾੜ (ਗੁਜਰਾਤ) ਦੇ ਨਗਰ ਪੋਰਬੰਦਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਪੁਤਲੀ ਬਾਈ ਸੀ । ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦਸਵੀਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੰਗਲੈਂਡ ਗਏ । 1891 ਈ: ਵਿਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਵਕਾਲਤ ਪਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਏ । 1893 ਈ: ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿਚ ਗਏ । ਉੱਥੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਲੋਕ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਬੁਰਾ ਸਲੂਕ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾਇਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿਵਾਏ । 1915 ਈ: ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਾਂਟੇਗੂ-ਚੈਮਸਫੋਰਡ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਹੜਾ ਐਕਟ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ? ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਵਿਚ ਕੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਂਟੇਗੂ-ਚੈਮਸਫੋਰਡ ਰਿਪੋਰਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ 1919 ਈ: ਵਿਚ ਇਕ ਐਕਟ ਪਾਸ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਐਕਟ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਵਿਚ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਕਹੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ-

1. ਭਾਰਤ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਇਕ ਅੰਗ ਰਹੇਗਾ ।
2. ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉੱਤਰਦਾਈ ਸ਼ਾਸਨ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ।
3. ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਹਰੇਕ ਵਿਭਾਗ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
1919 ਦੇ ਐਕਟ ਦੀਆਂ ਕੀ ਧਾਰਾਵਾਂ ਸਨ ? ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
1919 ਈ: ਦੇ ਐਕਟ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ-

1. ਇਸ ਐਕਟ ਦੁਆਰਾ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।
2. ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਦੋਹਰੀ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ।
3. ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਚੋਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
4. ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਦੋ-ਸਦਨੀ ਵਿਧਾਨ ਪਰਿਸ਼ਦ (ਰਾਜ ਪਰਿਸ਼ਦ ਅਤੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ) ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ।
5. ਰਾਜ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਸੰਖਿਆ 60 ਅਤੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 145 ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।
6. ਸੈਕਰੇਟਰੀ ਆਫ਼ ਸਟੇਟਸ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਦੀ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵੀ ਘਟਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।

1919 ਈ: ਦੇ ਐਕਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੁਧਾਰ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ । ਅੰਤ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਲਈ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅੰਦੋਲਨ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਰੌਲਟ ਐਕਟ ’ਤੇ ਇਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ 1919 ਈ: ਦੇ ਐਕਟ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅੰਦੋਲਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਥਿਤੀ ‘ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਲਈ 1919 ਈ: ਵਿਚ ਰੌਲਟ ਐਕਟ ਪਾਸ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਬਿਨਾਂ ਵਾਰੰਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਜਾਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸੁਣਵਾਈ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਸਕਦੀ ਸੀ । ਬੰਦੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਬੰਦੀਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਅਪੀਲ (ਪਾਰਥਨਾ) ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ | ਪੰਡਿਤ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ‘ਨਾ ਅਪੀਲ, ਨਾ ਵਕੀਲ, ਨਾ ਦਲੀਲ’ ਕਹਿ ਕੇ ਰੌਲਟ ਐਕਟ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ । ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਰੌਲਟ ਐਕਟ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅੰਦੋਲਨ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ ’ਤੇ ਇਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ 1920 ਈ: ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਚਲਾਇਆ । ‘ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ’-ਇਹ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ । ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨਾਗਪੁਰ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾ ਦੇਣ । ਇਕ ਨਿਸਚਿਤ ਕਾਰਜਕੂਮ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਪਾਧੀਆਂ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕੇਸਰ-ਏ-ਹਿੰਦ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਜਾਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਵਕੀਲਾਂ ਨੇ ਵਕਾਲਤ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ । ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਲੋਕ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਮਾਲ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਪਰ ਚੌਰੀ-ਚੌਰਾ ਨਾਮੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਕੁੱਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਕ ਪੁਲਿਸ ਥਾਣੇ ਵਿਚ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਈ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਮਾਰੇ ਗਏ । ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਇਹ ਸਮਾਚਾਰ ਮਿਲਦੇ ਹੀ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਸਥਗਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵਧ ਰਹੇ ਤਣਾਅ ’ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਗਰੇਜ਼ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਮਹੰਤਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਲੋਕ ਮਹੰਤ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਏ ਸਨ | ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਵਿਚ ਉਹ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਸਥਾਈ ਅਧਿਕਾਰੀ ਬਣ ਗਏ । ਉਹ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੰਪੱਤੀ ਸਮਝਣ ਲੱਗੇ । ਮਹੰਤਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਦੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਐਸ਼ੋ-ਆਰਾਮ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਸਿੱਖ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਤਣਾਅ ਵਧ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
‘ਗੁਰੂ ਕਾ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਮੋਰਚਾ’ ਦੀ ਘਟਨਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ‘ਗੁਰੂ ਕਾ ਬਾਗ਼` ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਲਗਪਗ 13 ਕੁ ਮੀਲ ਦੂਰ ਅਜਨਾਲਾ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿਚ ਹੈ । ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮਹੰਤ ਸੁੰਦਰ ਦਾਸ ਦੇ ਕੋਲ ਸੀ ਜੋ ਇਕ ਆਚਰਨ-ਹੀਣ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ । ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਲੈਣ ਲਈ 23 ਅਗਸਤ, 1921 ਈ: ਨੂੰ ਸ: ਦਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਇਕ ਜੱਥਾ ਭੇਜਿਆ । ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਇਸ ਜੱਥੇ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਹੋਰ ਵੀ ਭੜਕ ਉੱਠੇ । ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਈ ਹੋਰ ਜੱਥੇ ਭੇਜੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਵਰਤਾਓ ਕੀਤਾ । ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਕੜੀ ਨਿੰਦਿਆ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
‘ਜੈਤੋ ਦਾ ਮੋਰਚਾ’ ਦੀ ਘਟਨਾ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੁਲਾਈ, 1923 ਈ: ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਨਾਭੇ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਰਿਪੁਦਮਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦੋਸ਼ ਦੇ ਗੱਦੀ ਉੱਤੋਂ ਲਾਹ ਦਿੱਤਾ । ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼-ਭਗਤ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ । 21 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1924 ਈ: ਨੂੰ ਪੰਜ ਸੌ ਅਕਾਲੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਜੱਥਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੰਗਸਰ ਜੈਤੋ) ਲਈ ਤੁਰ ਪਿਆ ! ਨਾਭੇ ਦੀ ਰਿਆਸਤ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਣ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ । ਆਖ਼ਿਰ ਵਿਚ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੰਗ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ਼ ਦੀ ਘਟਨਾ ਕਦੋਂ, ਕਿਉਂ ਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਈ ? ਇਕ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ਼ ਦੀ ਦੁਰਘਟਨਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ 1919 ਈ: ਵਿਚ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਵਾਪਰੀ । ਇਸ ਦਿਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਜਨਤਾ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਸਭਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ । ਇਹ ਸਭਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਮਾਰਸ਼ਲ ਲਾਅ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਸੀ । ਜਨਰਲ ਡਾਇਰ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦੇ, ਇਸ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਸਭਾ ਉੱਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਵਿਚ ਸੈਂਕੜੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਫੱਟੜ ਹੋਏ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਰੋਸ ਦੀ ਲਹਿਰ ਫੈਲ ਗਈ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਨੇ ਇਕ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਲੈ ਲਿਆ । ਹੁਣ ਇਹ ਸਾਰੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਜਨਤਾ ਦਾ ਸੰਗਰਾਮ ਬਣ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ਼ ਦੀ ਘਟਨਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ਼ ਦੀ ਘਟਨਾ (13 ਅਪਰੈਲ, 1919 ਈ:) ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਲੋਕ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ । ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਖੂਨੀ ਸਾਕੇ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਲਿਆਂਦਾ । ਇਹ ਸੰਗਰਾਮ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਿਣੇਚੁਣੇ ਲੋਕਾਂ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਜਨਤਾ ਦਾ ਸੰਗਰਾਮ ਬਣ ਗਿਆ । ਇਸ ਵਿਚ ਮਜ਼ਦੂਰ, ਕਿਸਾਨ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਆਦਿ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਦੂਜੇ, ਇਸ ਨਾਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਬੜਾ ਜੋਸ਼ ਭਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਗਤੀ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ‘ਤੇ ਇਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
31 ਦਸੰਬਰ, 1929 ਈ: ਨੂੰ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਲਾਨਾ ਸਮਾਗਮ ਵਿਚ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪਾਸ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਵਿਚ ਇਹ ਵੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਰਕਾਰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਆਜ਼ਾਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਤਾਂ 26 ਜਨਵਰੀ, 1930 ਈ: ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇ । ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । 26 ਜਨਵਰੀ, 1930 ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਗੋਲਮੇਜ਼ ਸੰਮੇਲਨ (ਕਾਨਫ਼ਰੰਸਾਂ) ਕਿੱਥੇ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੋਲਮੇਜ਼ ਸੰਮੇਲਨ ਲੰਡਨ ਵਿਚ ਹੋਏ ।
ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਸੰਮੇਲਨ – ਪਹਿਲਾ ਗੋਲਮੇਜ਼ ਸੰਮੇਲਨ 1930 ਈ: ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ । ਪਰ ਇਹ ਸੰਮੇਲਨ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਬਾਈਕਾਟ ਕਾਰਨ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ । 5 ਮਾਰਚ, 1930 ਈ: ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਅਤੇ ਲਾਰਡ ਇਰਵਿਨ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਗਾਂਧੀ-ਇਰਵਿਨ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਸਿਵਿਲ-ਨਾ-ਫੁਰਮਾਨੀ ਅੰਦੋਲਨ ਬੰਦ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਗੋਲਮੇਜ਼ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਦੂਜੀ ਗੋਲਮੇਜ਼ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਸਤੰਬਰ, 1931 ਈ: ਵਿਚ ਲੰਡਨ ਵਿਚ ਹੋਈ । ਇਸ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ । ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੰਗ ਮਨਵਾਉਣ ਵਿਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੇ । ਫਲਸਰੂਪ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 3 ਜਨਵਰੀ, 1931 ਈ: ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸਿਵਿਲ-ਨਾ-ਫੁਰਮਾਨੀ ਅੰਦੋਲਨ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਸਮੇਤ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ।

ਤੀਜਾ ਸੰਮੇਲਨ – ਇਹ ਸੰਮੇਲਨ 1932 ਈ: ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਵਿਚ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕ੍ਰਿਪਸ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਕਿਉਂ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ? ਕੀ ਉਹ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਕਰ ਸਕਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਤੰਬਰ, 1939 ਈ: ਵਿਚ ਦੂਜਾ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਲਏ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇਸ ਘੋਸ਼ਣਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਂਤਿਕ ਵਿਧਾਨ ਮੰਡਲਾਂ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫ਼ੇ ਦੇ ਦਿੱਤੇ । ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮਾਰਚ, 1942 ਈ: ਵਿਚ ਸਰ ਸਟੈਫਰਡ ਕਿਪਸ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਪਸ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਭੇਜਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖੇ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੁਆਰਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ‘ਤੇ ਇਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
1939 ਈ: ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਲੋਂ ਪਾਂਤੀ ਵਿਧਾਨ ਮੰਡਲਾਂ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇ ਦੇਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋਈ । ਇਸ ਲਈ ਲੀਗ ਦੇ ਨੇਤਾ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿੱਨਾਹ ਨੇ 22 ਸਤੰਬਰ, 1939 ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ । 23 ਮਾਰਚ, 1940 ਈ: ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਇਜਲਾਸ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਅਲੱਗ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ । ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਕੈਬਨਿਟ ਮਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਰਚ, 1946 ਈ: ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਿੰਨ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਾਲਾ ਕੈਬਨਿਟ ਮਿਸ਼ਨ ਭਾਰਤ ਭੇਜਿਆ । ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਲਾਰਡ ਪੈਥਿਕ ਲਾਰੇਂਸ ਸੀ । ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਕੋਲ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ । ਇਸਨੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅੰਤਰਿਮ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ । ਸੁਝਾਅ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਤੰਬਰ, 1946 ਈ: ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਵਿਚ ਅੰਤਰਿਮ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । 15 ਅਕਤੂਬਰ, 1946 ਈ: ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਵੀ ਅੰਤਰਿਮ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
1946 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਜਾਂ ਵੰਡ ਵਲ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
20 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1947 ਈ: ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਲਾਰਡ ਏਟਲੀ ਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਕਿ 30 ਜੂਨ, 1948 ਈ: ਤਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ । 3 ਮਾਰਚ, 1947 ਈ: ਨੂੰ ਲਾਰਡ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਵਾਂ ਵਾਇਸਰਾਏ ਬਣ ਕੇ ਭਾਰਤ ਆਇਆ । ਉਸਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ।ਉਸਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏਗਾ, ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਭਾਗ-ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣਗੇ । ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇਸ ਵੰਡ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਦੰਗੇ ਅਤੇ ਖੂਨ-ਖ਼ਰਾਬਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ।

18 ਜੁਲਾਈ, 1947 ਈ: ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਐਕਟ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ 15 ਅਗਸਤ, 1947 ਈ: ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੋ ਹਿੱਸੇ ਬਣ ਗਏ । ਇਕ ਦਾ ਨਾਂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਦਾ ਨਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਆਪਣੇ ਬਚਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ । ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ-

• ਅਹਿੰਸਾ – ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਮਨ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ । ਉਂਝ ਵੀ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਸੱਚ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਸੀ ।
• ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅੰਦੋਲਨ – ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਸੱਤਿਆਗ੍ਹਾ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਮਨਵਾਉਣ ਲਈ ਧਰਨਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਜਾਂ ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਵਰਤ ਰੱਖਦੇ ਸਨ । ਕਦੇ-ਕਦੇ ਉਹ ਮਰਨਵਰਤ ਵੀ ਰੱਖਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਧਿਆਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
• ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਏਕਤਾ – ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀਆਂ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਨਾਲ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ । ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਦੰਗੇ ਫ਼ਸਾਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
• ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ-ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਅਨਿਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਲਈ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਇਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰਾਂ, ਅਦਾਲਤਾਂ, ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ।
• ਖਾਦੀ ਅਤੇ ਚਰਖਾਂ – ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖਾਦੀ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਣ ਅਤੇ ਚਰਖੇ ਨਾਲ ਸੂਤ ਕੱਤ ਕੇ ਕੱਪੜਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਛੱਡ ਕੇ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।
• ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ – ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਬੁਰਾਈਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਛੂਤ-ਛਾਤ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਲਈ ਵੀ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਹੱਤਿਆਕਾਂਡ ਅਤੇ ਖਿਲਾਫ਼ਤ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਹੱਤਿਆਕਾਂਡ-1919 ਈ: ਦੇ ਰੌਲਟ ਐਕਟ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਰੋਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੜਤਾਲਾਂ ਹੋਈਆਂ, ਜਲਸੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਜਲੂਸ ਕੱਢੇ ਗਏ । 10 ਅਪਰੈਲ, 1919 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨੇਤਾ ਡਾਕਟਰ ਕਿਚਲੂ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਸਤਪਾਲ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ | ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਲਈ ਜਲੂਸ ਕੱਢਿਆ । ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਜਲੂਸ ‘ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਕੁੱਝ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ । ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ 5 ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਥਿਤੀ ‘ਤੇ ਕਾਬੂ ਰੱਖਣ ਲਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ ।

13 ਅਪਰੈਲ, 1919 ਈ: ਨੂੰ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਵਿਚ ਰੌਲਟ ਐਕਟ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਲਈ ਲਗਪਗ 20,000 ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ । ਜਨਰਲ ਡਾਇਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ‘ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ । ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਦੌੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਰਸਤਾ ਤਿੰਨ ਪਾਸਿਓਂ ਬੰਦ ਸੀ ਅਤੇ ਚੌਥੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਫ਼ੌਜ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਉੱਥੇ ਹੀ ਘਿਰ ਗਏ । ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸਾਰਾ ਬਾਗ਼ ਖੂਨ ਅਤੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ । ਇਸ ਖੂਨ-ਖ਼ਰਾਬੇ ਭਰੀ ਘਟਨਾ ਵਿਚ ਲਗਪਗ 1,000 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 3,000 ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ । ਇਸ ਹੱਤਿਆਕਾਂਡ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਰੋਸ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਫੈਲ ਗਈ ।

ਖਿਲਾਫ਼ਤ ਅੰਦੋਲਨ – ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਤੁਰਕੀ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜਰਮਨੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ । ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਅਬਦੁਲ ਹਮੀਦ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਖਲੀਫ਼ਾ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਨੇਤਾ ਮੰਨਦੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਇਸ ਲਈ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਯੁੱਧ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ | ਪਰ ਯੁੱਧ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਤੁਰਕੀ ਨੂੰ ਕਈ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ । ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਅੰਦੋਲਨ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸਨੂੰ ਖਿਲਾਫ਼ਤ ਅੰਦੋਲਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਸ਼ੌਕਤ ਅਲੀ, ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ, ਅਬੁਲ ਕਲਾਮ ਆਜ਼ਾਦ ਅਤੇ ਅਜ਼ਮਲ ਮਾਂ ਨੇ ਕੀਤੀ | ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ ਨੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਯੁੱਗ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ 1919 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ । 1919 ਈ: ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1947 ਈ: ਤਕ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਅੰਦੋਲਨ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ 1919 ਈ: ਤੋਂ 1947 ਈ: ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ “ਗਾਂਧੀ ਯੁੱਗ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-
ਜਨਮ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ-ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਾਂ ਮੋਹਨ ਦਾਸ ਕਰਮ ਚੰਦ ਗਾਂਧੀ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 2 ਅਕਤੂਬਰ, 1869 ਈ: ਨੂੰ ਕਾਠੀਆਵਾੜ ਵਿਚ ਪੋਰਬੰਦਰ ਦੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਹੋਇਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਕਰਮਚੰਦ ਗਾਂਧੀ ਸੀ, ਉਹ ਪੋਰਬੰਦਰ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਸਨ । ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਰੰਭਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਕਾਲਤ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਭਾਰਤ ਮੁੜ ਆਏ ।

ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜੀਵਨ – ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਤੋਂ ਹੋਇਆ | ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਆਉਣ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਤਕ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਕੀਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਫਿਰ ਉਹ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਚਲੇ ਗਏ ।

ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿਚ – ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਪਹੁੰਚੇ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਉੱਥੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਸੀ । ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਗੋਰੀ ਸਰਕਾਰ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਬੁਰਾ ਸਲੂਕ ਕਰਦੀ ਸੀ । ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾਇਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿਵਾਏ ।

ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ – 1914 ਈ: ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਪਰਤੇ ।ਉਸ ਸਮੇਂ ਪਹਿਲਾ ਸੰਸਾਰ ਯੁੱਧ ਛਿੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਉਲਝੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਧਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਾਫੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਅੱਗੇ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਵਰਤਨ ਦੇਣ । ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨ ਜਿੱਤ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਯੁੱਧ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਬਲਕਿ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਰੌਲਟ ਐਕਟ ਲਾਗੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।
ਇਸ ਕਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਬੜੀ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕਰ ਲਿਆ ।

ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ – 1920 ਈ: ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਜਨਤਾ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ-ਪੂਰਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ । ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਝੁਕਣਾ ਪਿਆ, ਪਰੰਤੂ 1922 ਈ: ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਅੰਦੋਲਨ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਿਆ ।

ਸਿਵਿਲ ਨਾ-ਫੁਰਮਾਨੀ ਅੰਦੋਲਨ – 1930 ਈ: ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਸਿਵਿਲ ਨਾ-ਫੁਰਮਾਨੀ ਅੰਦੋਲਨ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਡਾਂਡੀ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਨਮਕ ਬਣਾ ਕੇ ਨਮਕ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕੀਤਾ ਸਰਕਾਰ ਘਬਰਾ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਨਮਕ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ । 1935 ਈ: ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਐਕਟ ਵੀ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ।

ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ – ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਕਰਾਉਣਾ ਸੀ । ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1942 ਈ: ਵਿਚ ‘ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ’ ਚਲਾਇਆ । ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਨਰ-ਨਾਰੀ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋ ਗਏ । ਇੰਨੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨ ਨਾਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਘਬਰਾ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕਰ ਲਿਆ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ 15 ਅਗਸਤ, 1947 ਈ: ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਅਸਲੀ ਸਿਹਰਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਸਿਰ ਹੀ ਹੈ ।

ਹੋਰ ਕੰਮ – ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਅਨੇਕ ਕੰਮ ਕੀਤੇ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਗ਼ਰੀਬੀ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖਾਦੀ ਪਹਿਨਣ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ | ਅਛੂਤਾਂ ਦੇ ਉਧਾਰ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਹਰੀਜਨ’ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ । ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਦੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਘੁੰਮ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ।

ਮੌਤ – 30 ਜਨਵਰੀ, 1948 ਈ: ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਭਾਰਤਵਾਸੀ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁਲਾ ਸਕਦੇ । ਅੱਜ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰ-ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
1920 ਈ: ਵਿਚ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਸਨ-

1. ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ‘ਤੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਅਣ-ਉੱਚਿਤ ਨੀਤੀਆਂ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਨਾ ।
2. ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਦੇ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਅਨਿਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ।
3. ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ।
4. ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਸਵਰਾਜ (ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ।

ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਕਾਰਜਕੂਮ-

1. ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
2. ਸਰਕਾਰੀ ਉਪਾਧੀਆਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ।
3. ਸਰਕਾਰੀ ਉਤਸਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਮੇਲਨਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਨਾ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ।
4. ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ !
5. ਸਰਕਾਰੀ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਝਗੜਿਆਂ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਪੰਚਾਇਤ ਦੁਆਰਾ ਕਰਾਇਆ ਜਾਵੇ ।
6. ਚਰਖੇ ਦੁਆਰਾ ਬਣੇ ਖਾਦੀ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।

ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ – ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕੇਸਰ-ਏ-ਹਿੰਦ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ । ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਕਹਿਣ ‘ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਉਪਾਧੀਆਂ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿਚ ਜਾਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿੱਖਿਆਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਦਿਆ-ਪੀਠ, ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਦਿਆ-ਪੀਠ, ਤਿਲਕ ਵਿੱਦਿਆ-ਪੀਠ, ਆਦਿ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਵਕੀਲਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਕਾਲਤ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ, ਡਾ: ਰਾਜਿੰਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ, ਸੀ. ਆਰ. ਦਾਸ, ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ, ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ । ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਚਰਖੇ ਦੁਆਰਾ ਬਣੇ ਖਾਦੀ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।

ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ । 1922 ਈ: ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗੋਰਖਪੁਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਚੌਰੀ-ਚੌਰਾ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਇਜਲਾਸ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਇਸ ਇਜਲਾਸ ਵਿਚ ਲਗਪਗ 3000 ਕਿਸਾਨ ਭਾਗ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ । ਇੱਥੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ । ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਪੁਲਿਸ ਥਾਣੇ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 22 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ । ਅੰਤ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ 12 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1922 ਨੂੰ ਬਾਰਦੌਲੀ ਵਿਚ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਸਥਗਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਮਹੱਤਵ – ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਸਥਗਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਫਿਰ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ ।

1. ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ।
2. ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ । ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ।
3. ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯਤਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਧ ਗਈ ।
4. ਅੰਦੋਲਨ ਵਾਪਸ ਲਏ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਕੁੱਝ ਨੇਤਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਗਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪੰਡਿਤ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਸੀ. ਆਰ. ਦਾਸ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ 1923 ਈ: ਵਿਚ “ਸਵਰਾਜ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ (1919-1947 ਦੇ ਦੌਰਾਨ) ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦਿਲਾਉਣ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਚੱਲੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

1. ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਅੰਦੋਲਨ – ਕੁੱਝ ਅਕਾਲੀ ਸਿੱਖ ਨੇਤਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਹਿੰਸਾਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਜੱਥਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਕੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਅਤੇ ਜਲੰਧਰ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਦਮਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ । 26 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1923 ਈ: ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 186 ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 5 ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।

2 ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ – ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1926 ਈ: ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਹੋਈ । ਇਸ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੈਂਬਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ, ਭਗਵਤੀਚਰਨ ਵੋਹਰਾ, ਸੁਖਦੇਵ ਆਦਿ ਸਨ ।
ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼-ਇਸ ਸਭਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਨ-

• ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ।
• ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼-ਭਗਤੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਓਤ-ਪੋਤ ਕਰਨਾ ।
• ਜਨਸਾਧਾਰਨ ਵਿਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ।

ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ – ਇਸ ਸਭਾ ਵਿਚ 18 ਸਾਲ ਤੋਂ 35 ਸਾਲ ਤਕ ਦੇ ਸਭ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਕੇਵਲ ਉਹ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਸਕਦੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਕ੍ਰਮ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ । ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਮਰਦਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਭਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਹਿਯੋਗ ਦਿੱਤਾ । ਦੁਰਗਾ ਦੇਵੀ ਵੋਹਰਾ, ਸੁਸ਼ੀਲਾ ਮੋਹਨ, ਅਮਰ ਕੌਰ, ਪਾਰਵਤੀ ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਲੀਲਾਵਤੀ ਇਸ ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਮੈਂਬਰ ਸਨ |

ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ – ਇਸ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਾਈਮਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਦੇ ਆਗਮਨ ਸਮੇਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੋ ਗਏ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਸਾਈਮਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਜਲੂਸ ਕੱਢਿਆ । ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਜਲੂਸ ‘ਤੇ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਵਿਚ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਏ । 17 ਨਵੰਬਰ, 1928 ਈ: ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਸ ਵਿਚਾਲੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਰਿਆਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕੇਂਦਰੀ ਸੰਸਥਾ ਬਣਾਈ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ । ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਇਸ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ।

ਅਸੈਂਬਲੀ ਬੰਬ ਕੇਸ – 8 ਅਪਰੈਲ, 1929 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਟੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਨੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿਚ ਬੰਬ ਸੁੱਟ ਕੇ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਦੋ ਹੋਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੂੰ ਵੀ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ।

23 ਮਾਰਚ, 1931 ਈ: ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਾਂਡਰਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਅਪਰਾਧ ਵਿਚ ਫ਼ਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।

ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਕੇ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਉਦਾਹਰਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ‘ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜੀਆਂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਮਾਣ ਕਰਨਗੀਆਂ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਬਾਰੇ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
1920 ਈ: ਤੋਂ 1925 ਈ: ਤਕ ਦੇ ਕਾਲ ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਹੰਤਾਂ ਦੇ ਚੁੰਗਲ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ‘ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ’ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਕਾਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਸਫਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਕਈ ਮੋਰਚੇ ਲਗਾਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਮੋਰਚਿਆਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

1. ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮੋਰਚਾ – ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਹੰਤ ਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ ਬੜਾ ਚਰਿੱਤਰਹੀਣ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢਣ ਲਈ 20 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1921 ਈ: ਦੇ ਦਿਨ ਇਕ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਜੱਥਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ । ਮਹੰਤ ਨੇ ਜੱਥੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਦੇ ਪਾਲੇ ਹੋਏ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਜੱਥੇ ਦੇ ਨੇਤਾ ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਿਆਂ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

2. ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਦਾ ਮੋਰਚਾ – ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਸਨ । ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਮੰਗੀਆਂ ਪਰੰਤੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਦੇਣ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਇਸ ਰਵੱਈਏ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਮੁਜ਼ਾਹਰੇ ਕੀਤੇ । ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ | ਕਾਂਗਰਸ ਤੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ਤ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹਾਮੀ ਭਰੀ । ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀਆਂ ।

3. ‘ਗੁਰੂ ਕਾ ਬਾਗ਼’ ਦਾ ਮੋਰਚਾ – ਗੁਰਦੁਆਰਾ ‘ਗੁਰੂ ਕਾ ਬਾਗ਼’ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਲਗਪਗ 20 ਕੁ ਮੀਲ ਦੂਰ ਅਜਨਾਲਾ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿਚ ਹੈ । ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮਹੰਤ ਸੁੰਦਰ ਦਾਸ ਦੇ ਕੋਲ ਸੀ ।ਉਹ ਇਕ ਆਚਰਨ-ਹੀਣ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ । ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੈਣ ਲਈ 23 ਅਗਸਤ, 1921 ਈ: ਨੂੰ ਸ: ਦਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਇਕ ਜੱਥਾ ਭੇਜਿਆ । ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਇਸ ਜੱਥੇ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਹੋਰ ਵੀ ਭੜਕ ਉੱਠੇ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਜੱਥੇ ਭੇਜਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੱਥਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਉੱਤੇ ਲਾਠੀਆਂ ਵਰਸਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ।

4, ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਘਟਨਾ – ਸਰਕਾਰ ਨੇ ‘ਗੁਰੂ ਕਾ ਬਾਗ਼’ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਵਿਚ ਬੰਦੀ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਰਾਹੀਂ ਅਟਕ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਭੇਜਣ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਕੀਤਾ । ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਅੱਗੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਨੂੰ ਹਸਨ ਅਬਦਾਲ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਜੱਥੇ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਆਦਿ ਛਕਾ ਸਕਣ ਪਰ ਜਦੋਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਭਾਈ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭਾਈ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸਿੱਖ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਅੱਗੇ ਲੇਟ ਗਏ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਾ ਗਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦਰਜਨਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਅੰਗ ਕੱਟ ਗਏ ।

5. ਜੈਤੋ ਦਾ ਮੋਰਚਾ – ਜੁਲਾਈ, 1923 ਈ: ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਨਾਭੇ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਰਿਪੁਦਮਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦੋਸ਼ ਦੇ ਗੱਦੀ ਉੱਤੋਂ ਲਾਹ ਦਿੱਤਾ | ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੰਗਸਰ ਜੈਤੋ ਵਿਚ ਇਕ ਬਹੁਤ ਭਾਰੀ ਜਲਸਾ ਕਰਨ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਕੀਤਾ । 21 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1924 ਈ: ਨੂੰ ਪੰਜ ਸੌ ਅਕਾਲੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਜੱਥਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੰਗਸਰ ਲਈ ਤੁਰ ਪਿਆ । ਨਾਭੇ ਦੀ ਰਿਆਸਤ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਣ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ ਹੋਇਆ । ਸਿੱਖ ਨਿਹੱਥੇ ਸਨ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਏ ਅਤੇ ਲਗਪਗ 200 ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ ।

6. ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਐਕਟ – 1925 ਈ: ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਐਕਟ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆ ਗਈ । ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਾਰੇ ਕੈਦ ਕੀਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਇਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਰਗੇ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪਿੱਠੁ ਮਹੰਤਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਅੱਗ ਭੜਕਾਈ ਜੋ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤਕ ਜਲਦੀ ਰਹੀ ।

Punjab State Board PSEB 9th Class Social Science Book Solutions Civics Chapter 5 ਲੋਕਤੰਤਰ ਅਤੇ ਚੋਣ ਰਾਜਨੀਤੀ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 9 Social Science Civics Chapter 5 ਲੋਕਤੰਤਰ ਅਤੇ ਚੋਣ ਰਾਜਨੀਤੀ

Social Science Guide for Class 9 PSEB ਲੋਕਤੰਤਰ ਅਤੇ ਚੋਣ ਰਾਜਨੀਤੀ Textbook Questions and Answers

(ੳ) ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰੀ ਸੰਸਦ ਦੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਨੂੰ ………. ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਐੱਮ.ਪੀ.,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੁੱਖ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਅਤੇ ਉਪ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ……….. ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪਹਿਲੀਆਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ …………. ਨੂੰ ਹੋਈਆਂ ।
ਉੱਤਰ-
1952.

(ਅ) ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ..
(1) ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(2) ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਸਚਿਤ ਸਮੇਂ ਲਈ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(3) ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(4) ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਥੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
(1) ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ
(2) ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਚੋਣਾਂ
(3) ਗ਼ਰੀਬੀ
(4) ਬਾਲਗ ਮਤਾਧਿਕਾਰ ।
ਉੱਤਰ-

(ਈ) ਠੀਕ/ਗਲਤ ਦੱਸੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਦਲੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ, ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰਨਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

II. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਲਈ ਚੁਣੇ ਗਏ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਲਈ ਚੁਣੇ ਗਏ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਨੂੰ ਪੰਚ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਲਈ ਚੁਣੇ ਗਏ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਲਈ ਚੁਣੇ ਗਏ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਨੂੰ ਐੱਮ. ਐੱਲ. ਏ. (M.L.A.) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚੋਣ ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਤੱਖ ਚੋਣਾਂ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਚੋਣਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਅਤੇ ਉਪ-ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੀ ਚੋਣ ਕਿਹੜੀ ਵਿਧੀ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਅਤੇ ਉਪ-ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੀ ਚੋਣ ਅਤੁੱਖ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਨਤਾ ਦੇ ਚੁਣੇ ਗਏ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਵਲੋਂ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੋਣਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਕੀ ਨਾਂ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੋਣਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਨਾਮ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੋਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੋਣਾਂ ਬਾਲਗ ਮਤਾਧਿਕਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕਰਵਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਇੱਕ ਚੋਣ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਹੀ ਉਮੀਦਵਾਰ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਝਗੜਿਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਉਜਰਦਾਰੀ ਜਾਂ ਯਾਚਿਕਾ ਕਿੱਥੇ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਝਗੜਿਆਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਯਾਚਿਕਾ ਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵੋਟਰ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
• ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਹਨ ?
ਜਾਂ
ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਲਈ ਕਿੰਨੇ ਚੋਣ ਖੇਤਰ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ 117 ਚੋਣ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਸੀਟਾਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੋਣ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕੌਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੋਣ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਮੁੱਖ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਅਤੇ ਡਿਪਟੀ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕੌਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਮੁੱਖ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਅਤੇ ਡਿਪਟੀ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਦੀ ਮਿਆਦ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
6 ਸਾਲ ਜਾਂ 65 ਸਾਲ ਤੱਕ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਦ ਉੱਤੇ ਬਣੇ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

III. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿਚ ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜਨਤਾਂ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਚੁਣਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸ਼ਾਸਨ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਦੀ ਹੈ । ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਜਨਤਾ ਅਰਥਾਤ ਵੋਟਰਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਮੰਤਰੀ ਜਾਂ
ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਠੀਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਾ ਕਰੇ ਤਾਂ ਵੋਟਰ ਉਸਨੂੰ ਅਗਲੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਵੋਟ ਨਾ ਦੇ ਕੇ ਅਸਫਲ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਵੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਚੋਣਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚੋਣ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਪੜਾਵਾਂ ਦਾ ਫਲੋ ਚਾਰਟ ਬਣਾਉ ।
ਉੱਤਰ-

• ਚੋਣ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਪਰੀਸੀਮਨ (Delimitation)
• ਚੋਣ ਦੀਆਂ ਮਿਤੀਆਂ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ
• ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਪੱਤਰ ਭਰਨਾ ।
• ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਪੱਤਰ ਵਾਪਸ ਲੈਣਾ ।
• ਚੋਣ ਅਭਿਆਨ (Campaign) ਚਲਾਉਣਾ ।
• ਚੋਣ ਪ੍ਰਚਾਰ ਬੰਦ ਕਰਨਾ ।
• ਚੋਣ ਕਰਵਾਉਣਾਂ ।
• ਵੋਟਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ।
• ਨਤੀਜੇ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚੋਣ ਮੁਹਿੰਮ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਪੱਤਰ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਦੀ ਮਿਤੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਰੇ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ 20 ਦਿਨ ਚੋਣ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਲਈ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।ਇਸ ਚੋਣ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨੂੰ ਹੀ ਚੋਣ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਚੋਣ ਲੜ ਰਹੇ ਸਾਰੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਆਪਣੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂਕਿ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੋਟਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਸਕਣ | ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਅਤੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਕਰਨ ਲਈ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪੱਤਰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਨਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਾਅਦੇ ਵੀ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਚੋਣ ਤੋਂ 48 ਘੰਟੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੋਲਿੰਗ ਬੂਥ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਤਦਾਨ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਜਾਂ ਕੇਂਦਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਾਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਲੋਂ ਘੇਰਨਾ, ਵੋਟਾਂ ਗਿਣਨ ਵਾਲੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਮਤਪੇਟੀ ਜਾਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਖੋਹ ਲੈਣਾ ਜਾਂ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਕੰਮ ਜਿਸ ਨਾਲ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ, ਬੂਥ ਕੈਪਚਰਿੰਗ ਜਾਂ ਪੋਲਿੰਗ ਬੂਥ ਉੱਤੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ | ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਕਰੇਗਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ 6 ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਅਤੇ ਜੁਰਮਾਨੇ ਦਾ ਪ੍ਰਾਵਧਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ 2 ਸਾਲ ਤੱਕ ਵਧਾਇਆ ਵੀ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੀ ਕੈਦ ਅਤੇ ਜ਼ੁਰਮਾਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ 3 ਸਾਲ ਤੱਕ ਵਧਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲਾਂ ਦੀ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੋਕਤੰਤਰ ਨਾਮ ਦੀ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਪਹੀਏ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਚੋਣ ਕਰਵਾਉਣਾ ਮੁਮਕਿਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਅਸੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਲੋਕਤੰਤਰ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ । ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਜਿਸ ਮਰਜ਼ੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੋਵੇ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਤਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਹਨ |
ਚਾਹੇ ਉੱਤਰੀ ਕੋਰੀਆ ਵਰਗੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਭਾਰਤ ਵਰਗਾ ਲੋਕਤੰਤਰ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਤਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਹਨ | ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਦਲੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ 8 ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦਲ ਅਤੇ 58 ਖੇਤਰੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਲਈਏ ਜਿਹੜੇ ਚੋਣ ਆਯੋਗ ਕੋਲ ਦਰਜ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਸੰਖਿਆ 1700 ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੋਈ ਚਾਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦਲਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ।
2. ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ !
3. ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ ।
4. ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੋਈ ਚਾਰ ਖੇਤਰੀ ਦਲਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਪੰਜਾਬ)
• ਸ਼ਿਵ ਸੈਨਾ (ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ)
• ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ
• ਤੇਲਗੂ ਦੇਸ਼ਮ ਪਾਰਟੀ (ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਮੁੱਖ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੂੰ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਮੁੱਖ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦਾ ਕਾਰਜਕਾਲ 6 ਸਾਲ ਜਾਂ 65 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ, ਜੋ ਵੀ ਪਹਿਲਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਸੰਸਦ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਸਦਨ ਉਸਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਦੋ ਤਿਹਾਈ ਬਹੁਮਤ ਨਾਲ ਦੋਸ਼ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੇ ਕੋਲ ਭੇਜ ਦੇਣ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਹਟਾ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

IV.ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ-

• ਬਾਲਗ ਮਤਾਧਿਕਾਰ-ਭਾਰਤੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਬਾਲਗ ਮਤਾਧਿਕਾਰ ਹੈ | ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਰੇਕ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਜਿਸ ਦੀ ਉਮਰ 18 ਸਾਲ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ, ਵੋਟ ਦੇਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ।
• ਸੰਯੁਕਤ ਚੋਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ-ਭਾਰਤੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਸੰਯੁਕਤ ਚੋਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਚੋਣ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇੱਕ ਵੋਟਰ ਸੂਚੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵੋਟਰ ਦਾ ਨਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਚੁਣਦੇ ਹਨ ।
• ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪਿਛੜੇ ਵਰਗਾਂ ਲਈ ਰਾਖਵਾਂਕਰਨ-ਸੰਯੁਕਤ ਚੋਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਪਿਛੜੇ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਸੀਟਾਂ ਰਾਖਵੀਆਂ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ । ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਪਿਛੜੇ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਲਈ ਲੋਕ ਸਭਾ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸੀਟਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹਨ ।
• ਗੁਪਤ ਵੋਟ-ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੋਟਾਂ ਗੁਪਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਖ ਚੋਣਾਂ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸਭਾ, ਰਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ, ਨਗਰਪਾਲਿਕਾਵਾਂ, ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਜਨਤਾ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੋਣ ਆਯੋਗ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

1. ਇਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਲਈ ਵੋਟਰ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਉਣਾ ਅਤੇ ਜੇਕਰ | ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ, ਨਿਯੰਤਰਣ ਅਤੇ ਨਿਰੀਖਣ ਵੀ ਇਸਦਾ ਹੀ ਕੰਮ ਹੈ ।
3. ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਂ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਚੋਣਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਮਿਤੀਆਂ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਨਾ ਵੀ ਇਸਦਾ ਹੀ ਕੰਮ ਹੈ ।
4. ਚੋਣਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਿਯਮ ਬਣਾਉਣਾ ਅਤੇ ਮਨੋਨੀਤ ਪੱਤਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਹੀ ਕੰਮ ਹੈ ।
5. ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲਾਂ ਲਈ Code of Conduct (ਚੋਣ ਰਾਬਤਾ) ਵੀ ਇਹ ਹੀ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
6. ਚੋਣ ਨਿਸ਼ਾਨ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣਾ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਹੀ ਕੰਮ ਹੈ ।
7. ਚੋਣਾਂ ਰੱਦ ਕਰਨੀਆਂ, ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਚੋਣਾਂ ਕਰਵਾਉਣੀਆਂ ਅਤੇ ਪੋਲਿੰਗ ਬੂਥ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਰਗੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਰੋਕਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਚੋਣ ਆਯੋਗ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
8. ਨਿਆਪਾਲਿਕਾ ਵਲੋਂ ਚੋਣ ਲੜਨ ਦੇ ਲਈ ਅਯੋਗ ਘੋਸ਼ਿਤ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਛੂਟ ਦੇਣਾ ਵੀ ਚੋਣ ਆਯੋਗ ਦਾ ਹੀ ਕੰਮ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚੋਣ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪੜਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੋਣ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪੱਧਰ ਹਨ-

1. ਚੋਣ ਖੇਤਰ ਨਿਸਚਿਤ ਕਰਨਾ-ਚੋਣ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਚੋਣ ਖੇਤਰ ਨਿਸਚਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿਚ ਜਿੰਨੇ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਲਗਭਗ ਬਰਾਬਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਲੇ ਓਨੇ ਹੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਰਾਜ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਲੇ ਚੋਣ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਵੋਟਰ ਸੂਚੀ-ਵੋਟਰ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚੋਣ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪੜਾਵ ਹੈ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੋਟਰਾਂ ਦੀ ਅਸਥਾਈ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸੂਚੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਜਨਤਾ ਦੇ ਦੇਖਣ ਲਈ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਹੈ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮਿਤੀ ਤੱਕ ਉਸ ਵਿਚ ਬਦਲਾਵ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਅਸਲੀ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਚੋਣ ਮਿਤੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ-ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਚੋਣ ਦੀ ਮਿਤੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਨਾਮਾਂਕਨ ਪੱਤਰ ਭਰਨ ਦੀ ਮਿਤੀ, ਨਾਮ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਦੀ ਮਿਤੀ, ਨਾਮਾਂਕਨ ਪੱਤਰ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਮਿਤੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ।
4. ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦਾ ਨਾਮਾਂਕਨ-ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਚੋਣ ਘੋਸ਼ਣਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲਾਂ ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਆਪਣੇ ਨਾਮਾਂਕਨ ਦਾਖਿਲ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੁਤੰਤਰ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਮਾਂਕਨ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
5. ਵੋਟਾਂ-ਚੋਣ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਗਭਗ 20 ਦਿਨ ਚਲਦਾ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਿਸਚਿਤ ਮਿਤੀ ਨੂੰ ਵੋਟਾਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਵੋਟ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਅਧਿਕਾਰੀ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਕਰਮਚਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਵੋਟਰ ਮਸ਼ੀਨ ਦੇ ਉੱਪਰ ਲੱਗੇ ਬਟਨ ਦੱਬ ਕੇ ਵੋਟ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
6. ਨਤੀਜੇ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ-ਵੋਟਾਂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੋਟਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਮੀਦਵਾਰ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਅੰਦਰ ਬੈਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਉਮੀਦਵਾਰ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੋਟਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਉਸਨੂੰ ਜੇਤੂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਉੱਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੇਖੋ ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1 ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ।

PSEB 9th Class Social Science Guide ਲੋਕਤੰਤਰ ਅਤੇ ਚੋਣ ਰਾਜਨੀਤੀ Important Questions and Answers

I. ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੋਕਤੰਤਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਲੋਕਤੰਤਰ
(ਅ) ਪ੍ਰਤੱਖ ਲੋਕਤੰਤਰ
(ਈ) ਰਾਜਤੰਤਰੀ ਲੋਕਤੰਤਰ
(ਸ) ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਲੋਕਤੰਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸਭਾ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ ਦੇ ਲਈ ਚੋਣਾਂ ਕਿੰਨੇ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਹੁੰਦੀਆਂ –
(ਉ) 2 ਸਾਲ
(ਅ) 4 ਸਾਲ
(ਈ) 5 ਸਾਲ
(ਸ) 7 ਸਾਲ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) 5 ਸਾਲ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਦੀ ਉਮਰ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
(ਉ) 15 ਸਾਲ
(ਅ) 18 ਸਾਲ
(ਈ) 20 ਸਾਲ
(ਸ) 25 ਸਾਲ |
ਉੱਤਰ-
(ਅ) 18 ਸਾਲ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) 1
(ਅ) 2
(ਈ) 3
(ਸ). 4.
ਉੱਤਰ-
(ਈ) 3

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੁੱਖ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕੌਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
(ੳ) ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ
(ਅ) ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ
(ਇ) ਸਪੀਕਰ
(ਸ) ਉਪ-ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ॥
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਹੁਣ ਤਕ ਕਿੰਨੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ ?
(ਉ) 12
(ਅ) 13
(ਇ) 14
(ਸ) 16.
ਉੱਤਰ-
(ਸ) 16.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਕਦੋਂ ਹੋਈ ?
(ਉ) 1950
(ਅ) 1951
(ਇ) 1952
(ਸ) 1955
ਉੱਤਰ-
(ਇ) 1952

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੀਆਂ 16ਵੀ ਚੋਣਾਂ ਕਦੋਂ ਹੋਈਆਂ ?
(ਉ) 2006
(ਅ) 2008
(ਇ) 2007
(ਸ) 2014
ਉੱਤਰ-
(ਸ) 2014

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸ ਰਾਜ ਨੇ ਵੋਟ ਦੇਣ ਲਈ ਵੋਟਰ ਕਾਰਡ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਸੀ ?
(ਉ) ਹਰਿਆਣਾ
(ਅ) ਪੰਜਾਬ
(ਈ) ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
(ਸ) ਤਮਿਲਨਾਡੂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਹਰਿਆਣਾ

II. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ………. ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੋਣਾਂ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੁੱਖ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ………. ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਛੇ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਲੋਕ ਸਭਾ ਅਤੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ …….. ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ………. ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦਲ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੱਠ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਦੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਨੂੰ ………… ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਰਸ਼ਦ (ਐਮ.ਸੀ.),

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੂੰ ………… ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ।

III. ਸਹੀ/ਗਲਤ

1. ਮੁੱਖ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਹਟਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
✗

2. ਚੋਣ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸਰਕਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
✗

3. ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਐੱਮ.ਐੱਲ.ਏ. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
✗

4. ਵੋਟਰ ਸੂਚੀ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਕੰਮ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
✓

5. ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
✓

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਿਹੜੀ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ 1950 ਵਿਚ ਅਪਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਿਹੜੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤੱਵ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਿਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਾਂਤਵ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸਭਾ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਕਿੰਨੇ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜ ਸਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-543.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ਰਤ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰੇਕ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੋਟ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਵੋਟ ਦੀ ਕੀਮਤ ਬਰਾਬਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਚੋਣ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਿਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦੋਸ਼ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੋਣ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਗੁੱਟਬੰਦੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਮੱਧਵਰਤੀ ਚੋਣਾਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧਵਰਤੀ ਚੋਣਾਂ ਉਸ ਚੋਣ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਚੋਣ ਵਿਧਾਨ ਮੰਡਲ ਦੇ ਨਿਸਚਿਤ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਭਾਰਤੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੰਯੁਕਤ ਚੋਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੋਟਰ ਕੌਣ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੋਟਰ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਉਮਰ 18 ਸਾਲ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਵੋਟਰ ਸੂਚੀ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਵੋਟਰ ਸੂਚੀ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੀ ਸੂਚੀ ਵਿਚ ਵੋਟਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਸ ਨੂੰ ਵੋਟਰ ਸੂਚੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕੀ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਇਹ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਾਂ ਖੇਤਰੀ ਦਲ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਤਾਂ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਉਸ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਭਾਗ ਅਤੇ ਕਿਹੜੇ ਅਨੁਛੇਦ ਵਿਚ ਚੋਣ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
15ਵੇਂ ਭਾਗ ਅਤੇ 324 ਤੋਂ 329(A) ਅਨੁਛੇਦਾਂ ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਿੰਨ-ਮੁੱਖ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਅਤੇ ਦੋ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕੌਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਮੁੱਖ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕੌਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੁੱਖ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ 6 ਸਾਲ ਲਈ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਭਾਰਤੀ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਇੱਕ ਕੰਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਸੰਸਦ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਕਰਵਾਉਣਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵੋਟਰ ਲਿਸਟ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਚੋਣ ਨਿਸ਼ਾਨ ਦਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵੋਟਰ ਅਨਪੜ੍ਹ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਚੋਣ ਨਿਸ਼ਾਨ ਦੇਖ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਨੂੰ ਵੋਟ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਚੋਣ ਯਾਚਿਕਾ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਉਮੀਦਵਾਰ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਗ਼ਲਤ ਤਰੀਕੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਉਮੀਦਵਾਰ ਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਜਾਂ ਸਰਵਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਕੇਸ ਕਰਦੇ ਹਨ,
ਜਿਸ ਨੂੰ ਚੋਣ ਯਾਚਿਕਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੋਣ ਯਾਚਿਕਾ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਕੌਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੋਣ ਯਾਚਿਕਾ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਜਾਂ ਸਰਵਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਭਾਰਤੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਇੱਕ ਦੋਸ਼ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤੀ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਚੋਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੋਣ ਬੂਥਾਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਕਦੋਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
1952 ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਕੀਤਾ ਇੱਕ ਚੋਣ ਸੁਧਾਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
61ਵੇਂ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਨਾਲ ਵੋਟ ਦੇਣ ਦੀ ਉਮਰ 21 ਸਾਲ ਤੋਂ 18 ਸਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਚੋਣ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਕੀ-ਕੀ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੋਣ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪੱਤਰ, ਚੋਣ ਸਭਾਵਾਂ, ਜਲੂਸ, ਜਲਸੇ, ਘਰ-ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਵੋਟ ਮੰਗਣਾ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਚੋਣਾਂ ਤੋਂ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੋਣ ਪ੍ਰਚਾਰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
48 ਘੰਟੇ ਪਹਿਲਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਦਾ ਆਧਾਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਦਾ ਆਧਾਰ ਉਮਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੋਣ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਕਿਸ ਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲਾਂ ਦੇ ਚੋਣ ਨਿਸ਼ਾਨ ਕੌਣ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਕੰਮ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਇੱਕ ਨਾਗਰਿਕ ਇੱਕ ਵੋਟ ਕਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਉਪ ਚੋਣ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਮੈਂਬਰ ਦੀ ਮੌਤ ਜਾਂ ਅਸਤੀਫ਼ੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖ਼ਾਲੀ ਸੀਟ ਉੱਤੇ ਚੋਣ ਕਰਵਾਉਣ ਨੂੰ ਉਪ ਚੋਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤੀ ਮਤਦਾਤਾ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਉਹ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਾਗਰਿਕ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਉਸ ਦੀ ਉਮਰ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ 18 ਸਾਲ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
3. ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਵੋਟਰ ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੋਣ ਪ੍ਰਵਿਤੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਭਾਰਤ ਵਿਚ 16 ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਚੁਨਾਵੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
• ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਵੋਟਰਾਂ ਦੀ ਰੁਚੀ ਵੱਧ ਗਈ ਹੈ ।
• ਵੋਟਰਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲਾਂ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਚਲਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚੋਣ ਨਿਸ਼ਾਨ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਚੋਣ ਨਿਸ਼ਾਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਚੋਣ ਨਿਸ਼ਾਨ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵੋਟਰ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਅਨਪੜ੍ਹ ਵੋਟਰ ਚੋਣ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਕੇ ਹੀ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਜਾਂ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੋਟ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਜਾਤੰਤਰ ਦੀ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਵਿਚ ਚੋਣਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਸਫ਼ਲ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਬਿਨਾਂ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੇ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਸੁਤੰਤਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਚੋਣਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੀਆਂ 17 ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਸੁਤੰਤਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ । ਸੁਤੰਤਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਜਨਤਾ ਦੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵੱਧੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੋਣ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਦੋ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿਚ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਦੋ ਸੁਧਾਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ

1. ਨਿਰਪੱਖਤਾ-ਚੋਣਾਂ ਨਿਰਪੱਖ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ । ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਦਲ ਨੂੰ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਰੋਕ ਟੋਕ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੇ ਦਲ ਦੇ ਹਿੱਤ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਚੋਣ ਖ਼ਰਚ-ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸੀਮਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੈਸਾ ਖ਼ਰਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾਂ ਕਿਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਰੋਕਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਚੋਣ ਦੇ ਰੱਦ ਹੋਣ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੋਣ ਦੇ ਰੱਦ ਹੋਣ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਚੋਣ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਚੋਣ ਖੇਤਰ ਦੀ ਚੋਣ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲਈ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵਲੋਂ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 1992 ਵਿਚ ਜਨ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਸੁਤੰਤਰ ਉਮੀਦਵਾਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਚੋਣ ਰੱਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਭਾਰਤੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੋ ਪੱਧਰਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਦੋ ਹੋਠਾਂ ਲਿਖੇ ਪੱਧਰ ਹਨ-

• ਚੋਣ ਖੇਤਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ-ਚੋਣ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਚੋਣ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਨਿਸਚਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿਚ ਜਿੰਨੇ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣੇ ਜਾਣੇ ਹੋਣ, ਲਗਪਗ ਬਰਾਬਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਲੇ ਓਨੇ ਹੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਧਾਨਸਭਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਰਾਜ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਲੇ ਚੋਣ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਉਮੀਦਵਾਰ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਚੋਣ ਮਿਤੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ-ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਚੋਣ ਮਿਤੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਾਮਾਂਕਨ ਪੱਤਰ ਭਰਨ ਦੀ ਮਿਤੀ, ਨਾਮ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਦੀ ਮਿਤੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਪੜਤਾਲ ਦੀ ਮਿਤੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਾਲਗ ਮਤਾਧਿਕਾਰ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਕੋਈ ਪੰਜ ਤਰਕ ਦੇਵੋ ।
ਉੱਤਰ –

1. ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਜਨਤਾ ਦੇ ਕੋਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੋਟ ਦੇਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਉੱਤੇ ਬਰਾਬਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਵੋਟ ਦੇਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸਾਰੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
3. ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਵੋਟ ਦੇਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
4. ਬਾਲਗ ਮਤਾਧਿਕਾਰ ਨਾਲ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸਰਕਾਰ ਵੱਧ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸਰਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
5. ਬਾਲਗ ਮਤਾਧਿਕਾਰ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚੋਣ ਅਭਿਆਨ (Election Campaign) ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੋਣਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ, ਉਮੀਦਵਾਰ, ਮੈਂਬਰ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਰੀਕੇ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਹਨ –

• ਚੋਣ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪੱਤਰ-ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਦਲ ਅਤੇ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਉਮੀਦਵਾਰ ਚੋਣਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣਾ-ਆਪਣਾ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪੱਤਰ ਜਾਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਚੋਣ ਸਭਾ ਅਤੇ ਜਲੁਸ-ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਚੋਣ ਅਭਿਆਨ ਦੇ ਵਿਚ ਸਭਾਵਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਲੂਸ ਕੱਢਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਸੰਪਰਕ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਪੋਸਟਰ-ਚੋਣ ਅਭਿਆਨ ਦੇ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਵੋਟ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਪੋਸਟਰ ਛਪਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਚਿਪਕਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂਕਿ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਚਲ ਸਕੇ ।
• ਝੰਡੇ-ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦਲਾਂ ਦੇ ਝੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰਾਂ, ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰਾਂ, ਦੁਕਾਨਾਂ, ਰਿਕਸ਼ਿਆਂ, ਸਕੂਟਰਾਂ, ਟਰੱਕਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਲਟਕਾ ਕੇ ਚੋਣ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਲਾਊਡ ਸਪੀਕਰ-ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਲਾਊਡ ਸਪੀਕਰ ਲਾ ਕੇ ਲਗਾਤਾਰ ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਮੁਹੱਲਿਆਂ ਵਿਚ ਚੁਨਾਵ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਦੀ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਘੱਟ ਪੱਧਰ ਦੇ ਜਨ-ਸਹਿਭਾਗਤਾ ਦੇ ਲਈ ਪੰਜ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਲੋਕਤੰਤਰ ਹੈ । 2019 ਦੀ 17ਵੀਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਵੋਟਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 84 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸੀ ।
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੋਟਰ ਵੋਟ ਦੇਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਘੱਟ ਜਨ-ਸਹਿਭਾਗ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਹਨ-

1. ਅਨਪੜ੍ਹਤਾ-ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਅਨਪੜ੍ਹ ਹੈ ਅਨਪੜ੍ਹ ਵਿਅਕਤੀ ਵੋਟ ਦੇਣ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੋਟ ਦੇਣ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਗ਼ਰੀਬੀ-ਗਰੀਬ ਵਿਅਕਤੀ ਚੋਣ ਲੜਨਾ ਤਾਂ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਗ਼ਰੀਬ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਵੋਟ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵੋਟ ਨੂੰ ਵੇਚਣ ਲਈ ਵੀ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਬੇਕਾਰੀ-ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਬੇਕਾਰੀ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਲ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦਾ ਨਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ | ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕ ਬੇਕਾਰ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਵੋਟ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਨਾ ਸਮਝ ਕੇ ਪੈਸੇ ਲਈ ਵੋਟ ਵੇਚ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਉਦਾਸੀਨਤਾ-ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪੜੇ ਲਿਖੇ ਲੋਕ ਵੀ ਵੋਟ ਦੇਣ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ।
5. ਚੋਣ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦਾ ਦੂਰ ਹੋਣਾ-ਚੋਣ ਕੇਂਦਰ ਕਈ ਵਾਰੀ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਵੋਟਰ ਵੋਟ ਦੇਣ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭਾਰਤੀ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਵਲੋਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । 1989 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । 1989 ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦੋ ਹੋਰ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਪਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੋਰਚੇ ਦੀ
ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ । 3 ਅਕਤੂਬਰ 1993 ਨੂੰ ਦੋ ਨਵੇਂ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਐੱਸ.ਐੱਸ.ਗਿੱਲ ਅਤੇ ਜੀ.ਵੀ.ਜੀ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ
ਕਰਕੇ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਮੈਂਬਰੀ ਬਣਾਉਣ ਵੱਲ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਦਮ ਚੁੱਕਿਆ ਦਸੰਬਰ 1993 ਵਿਚ ਸੰਸਦ ਨੇ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਬਹੁ-ਮੈਂਬਰੀ ਬਣਾਉਣ ਸੰਬੰਧੀ ਬਿਲ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਮੁੱਖ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਅਤੇ ਦੋ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭਾਰਤੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ –

• ਇੱਕ ਮੈਂਬਰੀ ਚੋਣ ਖੇਤਰ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰੀ ਚੋਣ ਖੇਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਥਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਵੋਟਾਂ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਉਮੀਦਵਾਰ ਜਿੱਤ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਜਾਤ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਵੋਟ-ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵੋਟ ਮੰਗੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਗ਼ਲਤ ਹੈ ।
• ਵੱਧ ਖ਼ਰਚਾ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੋਣ ਲੜਨ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੈਸੇ ਖ਼ਰਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਣ ਵਿਅਕਤੀ ਤਾਂ ਚੋਣ ਲੜਨ ਵਾਸਤੇ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ |
• ਸਰਕਾਰੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦਾ ਗ਼ਲਤ ਇਸਤੇਮਾਲ-ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਦਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਰਕਾਰੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦਾ ਗਲਤ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਚੋਣਾਂ ਨਿਰਪੱਖ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ।
• ਜਾਲੀ ਵੋਟਾਂ-ਚੋਣ ਜਿੱਤਣ ਵਾਸਤੇ ਜਾਲੀ ਵੋਟਾਂ ਵੀ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭਾਰਤੀ ਚੋਣ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਪੰਜ ਸੁਧਾਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ –

1. ਨਿਰਪੱਖਤਾ-ਚੋਣਾਂ ਨਿਰਪੱਖ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ । ਸੱਤਾਂ ਵਾਲੇ ਦਲ ਨੂੰ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਦਖਲ ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਅਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਸਰਕਾਰੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਪੈਸੇ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ-ਚੋਣਾਂ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕ ਪਬਲਿਕ ਫੰਡ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ‘ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਦੀ ਮਦਦ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
3. ਅਨੁਪਾਤਿਕ ਚੋਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ-ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਾਰੇ ਵਿਰੋਧੀ ਦਲ ਵਰਤਮਾਨ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
4. ਵੋਟਰ ਕਾਰਡ-ਸਾਰੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਲੀ ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਵੋਟਰ ਕਾਰਡ ਜਾਂ ਪਛਾਣ ਪੱਤਰ ਜਰੂਰੀ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
5. ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾ-ਚੋਣ ਕੇਂਦਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 7th Class Social Science Book Solutions History Chapter 9 ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਤੀਆਂ (700-1200 ਈ:) Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Social Science History Chapter 9 ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਤੀਆਂ (700-1200 ਈ:)

Social Science Guide for Class 7 PSEB ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਤੀਆਂ (700-1200 ਈ:) Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ :
(ੳ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਲਿਖੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਚੋਲ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਸ਼ਾਸ਼ਕਾਂ ਨੇ ਚੋਲ ਰਾਜ ਨੂੰ ਮੁੜ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਰਾਜ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਰਜਿੰਦਰ ਚੋਲ ਸ਼ਾਸ਼ਕਾਂ ਨੇ ਚੋਲ ਰਾਜ ਨੂੰ ਮੁੜ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਾਜਰਾਜ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਕਿਹੜੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਰਾਜ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਚੋਰ, ਪਾਂਡਯ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਾਜਿੰਦਰ ਚੋਲ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਿੱਤਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਿੰਦਰ ਚੋਲ ਨੇ ਪਾਂਡਯ, ਚੇਰ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਲਏ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸਨੇ “ਗਈਵੈਂਡ ਚੋਲਪੁਰਮ’ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਚੋਲ ਰਾਜ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ –

1. ਰਾਜਾ-ਚੋਲ ਰਾਜਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ । ਉਸ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਪਰੰਤੂ ਉਹ ਸਰਕਾਰੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਦੀ ਸਲਾਹ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਨਿਆਂ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਸੈਨਿਕ ਦਲ ਭੇਜਦਾ ਸੀ ।
2. ਧਾਂਤ-ਚੋਲ ਰਾਜ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ‘ਮੰਡਲਮਜ਼’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਮੰਡਲਮ ਅੱਗੇ ਵਲਨਾਡੂ ਵੇਲੇਡੂਜ਼ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਹਰੇਕ ਵਲਨਾਡੂ ਵਿਚ ਕਈ ਪਿੰਡ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ ।
3. ਨਾਡੂ-ਚੋਲ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਇਕਾਈ ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਨਾਡੂ ਸੀ । ਹਰੇਕ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਦੋ ਸਭਾਵਾਂ ਸਨਉਰ ਅਤੇ ਸਭਾ ।ਉਰ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਆਮ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕ ਸਨ | ਸਭਾ ਬਾਲਗ਼ ਮਰਦਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਸੀ । ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਝਗੜਿਆਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨਾ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਕਰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਛੋਟੀਆਂ ਕਮੇਟੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ।
4. ਸੈਨਾ-ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਕੋਲ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੈਨਾ ਸੀ । ਸੈਨਾ ਵਿਚ ਹਾਥੀ, ਘੋੜਸਵਾਰ ਸੈਨਾ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਸੈਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ । ਜਲ ਸੈਨਾ ਚੋਲ ਸੈਨਾ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਭਾਗ ਸੀ ।
5. ਆਮਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨ-ਚੋਲਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧਨ, ਭੂਮੀ ਲਗਾਨ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਸਨ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਵਪਾਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੰਚਾਈ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿਚ ਸਿੰਚਾਈ ਵਿਵਸਥਾ ਵੱਲ ਖ਼ਾਸ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ । ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਲਗਪਗ ਸਾਰੀਆਂ ਨਦੀਆ ਦਾ, ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕਾਵੇਰੀ ਨਦੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤਲਾਅ ਵੀ ਬਣਵਾਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਤਲਾਅ ਕਮੇਟੀ ਵੀ ਬਣਾਈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਚੋਲ ਰਾਜਕਾਲ ਸਮੇਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੋਲ ਰਾਜਕਾਲ ਵਿਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ-ਤਮਿਲ, ਤੇਲੁਗੂ ਅਤੇ ਕੰਨੜ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਚੋਲੇ ਰਾਜਕਾਲ ਸਮੇਂ ਕਿਹੜਾ ਧਰਮ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੋਲ ਰਾਜਕਾਲ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ । ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਜੈਨ ਮਤ ਵੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਸਨ ।

(ਅ) ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੱਲਵ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ …………… ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਂਚੀ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਾਰਕੋ ਪੋਲੋ ਨੇ ……………. ਰਾਜ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਂਡੇਯ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਾਜਿੰਦਰ ਚੋਲ ਨੇ ………….. ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੰਗਾਈਕੋਂਡ ਚੋਲਪੁਰਮ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਚੋਲ ਰਾਜਕਾਲ ਸਮੇਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ………….. ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਨਮਾਨ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਨੇਨਿਹਾ ਅਤੇ ਤਿਕਣਾ ਤੇਲੁਗੁ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ………. ਦਾ ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ।

(ਈ) ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਬਾਸਵ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ
ਉੱਤਰ-
ਬਾਸਵ-ਲਿੰਗਾਇਤ ਲਹਿਰ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਲਿੰਗਾਇਤ ਲਹਿਰ
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ-ਅਦਵੈਤ ਮਤ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਾਮਾਨੁਜ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ
ਉੱਤਰ-
ਰਾਮਾਨੁਜ-ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮਾਧਵ ਅਦਵੈਦ ਮਤ
ਉੱਤਰ-
ਮਾਧਵ-ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ।

(ਸ) ਸਹੀ (✓) ਆ ਜਾਂ ਗਲਤ (✗) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਦੁਰਾਇ ਚੋਲਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਕੋਲ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਜਲ ਸੈਨਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਹਿੰਦਰ ਵਰਮਨ ਨੇ ਗੰਗਈਕੋਂਡ ਚੋਲਪੁਰਮ ਨਗਰ ਵਸਾਇਆ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੰਬਨ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਰਮਾਇਣ ਦਾ ਤਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਚੋਲ ਰਾਜ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਦੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੱਲਵ, ਪਾਂਡਯ ਅਤੇ ਚੋਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਾਂਡਯ ਰਾਜ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਂਡਯ ਰਾਜ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਸੀ । ਪਾਂਡਯ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨੂੰ ਮਦੁਰਾ ਜਾਂ ਮੁਦਰਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੇਂਦਰ ਸੀ | ਮਾਰਕੋ ਪੋਲੋ ਨੇ ਇਸ ਰਾਜ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਲਿਖਿਆ | 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਪਾਂਡਯ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪੱਲਵ ਕਦੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣੇ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੱਲਵ 5ਵੀਂ ਅਤੇ 6ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਸਾਤਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣੇ । ਮਹਿੰਦਰ ਵਰਮਨ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਨਰਸਿੰਘ ਵਰਮਨ ਪਹਿਲਾ ਪੱਲਵ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਾਸਕ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਂਚੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ । ਪੱਲਵ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦਿੱਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਂਬਲੀਪੁਰਮ ਵਿਚ ਸੋਰ ਤੱਟ) ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਰੱਥ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਇਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਂਚੀ ਵਿਚ ਕੈਲਾਸ਼ਨਾਥ ਮੰਦਰ ਵੀ ਬਣਵਾਇਆ | 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਪੱਲਵਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮੁੱਢਲੇ ਚੋਲ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਪਤਨ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਰਾਜ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ

1. ਵਿਜਯਲਯ-ਵਿਜਯਲਯ ਚੋਲ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਪੱਲਵਾਂ ਤੋਂ ਤੰਜੋਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ ।
2. ਤਕ ਪਹਿਲਾ-ਪਾਂਤਕ ਪਹਿਲਾ ਚੋਲ ਰਾਜ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਪਾਂਡਯ ਸ਼ਾਸਕ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਉਸਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਮਦੁਰਾ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ 949 ਈ: ਵਿਚ ਤਕੋਲਮ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੀਜੇ ਤੋਂ ਹਾਰ ਗਿਆ । ਇਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਸ਼ਕਤੀਹੀਣ ਹੋ ਗਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਤਕ ਪਹਿਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਚੋਲ ਰਾਜ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਂਤਕ ਪਹਿਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਰਾਜਿੰਦਰ ਚੋਲ, ਚੋਲ ਰਾਜ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮਹਾਨ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣਾਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲੇ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ।
2. ਉਹ ਸ਼ੈਵਮਤ ਦਾ ਅਨੁਯਾਈ ਸੀ, ਪਰੰਤੂ ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਉਦਾਰ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਚੋਲ ਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤ ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਿੰਦਰ ਚੋਲ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਸ਼ਕਤੀਹੀਣ ਹੋ ਗਏ । ਫਲਸਰੂਪ, ਚੋਲ ਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
700-1200 ਈ: ਤਕ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮਾਜ ‘ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
700-1200 ਈ: ਤਕ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬਾਹਮਣਾਂ ਅਤੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ |
ਸਾਂਝੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਸਤਰੀ ਦਾ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ, ਕਾਮੇ ਵਰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਗਰੀਬ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
700-1200 ਈ: ਤਕ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
700-1200 ਈ: ਤਕ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ
1. ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ-ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਬਹੁਤ ਹੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯੇ ਨੀਂ । ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।
2. ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ-ਉਸ ਸਮੇਂ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਸਨ ।
3. ਧਾਰਮਿਕ ਲਹਿਰਾਂ-ਇਸ ਸਮੇਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਅਨੇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ –

• ਬਾਸਵ ਨੇ ਲਿੰਗਾਇਤ ਮਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।
• ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਨੇ ਅਦਵੈਤ ਮਤ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ।
• ਰਾਮਾਨੁਜ ਅਤੇ ਮਾਧਵ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਭਗਤੀ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕੋ-ਇਕ ਸਾਧਨ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਸੱਚੇ ਮਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਉਹ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਵਰਗ ਦੇ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ । ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਚੌਲ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਉੱਥਾਨ-ਪਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੋਲ ਵੰਸ਼ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜ ਸੀ । ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਲਗਪਗ 400 ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ, ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕ ਦਾ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਭਾਗ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਾਜੇ-ਚੋਲ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਾਜੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਹਨ –

1. ਵਿਜਾਯਲਯ-ਵਿਜਯਲ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ 846 ਈ: ਤੋਂ 871 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ | ਉਸਨੇ ਤੰਜੌਰ ‘ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ।
2. ਤਕ ਪਹਿਲਾ-ਪਾਂਤਕ ਪਹਿਲਾ 907 ਈ: ਵਿਚ ਰਾਜਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਾ ਅਤੇ ਉਸਨੇ 955 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਪਾਂਡਯ ਰਾਜ ਨੂੰ ਜਿੱਤਿਆ ਅਤੇ ਮਦੁਰਾਈਕੋਂਡਾ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ । ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਉਸਨੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਖੇਤੀ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਵਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ।
3. ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲਾ-ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲਾ (985-1014 ਈ:) ਚੋਲ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਝਗੜਿਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜਿੱਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਚੇਰਾਂ, ਵੈੱਗੀ ਦੇ ਚਾਲੂਕਿਆਂ ਅਤੇ ਪਾਂਡਯ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਹਰਾਇਆ | ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ ਤਕ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ।
4. ਰਾਜਿੰਦਰ ਚੋਲ-ਰਾਜਿੰਦਰ ਚੋਲ (1014-1044 ਈ: ), ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲੇ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਪਾਲ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕੀਤਾ । ਉਸਦਾ ਦੂਸਰਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਯੁੱਧ ਦੱਖਣੀ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਵਿਜਯ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ । ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਸੀ ਵਿਜਯ ਹਾਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਦੀਪਾਂ ‘ਤੇ ਚੋਲਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ।
5. ਚੋਲਾਂ ਦਾ ਪਤਨ-ਚੋਲ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਾਧਿਰਾਜ ਸੀ । ਉਹ ਚਾਲੁਕਿਆਂ ਨਾਲ ਲੜਦਾ ਹੋਇਆ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ । ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਚੋਲ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਕੀ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਲਈ ਅਨੇਕ ਕੰਮ ਕੀਤੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਤਮ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਹੂਲਤ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣਾ ਸ਼ਾਸਨ ਚਲਾਉਣ । ਉਹ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਰੁਚੀ ਲੈਂਦੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਏ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਨੇਕ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਤਾਮਿਲ ਦੋਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖਵਾਏ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ, ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਦਾ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਭਵਨ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਲਾ ਅਤੇ ਭਵਨ ਉਸਾਰੀ-ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਕਲਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕਲਾ ਅਤੇ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉੱਨਤੀ ਹੋਈ

1. ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਤੰਜੌਰ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਰਾਜੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਇਆ । ਇਹ ਦਾਵਿੜ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਬਣਿਆ ਹੈ ।
2. ਰਾਜਿੰਦਰ ਚੋਲ ਨੇ ਗੰਗਈਕੋਂਡ ਚੋਲਪੁਰਮ ਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਸਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ ।
3. ਚੌਲ ਕਾਲ ਵਿਚ ਕਾਂਸੇ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਮੂਰਤੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ । ਤੰਜੌਰ ਦੀਆਂ ਨਟਰਾਜ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਇਸ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਉੱਤਮ ਕਾਂਸੇ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ(ਉ) ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾ ਵਿਸਥਾਰ ।
ਉੱਤਰ-

• ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿਚ ਖੇਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ | ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਘਮੱਕੜ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਾ ਕੇ, ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਖੇਤੀਯੋਗ ਬਣਾਇਆ । ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉੱਥੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋਇਆ ।
• ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਸਿੰਚਾਈ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੱਲ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ । ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਲਗਪਗ ਸਾਰੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਦਾ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਕਾਵੇਰੀ ਨਦੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਜਿੱਥੇ ਨਦੀ ਦਾ ਪਾਣੀ ਲਿਜਾਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤਾਲਾਬ ਬਣਵਾਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਤਾਲਾਬ ਕਮੇਟੀ ਵੀ ਬਣਾਈ ।
• ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਵਰਖਾ ਜਾਂ ਕਾਲ ਪੈ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋਈਆਂ ਫਸਲਾਂ ‘ਤੇ ਭੂਮੀ ਲਗਾਨ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਸੰਕਟ ਕਾਲ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਰਜ਼ਾ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ।

(ਅ) ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਉੱਨਤੀ ਹੋਈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਆਕਰਨ, ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਕਲਾ, ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਭੂਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ ਆਦਿ ਅਨੇਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ । ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਤਾਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸਨ ।
ਸਿੱਖਿਆ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜਿਆਂ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।ਚੋਲ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤਾਮਿਲ, ਤੇਲਗ ਅਤੇ ਕੰਨੜ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ।
ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ, ਵਿਦਵਾਨ ਕੰਬਨ ਨੇ ਰਮਾਇਣ ਦਾ ਤਾਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ । ਨੇਹਾ ਅਤੇ ਤਿਕਨਾ ਆਦਿ ਤੇਲਗੂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦਾ ਤੇਲਗੂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ । ਸਾਨੂੰ ਰਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਮਹਾਂਕਾਵਾਂ ਤੋਂ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁੱਗ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਵਸਤੁਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਾਂਡੇਯ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਕ ਰਾਜ ਸੀ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
(i) ਕਾਂਚੀਪੁਰਮ
(ii) ਮਹਾਂਬਲੀਪੁਰਮ
(iii) ਮਦੁਰਾਇ ॥
ਉੱਤਰ-
(iii) ਮਦੁਰਾਇ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਗਗਈਕੋਂਡਾ ਚੋਲਪੁਰਮ ਉਪਾਧੀ ਕਿਸ ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ ?
(i) ਰਾਜਿੰਦਰ ਚੋਲ ,
(ii) ਰਾਜਰਾਜ ਚੋਲ ,
(iii) ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੀਸਰਾ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਰਾਜਿੰਦਰ ਚੋਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੈਲਾਸ਼ਨਾਥ ਮੰਦਿਰ (ਕਾਂਚੀਪੁਰਮ) ਕਿਸ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਬਣਵਾਇਆ ?
(i) ਪਾਲ
(ii) ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ
(iii) ਪੱਲਵ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਪੱਲਵ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਰੱਥ ਮੰਦਿਰ ਕਿੱਥੇ ਸਥਿਤ ਹਨ ?

(i) ਕਾਂਚੀਪੁਰਮ
(ii) ਮਹਾਂਬਲੀਪੁਰਮ
(iii) ਚੋਲਪੁਰਮ
ਉੱਤਰ-
(ii) ਮਹਾਂਬਲੀਪੁਰਮ

Punjab State Board PSEB 12th Class Maths Book Solutions Chapter 10 Vector Algebra Ex 10.1 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Maths Chapter 10 Vector Algebra Ex 10.1

Question 1.
Represent graphically a displacement of 40 km, 30° east of north.
Solution.
The displacement is 30° east of north so, we have to draw a straight line making 30° with north.

Here, vector \(\overrightarrow{O P}\) represents the displacement of 40 km, 30° east of north.

Question 2.
Classify the following measures as scalars and vectors.
(i) 10 kg
(ii) 2 metres north-west
(iii) 40°
(iv) 40 watt
(v) 10^{– 19} coulomb
(vi) 20 m/sec²
Solution.
(i) 10 kg is a scalar quantity because it involves only magnitude.
(ii) 2 metres north-west is a vector quantity as it involves both magnitude and direction.
(iii) 40° is a scalar quantity as it involves only magnitude.
(iv) 40 watts is a scalar quantity as it involves only magnitude.
(v) 10^{– 19} coulomb is a scalar quantity as it involves only magnitude.
(vi) 20 m/sec² is a vector quantity as it involves magnitude as well as direction.

Question 3.
Classify the following as scalar and vector quantities.
(i) time period
(ii) distance
(iii) force
(iv) velocity
(v) work done
Solution.
(i) Time period is a scalar quantity as it involves only magnitude.
(ii) Distance is a scalar quantity as it involves only magnitude.
(iii) Force is a vector quantity as it involves both magnitude and direction.
(iv) Velocity is a vector quantity as it involves both magnitude as well as direction.
(v) Work done is a scalar quantity as it involves only magnitude.

Question 4.
In Figure, (a square) identify the following vectors.
(i) Coinitial
(ii) Equal
(iii) Collinear but not equal
Solution.

(i) Vectors \(\vec{a}\) and \(\vec{d}\) are coinitial because they have the same initial point.
(ii) Vectors \(\vec{b}\) and \(\vec{d}\) are equal because they have the same magnitude and direction.
(iii) Vectors \(\vec{a}\) and \(\vec{c}\) are collinear but not equal. This is because although they are parallel, their directions are not the same.

Question 5.
Answer the following as true or false.
(i) \(\vec{a}\) and – \(\vec{a}\) are collinear.
Solution.
True

(ii) Two collinear vectors are always equal in magnitude.
Solution.
False

(iii) Two vectors having same magnitude are collinear.
Solution.
False

(iv) Two collinear vectors having the same magnitude are equal.
Solution.
False.

Punjab State Board PSEB 6th Class Social Science Book Solutions Geography Chapter 3 ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਗਤੀਆਂ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Social Science Geography Chapter 3 ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਗਤੀਆਂ

SST Guide for Class 6 PSEB ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਗਤੀਆਂ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
I. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧਰਤੀ ਦੀ ਦੈਨਿਕ ਗਤੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਸੂਰਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ ‘ਤੇ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਘੁੰਮਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ 24 ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦੀ ਦੈਨਿਕ ਗਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਦਿਨ ਅਤੇ ਰਾਤ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਧਰਤੀ ਦੇ ਧੁਰੇ ਦੇ ਝੁਕਾਓ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦਾ ਧੁਰਾ ਇੱਕ ਕਲਪਨਿਕ ਰੇਖਾ ਹੈ, ਜੋ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਿੱਧਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਹ ਆਪਣੀ ਪੱਥ ਰੇਖਾ ਦੇ ਨਾਲ 66° ਦਾ ਕੋਣ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦੇ ਧੁਰੇ ਦਾ ਝੁਕਾਓ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰੁੱਤਾਂ ਬਣਨ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੁੱਤਾਂ ਬਣਨ ਦੇ ਕਾਰਨ-

1. ਧਰਤੀ ਦਾ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲੁਕੇ ਰਹਿਣਾ ।
2. ਧਰਤੀ ਦੁਆਰਾ 365 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਦੀ ਇਕ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਨਾ ।
3. ਦਿਨ-ਰਾਤ ਦਾ ਛੋਟਾ-ਵੱਡਾ ਹੋਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
21 ਜੂਨ ਨੂੰ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਕਿੱਥੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
21 ਜੂਨ ਨੂੰ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਕਰਕ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ-ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ 23 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਕਿਹੜਾ ਮੌਸਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸ਼ੀਤ ਅਯੁਨਾਂਤ ਕਦੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
22 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਮਕਰ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ੀਤ ਅਯੁਨਾਂਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿਚ 23 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਕਿਹੜਾ ਮੌਸਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿਚ 23 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

II. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ :

(1) ਊਸ਼ਣ ਅਯੁਨਾਂਤ ਅਤੇ ਸ਼ੀਤ ਅਯਨਾਂਤ ।
(2) ਬਸੰਤ-ਵਿਸੂਵੀ ਅਤੇ ਪਤਝੜ-ਵਿਸੂਵੀ ।
(3) ਦੈਨਿਕ ਗਤੀ ਅਤੇ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ ।
(4) ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੀਆਂ ਗਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਇਕ ਕਵਿਜ਼ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
(1) ਊਸ਼ਣ ਅਯੁਨਾਂਤ ਅਤੇ ਸ਼ੀਤ-ਅਯਨਾਂਤ – 21 ਜੂਨ ਨੂੰ ਸੂਰਜ ਕਰਕ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਚਮਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਊਸ਼ਣ ਅਯੁਨਾਂਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਸ਼ੀਤ
ਅਯੁਨਾਂਤ 22 ਦਸੰਬਰ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਮਕਰ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਚਮਕਦੀਆਂ ਹਨ ।

(2) ਬਸੰਤ-ਵਿਸੂਵੀ ਅਤੇ ਪਤਝੜ-ਵਿਸੁਵੀ – 21 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਬਸੰਤ-ਵਿਸੁਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
23 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਪਤਝੜ ਦੀ ਰੁੱਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਪਤਝੜਵਿਸੂਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

(3) ਦੈਨਿਕ ਗਤੀ ਅਤੇ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ-

ਦੈਨਿਕ ਗਤੀ	ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ
1. ਇਸ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ ‘ਤੇ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ ।	1. ਇਸ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ ‘ਤੇ ਘੁੰਮਦੀ ਹੋਈ ਧਰਤੀ ਸੂਰਜ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ 24 ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।	2. ਇਸ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ 3651/4 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
3. ਇਸ ਗਤੀ ਨਾਲ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਬਣਦੇ ਹਨ ।	3. ਇਸ ਗਤੀ ਨਾਲ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰੁੱਤਾਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ।

(4) ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਪਕ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਆਪ ਕਰੋ ।

III. ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੂਰਜ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਛਿਪਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ ‘ਤੇ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਸੂਰਜ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਸਥਿਰ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਘੁੰਮਦੀ ਹੋਈ ਜਾਂ ਚੱਲਦੀ ਹੋਈ ਵਸਤੁ ਤੋਂ ਖੜੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਉਹ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸੂਰਜ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਪੱਛਮ (ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਘੁੰਮਣ ਦੀ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ) ਵੱਲ ਚੱਲਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਸੁਰਜ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਛਿਪਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਦਿਨ ਅਤੇ ਰਾਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਿਨ ਅਤੇ ਰਾਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਸਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ-
(1) ਧਰਤੀ ਦਾ ਧੁਰਾ ਆਪਣੀ ਪੱਥ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ 6671/2° ਦੇ ਕੋਣ ’ਤੇ ਝੁਕਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

(2) ਧਰਤੀ ਸੂਰਜ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਨਾਲ ਸੂਰਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮਿਆਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਰਕ ਰੇਖਾ ਅਤੇ ਮਕਰ ਰੇਖਾ ਤੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਚਮਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਕਿਰਨਾਂ ਕਰਕ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ (21 ਜੂਨ) ਹਨ ਤਾਂ ਉੱਤਰੀ ਅਰਧ-ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਤਾਂ ਛੋਟੀਆਂ । ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ (22 ਦਸੰਬਰ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਮਕਰ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿਚ ਦਿਨ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਰਾਤਾਂ ਛੋਟੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਦਕਿ ਉੱਤਰੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿਚ ਦਿਨ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਰਾਤਾਂ ਵੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
21 ਜੂਨ ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ‘ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
21 ਜੂਨ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਝੁਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦ ਕਿ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਤਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਲਗਾਤਾਰ ਅੰਧੇਰਾ (ਰਾਤ) ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੂਰਜ, ਚੰਨ ਅਤੇ ਤਾਰੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੁਆਲੇ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਵਲ ਘੁੰਮਦੇ ਕਿਉਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ ‘ਤੇ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ । ਪਿਥਵੀ ਦੀ ਇਸ ਗਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਨੂੰ ਸੂਰਜ, ਚੰਨ ਅਤੇ ਤਾਰੇ ਉਲਟੀ ਦਿਸ਼ਾ ਭਾਵ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਲੀਪ ਦੇ ਸਾਲ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ? ਇੱਕ ਆਮ ਸਾਲ ਨਾਲੋਂ ਲੀਪ ਦੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵੱਧ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਸੂਰਜ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ 365/4 ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਅਸੀਂ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ 365 ਦਿਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਲ ਗਿਣਦੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਸਾਲ 1/4 ਦਿਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬਾਕੀ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚੌਥੇ ਸਾਲ 1 ਦਿਨ ਪੁਰਾ (1/4 × 4 = 1) ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਹਰੇਕ ਚੌਥੇ ਸਾਲ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਸਾਲ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਲੀਪ ਦਾ ਸਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰਨਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਜ਼ਿਆਦਾ (366 ਦਿਨ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

IV. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

(1) ਧਰਤੀ ………………………… ਦਿਸ਼ਾ ਤੋਂ ……………………………. ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ ।
(2) …………………………….. ਇੱਕ ਕਲਪਿਤ ਕਿੱਲੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਧਰਤੀ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ ।
(3) ਧਰਤੀ ਜਿਸ ਪੱਥ ਰਾਹੀਂ ਸੂਰਜ ਦੁਆਲੇ ਚੱਕਰ ਕੱਟਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ …………………….. ਆਖਦੇ ਹਨ ।
(4) ……………………………. ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਦਿਨ ਅਤੇ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਰਾਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(1) ਪੱਛਮ, ਪੂਰਬ
(2) ਧੁਰਾ
(3) ਪੱਥ-ਰੇਖਾ
(4) ਧਰੁਵੀ ।

PSEB 6th Class Social Science Guide ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਗਤੀਆਂ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਤੁਹਾਡੀ ਉਮਰ 11 ਸਾਲ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸੂਰਜ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਚੱਕਰ ਕੱਟੇ ਹੋਣਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
11.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੇਕਰ ਧਰਤੀ ਆਪਣੀ ਦੈਨਿਕ ਗਤੀ ਨਾ ਕਰਦੀ ਤਾਂ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਸੰਬੰਧੀ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ, ਉਹ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਨਾ ਬਣਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
2016 ਨੂੰ ਲੀਪ ਦਾ ਸਾਲ ਸੀ 1 ਅਗਲਾ ਲੀਪ ਦਾ ਸਾਲ ਕਦੋਂ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਗਲਾ ਲੀਪ ਦਾ ਸਾਲ 2020 ਨੂੰ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਲੀਪ ਦਾ ਸਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
21 ਜੂਨ ਨੂੰ ਸੂਰਜ ਕਿਹੜੇ ਧਰੁਵ ਵੱਲ ਝੁਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਅੱਧਾ ਉੱਤਰੀ ਅੱਧਾ ਦੱਖਣੀ
(ਅ) ਦੱਖਣੀ
(ੲ) ਉੱਤਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਧਰਤੀ ਦੀ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ ਦੇ ਕਈ ਪਰਿਣਾਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਹੇਠ ਉੱਤਰ ਇਸਦਾ ਕਿਹੜਾ ਪਰਿਣਾਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ?
(ਉ) ਦਿਨ-ਰਾਤ ਬਣਦਾ
(ਅ) ਦਿਨ-ਰਾਤ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵਿਚ ਅੰਤਰ
(ੲ) ਮੌਸਮ (ਰੁੱਤ) ਵਿਚ ਬਦਲਾਵ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਸਮਿਸ ਗਰਮੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
(ੳ) ਆਸਟ੍ਰੇਲੀ
(ਆ) ਭਾਰਤ
(ੲ) ਇੰਗਲੈਂਡ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਉੱਤਰੀ,
2. ਦਿਨ-ਰਾਤ ਬਣਨਾ,
3. ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ।

ਠੀਕ (√) ਅਤੇ ਗਲਤ (×) ਕਥਨ :

1. ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ-ਗੋਲੇ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਉੱਲਟ ਮੌਸਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਵਿਸੂ ਉਹ ਸਮਾਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
3. ਧਰਤੀ ਦੀ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਚਲਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
1. (√)
2. (√)
3. (×)

ਸਹੀ ਜੋੜੇ :

1. ਧਰਤੀ ਦਾ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਣਾ	(ਉ) ਦਿਨ ਵੱਡੇ, ਰਾਤਾਂ ਛੋਟੀਆਂ
2. ਧਰਤੀ ਦਾ ਸੂਰਜ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਣਾ	(ਅ) ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ
3. ਦਿਨ-ਰਾਤ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣਾ	(ੲ) ਦੈਨਿਕ ਗਤੀ
4. ਮਕਰ ਰੇਖਾ ਉੱਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ	(ਸ) ਵਿਸ਼ੂਵੀ ।

ਉੱਤਰ-

1. ਧਰਤੀ ਦਾ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਣਾ	(ੲ) ਦੈਨਿਕ ਗਤੀ
2. ਧਰਤੀ ਦਾ ਸੂਰਜ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਣਾ	(ਅ) ਵਾਰਸ਼ਿਕ, ਗਤੀ
3. ਦਿਨ- ਰਾਤ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣਾ	(ਸ) ਵਿਸ਼ੂਵੀ
4. ਮਕਰ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਸਿਧੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ	(ਉ) ਦਿਨ ਵੱਡੇ, ਰਾਤਾਂ ਛੋਟੀਆਂ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਗਤੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਦੈਨਿਕ ਗਤੀ,
2. ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਘੁੰਮਣ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
24 ਘੰਟੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਾਧਾਰਨ ਸਾਲ ਕਿੰਨੇ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
365 ਦਿਨਾਂ ਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਲੀਪ ਸਾਲ ਕਿੰਨੇ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
366 ਦਿਨਾਂ ਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਰੁੱਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੀ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜਦੋਂ ਦਿਨ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਕਿਹੜੀ ਰੁੱਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਰਮੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਧਰਤੀ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਬਰਾਬਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਕਦੋਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਧਰਤੀ ਦੇ ਪੱਥ ਦਾ ਆਕਾਰ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਡਾ-ਆਕਾਰ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਇਸ ਨੂੰ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਸੂਰਜ ਦੁਆਲੇ ਅੰਡਾ-ਆਕਾਰ ਰਸਤੇ ‘ਤੇ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦੀ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਧਰਤੀ ਦੁਆਰਾ ਸੂਰਜ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਾਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੀ ਇਸ ਗਤੀ ਨੂੰ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰੁੱਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਦੀ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ ‘ਤੇ ਝੁਕਾਅ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ ਦਿਨ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਰੁੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਰੁੱਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਚਾਰ ਰੁੱਤਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3. ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3 (1). ਸਾਨੂੰ ਧਰਤੀ ਘੁੰਮਦੀ ਹੋਈ ਅਨੁਭਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਆਪਣੀ ਧੁਰੀ ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਘੁੰਮਦੀ ਹੋਈ ਪ੍ਰਤੀਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਅਸੀਂ ਤੇਜ਼ ਚੱਲਦੀ ਹੋਈ ਬੱਸ ਜਾਂ ਰੇਲ-ਗੱਡੀ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਮੁਸਾਫ਼ਰ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੌੜਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਸਨੂੰ ਬੱਸ ਜਾਂ ਰੇਲ-ਗੱਡੀ ਚੱਲਦੀ ਹੋਈ ਪ੍ਰਤੀਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਹੀ ਸਥਿਤੀ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਸੁਰਜ, ਚੰਦਰਮਾ, ਤਾਰੇ ਆਦਿ ਚੱਲਦੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਧਰਤੀ ਘੁੰਮਦੀ ਹੋਈ ਪ੍ਰਤੀਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3 (2).
21 ਮਾਰਚ ਅਤੇ 23 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
21 ਮਾਰਚ ਅਤੇ 23 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਧਰੁਵ ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਝੁਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਗੋਲਾਰਧਾਂ ਦਾ ਠੀਕ ਅੱਧਾ ਭਾਗ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਧਾ ਭਾਗ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ । ਇਸ ਲਈ ਦੋਨਾਂ ਗੋਲਾਰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਅਤੇ ਰਾਤ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3 (3).
ਉੱਤਰੀ ਅਰਧ-ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਰੁੱਤਾਂ ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ-ਗੋਲੇ ਤੋਂ ਉਲਟ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਿਥਵੀ ‘ਤੇ ਰੁੱਤਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਾਲਾਨਾ ਗਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਦਾ ਝੁਕਾਅ ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉੱਤਰੀ ਅਰਧ-ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਗਰਮੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ-ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਸਰਦੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਸੂਰਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ-ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਗਰਮੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਅਰਧ-ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਸਰਦੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਦੋਵੇਂ ਅਰਧ-ਗੋਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਗਤੀ ਦੇ ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਾਲਾਨਾ ਗਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਕੈਲੰਡਰ (ਸਮਾਂ-ਸਾਰਣੀ) ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ।
2. ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਰੁੱਤ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵੀ ਸਾਲਾਨਾ ਗਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਦਿਨ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦਾ ਘੱਟਣਾ-ਵੱਧਣਾ ਵੀ ਸਾਲਾਨਾ ਗਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਧਰੁਵਾਂ ‘ਤੇ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਦਿਨ ਅਤੇ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਰਾਤ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੇ ਧੁਰੇ ਦੇ ਝੁਕਾਓ ਦੇ ਕਾਰਨ 22 ਮਾਰਚ ਤੋਂ 23 ਸਤੰਬਰ ਤੱਕ ਦੇ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਝੁਕਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੇ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਦਿਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਪਰੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ‘ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀਆਂ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਤੇ ਰਾਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਅਗਲੇ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਭਾਵ 23 ਸਤੰਬਰ ਤੋਂ 22 ਮਾਰਚ ਤੱਕ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਸੂਰਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਝੁਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦ ਕਿ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਪਰੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਧਕਾਰ (ਹਨ੍ਹੇਰੇ) ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ’ਤੇ ਦਿਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਧਰਵ ’ਤੇ ਰਾਤ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜੇਕਰ ਧਰਤੀ ਦਾ ਧੁਰਾ ਪੱਥ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ 661/2° ਦਾ ਕੋਣ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਲੰਬਵਤ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਦਿਨ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਅਤੇ ਰੁੱਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ‘ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੇਕਰ ਧਰਤੀ ਦਾ ਧੁਰਾ ਪੱਥ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ 661/2° ਦਾ ਕੋਣ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਲੰਬਵਤ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਘੇਰਾ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦਾ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਹੀ ਉੱਚਾਈ ‘ਤੇ ਰਹਿੰਦਾ । ਇਸਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਅਤੇ ਰੁੱਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ‘ਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦੇ

1. ਧਰਤੀ ਦਾ ਹਰੇਕ ਸਥਾਨ ਅੱਧਾ ਸਮਾਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਅੱਧਾ ਸਮਾਂ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਹਰੇਕ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੇ । ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਹਰੇਕ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ 12 ਘੰਟੇ ਦਾ ਦਿਨ ਅਤੇ 12 ਘੰਟੇ ਦੀ ਰਾਤ ਹੁੰਦੀ ।
2. ਸੂਰਜ ਦੀ ਸਮਾਨ ਉੱਚਾਈ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰੁੱਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾ ਹੁੰਦਾ, ਭਾਵ ਜਿਸ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਜੋ ਰੁੱਤ ਹੁੰਦੀ ਉੱਥੇ ਉਹੀ ਰੁੱਤ ਰਹਿੰਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜੇਕਰ ਧਰਤੀ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ ’ਤੇ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਘੁੰਮਦੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦਾ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਘੁੰਮਣਾ – ਜੇਕਰ ਧਰਤੀ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਘੁੰਮਦੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਸੂਰਜ ਪੱਛਮ ਦਿਸ਼ਾ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਛਿਪਦਾ ਹੋਇਆ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ।

ਧਰਤੀ ਦੇ ਧੁਰੇ ‘ਤੇ ਨਾ ਘੁੰਮਣ ਦਾ ਨਤੀਜਾ – ਜੇਕਰ ਧਰਤੀ ਧੁਰੇ ‘ਤੇ ਨਾ ਘੁੰਮਦੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਨਾ ਬਣਦੇ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੂਰਜ ਨਿਕਲਣ ਅਤੇ ਛਿਪਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਾ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧਰਤੀ ਦੀ ਦੈਨਿਕ ਗਤੀ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਇਸ ਗਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੀ ਸਿੱਟੇ (ਪ੍ਰਭਾਵ) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਆਪਣੀ ਧੁਰੀ ‘ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਲਗਪਗ 24 ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਧਰਤੀ ਦੀ ਇਸ ਗਤੀ ਨੂੰ ਦੈਨਿਕ ਗਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਸਿੱਟੇ – ਇਸ ਗਤੀ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਿੱਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-

• ਇਸ ਗਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦਿਨ ਅਤੇ ਰਾਤ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਧਰਤੀ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ । ਘੁੰਮਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਗ ਸੂਰਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਭਾਗ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸੂਰਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਦਿਨ ਹੋਵੇਗਾ । ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਭਾਗ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋਵੇਗਾ ਉੱਥੇ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਰਾਤ ਹੋਵੇਗੀ ।
• ਇਸ ਗਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੂਰਜ, ਹਿ, ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਆਦਿ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਘੁੰਮ ਰਹੀ ਹੈ ।
• ਧਰਤੀ ਦੀ ਦੈਨਿਕ ਗਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਂਵਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਧਰਤੀ ਦੀ ਦੈਨਿਕ ਗਤੀ ਕਾਰਨ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਥਾਈ ਪੌਣਾਂ ਅਤੇ ਸਾਗਰੀ ਧਾਰਾਵਾਂ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲਦੀ ਹੈ, ਭਾਵ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੱਜੇ ਜਾਂ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਮੁੜ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਧਰਤੀ ਦੀ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਇਸ ਗਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੀ ਸਿੱਟੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਸੂਰਜ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸੂਰਜ ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅੰਡਾ-ਆਕਾਰ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ ਅਤੇ 365 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ | ਧਰਤੀ ਦੀ ਇਸ ਗਤੀ ਨੂੰ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਸਿੱਟੇ – ਧਰਤੀ ਦੀ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ-

1. ਇਸ ਗਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰੁੱਤਾਂ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ ਤੋਂ ਪੂਰੇ ਸਾਲ ਦਾ ਕੈਲੰਡਰ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪਰਿਕਰਮਾ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦਾ ਮੰਨ ਕੇ 12 ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ | ਮਹੀਨਿਆਂ ਨੂੰ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ | ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਾਤਾਂ ਵੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਦਿਨ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਪਰ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਾਤਾਂ ਛੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਦਿਨ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਖਰੇਵਾਂ ਵੀ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਗਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰੁੱਤਾਂ ਦੇ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੁੱਤਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹਨ-

1. ਧਰਤੀ ਦਾ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲੁਕੇ ਰਹਿਣਾ ।
2. ਧਰਤੀ ਦਾ 365 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਨਾ ।
3. ਦਿਨ-ਰਾਤ ਦਾ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ ਹੋਣਾ ।

ਰੁੱਤ ਬਦਲਣ ਦੀਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ – ਧਰਤੀ ਸੂਰਜ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ 3-3 ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀ ਅਵਸਥਾ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਰੁੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ-
21 ਜੂਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ – 21 ਜੂਨ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਝੁਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਉੱਤਰੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਗਰਮੀ ਦੀ । ਰੁੱਤ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਸਰਦੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਹੋਵੇਗੀ । ਉੱਤਰੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਭਾਗ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਘੱਟ ਭਾਗ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਉੱਥੇ ਦਿਨ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਰਾਤਾਂ ਛੋਟੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਰਾਤਾਂ ਵੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

23 ਸਤੰਬਰ ਦੀ ਅਵਸਥਾ – 23 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਝੁਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਉੱਤਰੀ ਅਰਧ-ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਪੱਤਝੜ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

22 ਦਸੰਬਰ ਦੀ ਅਵਸਥਾ – 22 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਝੁਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਮਕਰ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੈ ਰਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਰਾਤਾਂ ਛੋਟੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਗਰਮੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਸਰਦੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

21 ਮਾਰਚ ਦੀ ਅਵਸਥਾ – ਇਸ ਦਿਨ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਦੋਵੇਂ ਧਰੁਵ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਝੁਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।ਉੱਤਰੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਪੱਤਝੜ ਦੀ ਰੁੱਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Maths Book Solutions Chapter 9 Differential Equations Miscellaneous Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Maths Chapter 9 Differential Equations Miscellaneous Exercise

Question 1.
For each of the differential equations given below, indicate its order and degree (if defined).
(i) \(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}+5 x\left(\frac{d y}{d x}\right)^{2}\) – 6y = log x

(ii) \(\left(\frac{d y}{d x}\right)^{3}-4\left(\frac{d y}{d x}\right)^{2}\) + 7y = sin x

(iii) \(\frac{d^{4} y}{d x^{4}}-\sin \left(\frac{d^{3} y}{d x^{3}}\right)\) = 0
Solution.
(i) The given differential equation is \(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}+5 x\left(\frac{d y}{d x}\right)^{2}\) – 6y = log x

\(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}+5 x\left(\frac{d y}{d x}\right)^{2}\) – 6y – log x = 0
The highest order derivative present in the differential equation is \(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\).
Thus, its order is 2.
The highest power raised to \(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) is one.
Hence, its degree is 1.

(ii) The given differential equation is \(\) + 7y = sin x

\(\left(\frac{d y}{d x}\right)^{3}-4\left(\frac{d y}{d x}\right)^{2}\) + 7y – sin x = 0
The highest order derivative present in the differential equation is \(\frac{d y}{d x}\).
Thus, its order is 1.
The highest power raised to \(\frac{d y}{d x}\) is three.
Hence, its degree is 3.

(iii) The given differential equation is \(\frac{d^{4} y}{d x^{4}}-\sin \left(\frac{d^{3} y}{d x^{3}}\right)\) = o
The highest order denvative present in the differential equation is \(\frac{d^{4} y}{d x^{4}}\).
Thus, its order is 4.
However, the given differential equation is not a polynomial equation.
Hence, its degree is not defined.

Question 2.
For each of the questions given below, verify that the given function (implicit or explicit) is a solution of the corresponding differential equation.
(i) y = ae^x + e^-x + x² : \(x \frac{d^{2} y}{d x^{2}}+2 \frac{d y}{d x}\) – xy + x² – 2 = 0

(ii) y = e^x (a cos x + sin x) : \(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}-2 \frac{d y}{d x}+2 y=0\)

(iii) y = x sin 3x : \(x \frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) + 9y – 6 cos 3x = 0

(iv) x² = 2y² log y : (x² + y²) \(\frac{d y}{d x}\) – xy = 0
Solution.
(i) Given, y = ae^x + be^{– x} + x²
Differentiating both sides w.r.t. x, we get
\(\frac{d y}{d x}=a \frac{d}{d x}\left(e^{x}\right)+b \frac{d}{d x}\left(e^{-x}\right)+\frac{d}{d x}\left(x^{2}\right)\)

\(\frac{d y}{d x}\) = ae^x – be^{– x} + x²
Again, differentiating both sides w.r.t. x, we get
\(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) = ae^x + be^{– x} + x²
Now, on substituting the values of \(\frac{d y}{d x}\) and \(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) in the differential equation, we get
L.H.S. = x\(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) + 2 \(\frac{d y}{d x}\) – xy + x² – 2
= x (ae^x + be^{– x} + 2) + 2 (ae^x – be^{– x} + 2x) – x (ae^x + be^{– x} + x²) + x² – 2

= (axe^x + bxe^{– x} + 2x) + (2ae^x – 2be^{– x} + 4x) – (axe^x + bxe^-x + x³) + x² – 2

= 2ae^x – 2be^-x + x² + 6x – 2 ≠ 0
= L.H.S. ≠ R.H.S.
Hence, the given function is not a solution of the corresponding differential equation.

(ii) Given, y = e^x (a cos x + b sin x)
= a e^x cos x + b e^x sin x
Differentiating both sides w.r.t. x, we get
\(\frac{d y}{d x}\) = a . \(\frac{d}{d x}\) (e^x cos x) + b . \(\frac{d}{d x}\) (e^x sin x)

⇒ \(\frac{d y}{d x}\) = a (e^x cos x – e^x sin x) + b . (e^x sin x + e^x cos x)

⇒ \(\frac{d y}{d x}\) = (a + b) e^x cos x + (b – a) e^x sin x
Again, differentiating both sides w.r.t. x, we get
\(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) = (a + b) . \(\frac{d}{d x}\) . (e^x cos x) + (b – a) \(\frac{d}{d x}\) (e^x sin x)

\(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) = (a + b) . [e^x cos x – e^x sin x + (b – a) e^x sin x + e^x cos x]

\(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) = e^x [(a + b) (cos x – sin x) + (b – a) (sin x + cos x)]

\(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) = e^x [a cos x – a sin x + b cos x – b sin x + b sin x + b cos x – a sin x – a cos x]

\(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) = [2e^x (b cos x – a sin x)] d2 dy
Now, on substituting the values of \(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) and \(\frac{d y}{d x}\) in the L.H.S. of the given differential equation, we get

\(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) + 2 \(\frac{d y}{d x}\) + 2y = 2 e^x (b cos x – a sin x) – 2 e^x [(a + b) cos x + (b – a) sin x] + 2 e^x (a cos x + b sin x)
= e^x [(2b c0s x – 2a sin x) – (2a cos x + 2b cos x) – 2b sin x – 2a sin x) + (2a cos x + 2b sin x)]
= e^x [(2b – 2a – 2h + 2a) cos x] + e^x [(- 2a – 2b + 2a + 2b) sin x]
=0
Hence, the given function is a solution of the corresponding differential equation.

(iii) Given, y = x sin 3x
Differentiating both sides w.r.t. x, we get
\(\frac{d y}{d x}\) = \(\frac{d}{d x}\) (x sin 3x)
= sin 3x + x . cos 3x . 3
= \(\frac{d y}{d x}\) = sin 3x + 3x cos 3x
Again differentiating both sides w.r.t. x, we get
\(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) = \(\frac{d}{d x}\) (sin 3x) + 3 \(\frac{d}{d x}\) (x cos 3x)

\(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) = 3 cos 3x + 3 [cos 3x + x (- sin3x). 3]

\(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) = 6 cos 3x – 9 x sin 3x

Substituting the value of \(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) in the L.H.S. of the given differential equation, we get

\(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) + 9y – 6 cos 3x = (6 cos 3x – 9 x sin 3x) + 9x sin 3x – 6 cos 3x = 0
Hence, the given function is a solution of the corresponding differential equation.

(iv) Given, x² = 2y² log y
Differentiating both sides w.r.t. x, we get
2x = 2 . \(\frac{d}{d x}\)
= [y² log y]

⇒ x = [2y . log y . \(\frac{d y}{d x}\) + y² . \(\frac{1}{y}\) . \(\frac{d y}{d x}\)]

x = \(\frac{d y}{d x}\) (2y log y + y)

⇒ \(\frac{d y}{d x}\) = \(\frac{x}{y(1+2 \log y)}\)
Substituting the value of \(\frac{d y}{d x}\) in the L.H.S. of the given differential equation, we get

(x² + y²) \(\frac{d y}{d x}\) – xy = (2y² log y + y²) . \(\frac{x}{y(1+2 \log y)}\) – xy

= y² (1 + 2 log y) . \(\frac{x}{y(1+2 \log y)}\) – xy

= xy – xy = 0

Hence, the given function is a solution of the corresponding differential equation.

Question 3.
Form the differential equation representing the family of curves given by (x – a)² + 2y² = a², where a is an arbitrary constant.
Solution.
Given family of curves (x – a)² + 2y² = a²
⇒ x² + a² – 2ax + 2y² = a²
⇒ 2y² = 2ax – x²
Differentiating with respect w.r.t. x, we get
2y \(\frac{d y}{d x}\) = \(\frac{2 a-2 x}{2}\)

Question 4.
Prove that x² – y² = c (x² + y²)² is the general solution of differential equation (x³ – 3xy²)dx = (y² – 3x²y) dy, where c is a parameter.
Solution.
The differential equation is (x³ – 3xy²)dx = (y³ – 3x²y) dy
∴ \(\frac{d y}{d x}=\frac{x^{3}-3 x y^{2}}{y^{3}-3 x^{2} y}\) ……………(i)
This is a homogeneous equation.
Let y = vx
Differentiating w.r.t. x, we get

x² – y² = c (x² + y²)²
Hence, x² – y² = c (x² + y²)² is the solution of the differential equation.
(x³ – 3xy²)dx = (y³ – 3x²y) dy where c is a parameter.

Question 5.
Form the differential equation of the family of circles in the first quadrant which touch the coordinates axes.
Solution.
The equation of a circle in the first quadrant with centre (a, a) and radius
(a) which touches the coordinate axis is
(x – a)² + (y – a)² = a²

Differentiating eq (i) w.r.t x, we get
2 (x – a) + 2 (y – a) \(\frac{d y}{d x}\) = 0
⇒ (x – a) + (y – a) y’ = 0
⇒ x – a + yy’ – ay’ = 0
⇒ x + yy’ – a (1 – y’) = 0
⇒ a = \(\frac{x+y y^{\prime}}{1+y^{\prime}}\)
Substituting the value of a in equation (i), we get
\(\left[x-\left(\frac{x+y y^{\prime}}{1+y^{\prime}}\right)\right]^{2}+\left[y-\left(\frac{x+y y^{\prime}}{1+y^{\prime}}\right)\right]^{2}+\left(\frac{x+y y^{\prime}}{1+y^{\prime}}\right)^{2}\)

⇒ \(\left[\frac{(x-y) y^{\prime}}{\left(1+y^{\prime}\right)}\right]^{2}+\left[\frac{y-x}{1+y^{\prime}}\right]^{2}+\left[\frac{x+y y^{\prime}}{1+y^{\prime}}\right]^{2}\)

⇒ (x – y)² . y’² + (x – y) = (x +yy’)

⇒ (x – y)² [1 + (y’)²] = (x + yy’)²
Hence, the required differential equation of the family of circles is (x – y)² [1 + (y’)²] = (x + yy’)^2.

Question 6.
Find the general solution of the differential equation \(\frac{d y}{d x}+\sqrt{\frac{1-y^{2}}{1-x^{2}}}\) = 0
Solution.
Given, differential equation is \(\frac{d y}{d x}+\sqrt{\frac{1-y^{2}}{1-x^{2}}}\) = 0
⇒ \(\frac{d y}{d x}=-\frac{\sqrt{1-y^{2}}}{\sqrt{1-x^{2}}}\)

⇒ \(\frac{d y}{\sqrt{1-y^{2}}}=\frac{d x}{\sqrt{1-x^{2}}}\)
Integrating both sides, we get
sin^-1 y = – sin^-1 x + C
⇒ sin^-1 x + sin^-1 y = C.

Question 7.
Show that the general solution of the differential equation \(\frac{d y}{d x}+\frac{y^{2}+y+1}{x^{2}+x+1}\) is given by (x + y + 1) = A (1 – x – y – 2xy) where A is parameter.
Solution.

Hence, the given result is proved.

Question 8.
Find the equation of the curve passing through the point (o, \(\frac{\pi}{4}\)) whose differential equation is sin x cos y dx + cos x sin y dy = 0.
Solution.
The differential equation of the given curve is sin x cos y dx + cos x sin y dy = 0
⇒ \(\frac{\sin x \cos y d x+\cos x \sin y d y}{\cos x \cos y}=0\)

⇒ tan x dx + tan y dy = 0
Integrating both sides, we get
log (sec x) + log (sec y) = log C
log (sec x sec y) = log C
⇒ sec x . sec y = C
The curve passes through point (0, \(\frac{\pi}{4}\))
∴ 1 × √2 = C
⇒ C = √2
On substituting the value of C in equation (i), we get
sec x . sec y = √2
sec x . \(\frac{1}{cos y}\) = √2

⇒ cos y = \(\frac{\sec x}{\sqrt{2}}\)

Hence, the required equation of the curve is cos y = \(\frac{\sec x}{\sqrt{2}}\).

Question 9.
Find the particular solution of the differential equation (1 + e^2x) dy + (1 + y²) e^x dx = 0, given that y = 1 when x = 0.
Solution.
The differential equation is
(1 + e^2x) dy + (1 + y²) e^x dx = 0
On separating the variables, we get

\(\frac{d y}{1+y^{2}}+\frac{e^{x} d x}{1+e^{2 x}}\) = 0

Integrating both sides, we get
\(\int \frac{d y}{1+y^{2}}+\int \frac{e^{x}}{1+e^{2 x}} d x\) = C

Put e^x = t,
e^x dx = dt
∴ tan^-1 y + \(\int \frac{d t}{1+t^{2}}\) = C
tan^-1 y + tan^-1 t = C
i.e., tan^-1 y + tan^-1 e^x = C
Put y = 1, x = 0
∴ tan^-1 1 + tan^-1 1 = C or
2 tan^-1 1 = C
2 × \(\frac{\pi}{4}\) = C
∴ C = \(\frac{\pi}{2}\)
The particular solution of the given differential equation is
tan^-1 y + tan^-1 e^x = \(\frac{\pi}{2}\)

Question 10.
Solve the differential equation \(y e^{\frac{x}{y}} d x=\left(x e^{\frac{x}{y}}+y^{2}\right) d y\) (y ≠ 0)
Solution.
Given differential equation is \(y e^{\frac{x}{y}} d x=\left(x e^{\frac{x}{y}}+y^{2}\right) d y\)

From equation (î) and equation (ii), we get
\(\frac{d z}{d y}\) = 1
⇒ dz = dy
Integrating both sides, we get
z = y + C
⇒ e^{\(\frac{x}{y}\)} = y + C.

Question 11.
Find a particular solution of the differential equation (x – y) (dx + dy) = dx – dy, given that y = – 1, when x = 0.
(Hint: put x – y = t).
Solution.
Given differential equation is (x – y) (dx + dy) = dx – dy

Integrating both sides, we get
t + |log t| = 2x + C
⇒ (x – y) + log(x – y) = 2x + C
log |x – y| = x + y + C …………….(iii)
Now, y = – 1 at x = 0.
Therefore, equation (iii) becomes
log 1 = 0 – 1 + C
⇒ C = 1
Substituting C = 1 in equation (iii) we get
log |x – y| = x + y + 1
This is the required particular solution of the given differential equation.

Question 12.
Solve the differential equation \(\left[\frac{e^{-2 \sqrt{x}}}{\sqrt{x}}-\frac{y}{\sqrt{x}}\right] \frac{d x}{d y}\) = 1 (x ≠ 0)
Solution.

Question 13.
Find a particular solution of the differential equation \(\frac{d y}{d x}\) + y cot x = 4x cosec x (x ≠ 0),
given that y = 0 when x = \(\frac{\pi}{2}\).
Solution.
The given differential equation is \(\frac{d y}{d x}\) + y cot x = 4x cosec x
This equation is a linear differential equation of the form
\(\frac{d y}{d x}\) + Py = Q, (where P = cot x and Q = 4x cosec x)
Now, I.F. = e^{∫ P dx}
= e^{∫ cot x dx}
= e^{log |sin x|}
= sin x
The general solution of the given differential equation is given by
y (I.F.) = ∫ (Q × I.F.) dx + C
⇒ y sin x = ∫ (4x cosec x . sin x)dx + C
⇒ y sin x = 4 ∫ x dx + C
⇒ y sin x = 4\(\frac{x^{1+1}}{1+1}\) + C
⇒ y sin x = 4 . \(\frac{x^{2}}{2}\) + C
⇒ y sin x = 2x² + C …………..(i)
Now, y = 0 at x = \(\frac{\pi}{2}\)
Therefore, equation (i) becomes
0 = 2 × \(\frac{\pi^{2}}{4}\) + C

= C = \(\frac{\pi^{2}}{2}\)
Substituting C = – \(\frac{\pi^{2}}{2}\) in equation (i), we get
y sin x = 2x – \(\frac{\pi^{2}}{2}\).
This is the required particular solution of the given differential equation.

Question 14.
Find a particular solution of the differential equation (x + 1) \(\frac{d y}{d x}\) = 2e^{– y} – 1, given that y = 0 when x = 0.
Solution.
Given differential equation is (x + 1) \(\frac{d y}{d x}\) = 2e^{– y} – 1

Question 15.
The population of a village increases continuously at the rate proportional to the number of its inhabitants present at any time. If the population of the village was 20000 in 1999 and 25000 in the year 2004, what will be the population of the village in 2009?
Solution.
Let the population at any instant (t) be y.
It is given that the rate of increase of population is proportional to the number of inhabitants at any instant.
∴ \(\frac{d y}{d t}\) ∝ y
⇒ \(\frac{d y}{d t}\) = ky (k is a constant)
⇒ \(\frac{d y}{y}\) = k dt
Integrating both sides, we get
log y = kt + C …………..(i)
In the year 1999, t = 0 and y = 20000.
Therefore, we get
log 20000 C …………..(ii)
In the year 2004, t = 5 and y = 25000.
Therefore, we get
log 25000 = k.5 + C
⇒ log 25000 = 5k + log 20000
⇒ 5k = \(\log \left(\frac{25000}{20000}\right)=\log \left(\frac{5}{4}\right)\)
⇒ k = \(\frac{1}{5} \log \left(\frac{5}{4}\right)\) …………(i)
In the year 2009, t = 10 years.
Now, on substituting the values oft, k, and C in equation (i), we get
log y = 10 × \(\frac{1}{5} \log \left(\frac{5}{4}\right)\) + log (20000)
⇒ log y = log \(\left[20000 \times\left(\frac{5}{4}\right)^{2}\right]\)
⇒ y = 20000 × \(\frac{5}{4}\) × \(\frac{5}{4}\)
⇒ y = 31250
Hence, the population of the village in 2009 will be 31250.

Question 16.
The general solution of the differential equation \(\frac{y d x-x d y}{y}\) = 0
(A) xy = C
(B) x = Cy²
(C) y = Cx
(D) y = Cx²
Sol.
The given differential equation is \(\frac{y d x-x d y}{y}\) = 0
⇒ \(\frac{y d x-x d y}{y}\) = 0

⇒ \(\frac{1}{x} d x-\frac{1}{y} d x\) = 0
Integrating both sides, we get
log |x| – log |y| = log k

log |\(\frac{x}{y}\)| = log k
⇒ \(\frac{x}{y}\) = k
⇒ y = \(\frac{1}{k}\) x
⇒ y = Cx, where C = \(\frac{1}{k}\)
Hence, the correct answer is (C).

Question 17.
The general solution of a differential equation of the type \(\frac{d y}{d x}\) + P₁x = Q₁ is
(A) \(y e^{\int P_{1} d y}=\int\left(Q_{1} e^{\int P_{1} d y}\right) d y\) + C

(B) \(y \cdot e^{j P_{1} d x}=\int\left(Q_{1} e^{\int P_{1} d x}\right) d x\) + C

(C) \(x e^{\int P_{1} d y}=\int\left(Q_{1} e^{\int P_{1} d y}\right) d y\) + C

(D) \(x e^{\int P_{1} d x}=\int\left(Q_{1} e^{\int P_{1} d x}\right) d y\) + C
Solution.
The integrating factor of the given differential equation \(\frac{d y}{d x}\) + P₁x = Q₁ is e^{∫ P dx}
The general solution of the differential equation is given by
x (I.F.) = ∫ (Q × I.F.) dy + C
x . e^{∫ P dx} = ∫ (Q₁ e^{∫ P dx} ) dy + C
Hence, the correct answer is (C).

Question 18.
The general solution of the differential equation e^x dy + (ye^x +2x) dx = 0 is
(A) xe^y + x² = C
(B) xe^y + y² = C
(C) ye^x + x² = C
(D) ye^y + x² = C
Solution.
The given differential equation is e^x dy + (ye^x +2x) dx = 0
⇒ e^x \(\frac{d y}{d x}\) + y e^x + 2x = 0
⇒ \(\frac{d y}{d x}\) + y = – 2x e^{– x}
This is a linear differential equation of the form
\(\frac{d y}{d x}\) + Py = Q, (where P = 1 and Q = – 2xe^{– x})

Now, I.F.= e^{∫ P dx}
= e^{∫ 1 dx}
= e^x
The general solution of the given differential equation is given by
y(I.F.) = ∫ (Q × I.F.)dx + C
⇒ ye^x = ∫ (- 2xe^{– x} . e^x) dx + C
⇒ ye^x = – ∫ 2x dx + C
⇒ ye^x = – x² + C
⇒ ye^x + x² = C
Hence, the correct answer is (C).

Punjab State Board PSEB 7th Class Social Science Book Solutions History Chapter 12 ਸਮਾਰਕ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Social Science History Chapter 12 ਸਮਾਰਕ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ

Social Science Guide for Class 7 PSEB ਸਮਾਰਕ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ Textbook Questions and Answers

(ਉ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਲਿਖੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੰਦਰ ਕਿਹੜੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
800 ਤੋਂ 1200 ਈ: ਤਕ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਮੰਦਰ ਬਣੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੰਦਰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਨ-ਜਗਨਨਾਥ ਪੁਰੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਮੰਦਰ, ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਲਿੰਗਰਾਜ ਮੰਦਰ, ਕੋਣਾਰਕ ਦਾ ਸੂਰਜ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਮਾਊਂਟ ਆਬੂ ਦਾ ਤੇਜਪਾਲ ਮੰਦਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤੀ-ਮੁਸਲਿਮ ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤੀ-ਮੁਸਲਿਮ ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੇਠ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ

1. ਇਹ ਸ਼ੈਲੀ ਤੁਰਕ, ਅਫ਼ਗਾਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਸੀ ।
2. ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ ਅਧੀਨ ਅਨੇਕ ਮਸਜਿਦਾਂ ਅਤੇ ਮਕਬਰੇ ਬਣਾਏ ਗਏ । ਨੁਕੀਲੇ ਮਹਿਰਾਬ, ਮੀਨਾਰ ਅਤੇ ਗੁੰਬਦ ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ ।
3. ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਵਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਕੁਰਾਨ ਦੀਆਂ ਆਇਤਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ।
4. ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਦੇ ਕਾਲ ਵਿਚ ਬਣੇ ਇਲਾਹੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲਾਲ ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਸਫ਼ੈਦ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
5. ਕਈ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿਚ ਸਤੰਭਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੰਦਰ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ? ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਰਾਜਾ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਰਾਜਰਾਜੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਰ ।
• ਰਾਜਿੰਦਰ ਪਹਿਲੇ ਚੋਲ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਗੰਗਈਕੋਂਡ ਚੋਲ ਪੁਰਮ ਦਾ ਮੰਦਰ ।
• ਐਲੋਰਾ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਕੈਲਾਸ਼ ਮੰਦਰ ।
• ਤੰਜੌਰ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਬ੍ਰਦੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਮੰਦਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਕਾਲ ਵਿਚ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਨੇ ਅਨੇਕ ਸਮਾਰਕ ਬਣਵਾਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ –
1. ਦਾਸ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੇ ਸਮਾਰਕ-ਕੁਤੁਬਦੀਨ ਐਬਕ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਕੁਵੱਤ-ਅਲ-ਇਸਲਾਮ ਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਮਸਜਿਦ ਬਣਵਾਈ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਕੁਰਾਨ ਦੀਆਂ ਪਵਿੱਤਰ ਆਇਤਾਂ ਅੰਕਿਤ ਹਨ । ਉਸ ਨੇ ਅਜਮੇਰ ਵਿਚ ਢਾਈ ਦਿਨ ਕਾ ਝੌਪੜਾ ਨਾਂ ਦੀ ਮਸਜਿਦ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਵਾਇਆ । ਉਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮਹਿਰੌਲੀ ਵਿਚ ਕੁਤੁਬਮੀਨਾਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ | ਪਰੰਤੂ ਉਸਦੀ ਅਚਾਨਕ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਨਿਰਮਾਣ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ | ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਨੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਵਾਇਆ । 70 ਮੀਟਰ ਉੱਚੀ ਇਸ ਇਮਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਹਨ ।

2. ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਦੇ ਕਾਲ ਵਿਚ ਬਣੇ ਸਮਾਰਕ-ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਦੇ ਰਾਜ-ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ । ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿਚੋਂ “ਅਲਾਈ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ । ਇਹ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਲਾਲ ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਸਫ਼ੈਦ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰ ਸਤੰਭਾਂ ਵਾਲਾ ਮਹੱਲ, ਇਕ ਹਉਜ਼-ਏ-ਖ਼ਾਸ ਅਤੇ ਜ਼ਮਾਇਤ-ਖਾਨਾ ਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮਸਜਿਦਾਂ ਵੀ ਬਣਵਾਈਆਂ ਸਨ ।

3. ਤੁਗਲਕ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੇ ਸਮਾਰਕ

• ਗਿਆਸਉਦੀਨ ਤੁਗ਼ਲਕ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਤੁਗ਼ਲਕਾਵਾਦ ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਨਗਰ ਬਣਵਾਇਆ !
• ਮੁਹੰਮਦ-ਬਿਨਤੁਗ਼ਲਕ ਨੇ ਜਹਾਂਪਨਾਹ ਇਕ ਨਵੇਂ ਨਗਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਾਇਆ |
• ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਤੁਗ਼ਲਕ ਨੇ ਵੀ ਕਈ ਨਵੇਂ ਨਗਰ ਬਣਾਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਗਰਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਾਬਾਦ, ਹਿਸਾਰ, ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਾ ਅਤੇ ਜੌਨਪੁਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮਸਜਿਦਾਂ, ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਪੁਲ ਵੀ ਬਣਵਾਏ ।

4. ਲੋਧੀ ਅਤੇ ਸੱਯਦ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੇ ਭਵਨ- ਲੋਧੀ ਅਤੇ ਸੱਯਦ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਨੇ ਮੁਬਾਰਕਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਬਣਵਾਏ । ਸਿਕੰਦਰ ਲੋਧੀ ਦਾ ਮਕਬਰਾ, ਬਾੜਾ ਗੁੰਬਦ ਆਦਿ ਸਮਾਰਕ ਲੋਧੀ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ਬਣਵਾਏ ਗਏ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੂੰ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੂੰ ਭਵਨ ਬਣਵਾਉਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ । ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਏ ਗਏ ਸਾਰੇ ਭਵਨ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।ਉਸਨੇ ਆਗਰਾ ਵਿਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਮਹੱਲ, ਰਾਣੀ ਜੋਧਾਬਾਈ ਦਾ ਮਹੱਲ, ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ ਅਤੇ ਤਾਜਮਹੱਲ ਆਦਿ ਬਣਵਾਏ । ਤਾਜਮਹੱਲ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਭ ਸੁੰਦਰ ਭਵਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ । ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਯਮੁਨਾ ਤੱਟ ‘ਤੇ ਉਸਨੇ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਵਾਇਆ । ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਆਮ, ਦੀਵਾਨਏ-ਖ਼ਾਸ, ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਭਵਨ ਬਣਵਾਏ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਬੈਠਣ ਲਈ ਹੀਰੇ-ਮੋਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਇਕ ਸਿੰਘਾਸਨ ਬਣਵਾਇਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤਖ਼ਤੇ-ਤਾਊਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕ੍ਰਿਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਭਵਨਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦਾ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਅ) ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
……………. ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਦੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਰ ਸਥਿਤ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੰਜੌਰ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
……………. ਦੁਆਰਾ ਕੁਤੁਬ ਮੀਨਾਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਤਬਉਦੀਨ ਐਬਕ-ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਨੇ ……….. ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ !
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਤਹਿਪੁਰ ਸੀਕਰੀ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬੁਲੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ਾ …………… ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਤਹਿਪੁਰ ਸੀਕਰੀ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਤਾਜ ਮਹੱਲ …………… ਦੁਆਰਾ …………… ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ, ਆਪਣੀ ਬੇਗਮ ਮੁਮਤਾਜ਼,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
…………… ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿਕੰਦਰਾ ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਦਾ ਮਕਬਰਾ ।

(ਈ) ਸਹੀ (✓) ਜਾਂ ਗਲਤ (✗) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਤੁਰਕਾਂ ਅਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਨਮੂਨੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚੰਦੇਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖੁਜਰਾਹੋ ਵਿਖੇ ਮੰਦਰ ਉਸਾਰੇ ਗਏ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਨੇ ਸੀਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮੁਹੰਮਦ ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਤੁਗ਼ਲਕਾਬਾਦ ਨਗਰ ਵਸਾਇਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦੇ ਦਰਾਵਿੜ ਸ਼ੈਲੀ ਨਮੂਨਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

(ਸ) ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ –
ਨੋਟ-ਪਾਠ-ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਸਹੀ ਮਿਲਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹਾ-ਬਹੁਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

(ਉ)	(ਅ)
1. ਲਿੰਗਰਾਜ ਮੰਦਰ	1. ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ
2. ਬ੍ਰਦੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਰ	2. ਦਿੱਲੀ
3. ਢਾਈ ਦਿਨ ਕਾ ਝੌਪੜਾ	3. ਦਿੱਲੀ
4. ਅਦੀਨਾ ਮਸਜਿਦ	4. ਆਗਰਾ
5. ਹੁਮਾਯੂ ਦਾ ਮਕਬਰਾ	5. ਮਾਲਦਾ
6. ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ	6. ਆਗਰਾ
7. ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹਾ	7. ਤੰਜੌਰ
8. ਤਾਜ ਮਹੱਲ	8. ਦਿੱਲੀ

ਉੱਤਰ –

1. ਲਿੰਗਰਾਜ ਮੰਦਰ	ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ
2. ਬ੍ਰਦੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਰ	ਤੰਜੌਰ
3. ਢਾਈ ਦਿਨ ਕਾ ਝੌਪੜਾ	ਅਜਮੇਰ
4. ਅਦੀਨਾ ਮਸਜਿਦ	ਮਾਲਦਾ
5. ਹੁਮਾਯੂੰ ਦਾ ਮਕਬਰਾ	ਦਿੱਲੀ
6. ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ	ਆਗਰਾ
7. ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹਾ	ਦਿੱਲੀ
8. ਤਾਜ ਮਹੱਲ	ਅਜਮੇਰ

ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮੂਰਤੀ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਰਨਾਟਕ ਵਿਚ ਸ਼ਰਵਰਣਬੇਲ ਗੋਲਾ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਗੁਮੇਸ਼ਵਰ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮੂਰਤੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
800-1200 ਈ: ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਣੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਜਗਨਨਾਥ ਪੁਰੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਮੰਦਰ,
2. ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਲਿੰਗਰਾਜ ਮੰਦਰ,
3. ਕੋਨਾਰਕ ਦਾ ਸੂਰਜ ਮੰਦਰ ਅਤੇ
4. ਮਾਊਂਟ ਆਬੂ ਦਾ ਤੇਜ਼ਪਾਲ ਮੰਦਰ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਤੰਜੌਰ ਦੇ ਬਿਹਦੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਰ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੰਜੌਰ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਬ੍ਰਦੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਮੰਦਰ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੰਦਰ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਨਮੂਨਾ ਹੈ । ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵਜੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇਹ ਮੰਦਰ ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲੇ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਮੰਦਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦੁਆਰ ਨੂੰ ਗੋਪੁਰਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਲਗਪਗ 94 ਮੀਟਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਐਲੋਰਾ ਦੇ ਕੈਲਾਸ਼ ਮੰਦਰ ‘ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐਲੋਰਾ ਦਾ ਕੈਲਾਸ਼ ਮੰਦਰ ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦਾ ਇਕ ਸੁੰਦਰ ਨਮੂਨਾ ਹੈ । ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਰਾਜਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਪਹਿਲੇ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਮੰਦਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਚੱਟਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਮੰਦਰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ-ਕਲਾ ਅਜੂਬਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਏ ਗਏ ਦੋ ਭਵਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਸਿਕੰਦਰਾ ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਦਾ ਅਤੇ ਆਗਰਾ ਵਿਚ ਇਤਮਾਦ-ਉਦ-ਦੌਲਾ ਦਾ ਮਕਬਰਾ ਬਣਵਾਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਲਈ ਪ੍ਰਾਦੇਸ਼ਿਕ ਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਿਕ ਰਾਜਿਆਂ ਵਿਚ ਬਾਹਮਨੀ ਅਤੇ ਵਿਜੈਨਗਰ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ

1. ਬਾਹਮਨੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ, ਚਾਰ ਮੀਨਾਰ, ਮਹਿਮੂਦ ਗਵਾ ਦਾ ਮਦਰੱਸਾ ਆਦਿ ਭਵਨ ਬਣਵਾਏ । ਗੁਲਬਰਗਾ ਵਿਚ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਮਕਬਰਾ ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਨਮੂਨਾ ਹੈ ।
2. ਵਿਜੈਨਗਰ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਹਜਾਰਾ ਰਾਮ ਅਤੇ ਵਿੱਠਲ ਸਵਾਮੀ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਏ ਸਨ ।
3. ਬਾਹਮਨੀ ਅਤੇ ਵਿਜੈਨਗਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੌਨਪੁਰ ਦੇ ਸ਼ੱਕ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਾਰਕ ਬਣਵਾਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੀ ਅਦੀਨਾ ਮਸਜਿਦ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ –
(ਉ) ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਮਾਰਕ ਭਵਨ) ਨੂੰ
(ਅ) ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ । ਇ ਤਾਜ ਮਹੱਲ
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਮਾਰਕ (ਭਵਨ)-ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਿਲੇ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਬਣਵਾਈਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲਾਲ ਪੱਥਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿਚ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ, ਪੰਚ ਮਹੱਲ, ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਖ਼ਾਸ ਅਤੇ ਦੀਵਾਨਏ-ਆਮ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ | ਅਕਬਰ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਕ ਬੁਲੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬਣਵਾਇਆ । ਉਸਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਈਰਾਨੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਬਣੀਆਂ ਹਨ ।

(ਅ) ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਨੋਟ-ਇਸਦੇ ਲਈ ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨੰ: 3 ਪੜੋ । |ਇ ਤਾਜ ਮਹੱਲ-ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਮੁਗ਼ਲ ਸਮਰਾਟ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਈ ਗਈ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁੰਦਰ ਇਮਾਰਤ ਹੈ । ਇਹ ਆਗਰਾ ਵਿਚ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ ਦੇ ਤੱਟ ‘ਤੇ ਬਣੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰੀ ਬੇਗ਼ਮ ਮੁਮਤਾਜ਼ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ । ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਲਈ ਲਗਪਗ 20,000 ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨੇ 22 ਸਾਲ ਤਕ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ‘ਤੇ ਤਿੰਨ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਖ਼ਰਚ ਹੋਏ ਸਨ । ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਅਨੇਕ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾਵਾਂ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ । ਇਹ ਸਫ਼ੈਦ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਮੰਗਵਾਏ ਗਏ ਲਗਪਗ 20 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦੀ ਗਣਨਾ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸੱਤ ਅਜੂਬਿਆਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਤਾਜਮਹੱਲ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਭਵਨ ਬਣਵਾਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਤਾਜਮਹੱਲ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਭਵਨ ਬਣਵਾਏ –

1. ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹਾ-ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੁਆਰਾ 1639 ਈ: ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ, ਯਮੁਨਾ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ । ਇਹ ਲਾਲ ਪੱਥਰਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਰੰਗ ਮਹੱਲ, ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਆਮ, ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਖ਼ਾਸ, ਸ਼ਾਹ ਬੁਰਜ, ਖ਼ਵਾਬ ਗਾਹ ਆਦਿ ਕਈ ਸੁੰਦਰ ਇਮਾਰਤਾਂ ਸਥਿਤ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ, ਹੀਰਿਆਂ, ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਚਾਂਦੀ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
2. ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ-ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਗਰਾ ਦੇ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਬਣਵਾਈ ਗਈ ਸੀ । ਇਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਲਗਪਗ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦਾ ਖ਼ਰਚਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਹ ਮਸਜਿਦ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ ।
3. ਮੁਸ਼ਾਮਨ ਬੁਰਜ਼-ਇਹ ਬੁਰਜ਼ ਵੀ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਏ ਗਏ ਦੋ ਭਵਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਸਿਕੰਦਰਾ ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਦਾ ਅਤੇ ਆਗਰਾ ਵਿਚ ਇਤਮਾਦ-ਉਦ-ਦੌਲਾ ਦਾ ਮਕਬਰਾ ਬਣਵਾਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਲਈ ਪ੍ਰਾਦੇਸ਼ਿਕ ਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਿਕ ਰਾਜਿਆਂ ਵਿਚ ਬਾਹਮਨੀ ਅਤੇ ਵਿਜੈਨਗਰ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ-

1. ਬਾਹਮਨੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ, ਚਾਰ ਮੀਨਾਰ, ਮਹਿਮੂਦ ਗਵਾ ਦਾ ਮਦਰੱਸਾ ਆਦਿ ਭਵਨ ਬਣਵਾਏ । ਗੁਲਬਰਗਾ ਵਿਚ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਮਕਬਰਾ ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਨਮੂਨਾ ਹੈ ।
2. ਵਿਜੈਨਗਰ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਹਜਾਰਾ ਰਾਮ ਅਤੇ ਵਿੱਠਲ ਸਵਾਮੀ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਏ ਸਨ ।
3. ਬਾਹਮਨੀ ਅਤੇ ਵਿਜੈਨਗਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੌਨਪੁਰ ਦੇ ਸ਼ੱਕ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਾਰਕ ਬਣਵਾਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੀ ਅਦੀਨਾ ਮਸਜਿਦ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ
(ਉ) ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਮਾਰਕ (ਭਵਨ) ।
(ਅ) ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
(ਈ) ਤਾਜ ਮਹੱਲ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਮਾਰਕ ਭਵਨ-ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਬਣਵਾਈਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲਾਲ ਪੱਥਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿਚ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ, ਪੰਚ ਮਹੱਲ, ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਖ਼ਾਸ ਅਤੇ ਦੀਵਾਨਏ-ਆਮ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ । ਅਕਬਰ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਕ ਬੁਲੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬਣਵਾਇਆ । ਉਸਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਈਰਾਨੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਬਣੀਆਂ ਹਨ ।

(ਅ) ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂਨੋਟ-ਇਸਦੇ ਲਈ ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨੰ: 3 ਪੜ੍ਹੋ ! |ਇ ਤਾਜ ਮਹੱਲ-ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਈ ਗਈ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁੰਦਰ ਇਮਾਰਤ ਹੈ । ਇਹ ਆਗਰਾ ਵਿਚ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ ਦੇ ਤੱਟ ‘ਤੇ ਬਣੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰੀ ਬੇਗਮ ਮੁਮਤਾਜ਼ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ । ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਲਈ ਲਗਪਗ 20,000 ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨੇ 22 ਸਾਲ ਤਕ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ‘ਤੇ ਤਿੰਨ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਖ਼ਰਚ ਹੋਏ ਸਨ । ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਅਨੇਕ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾਟਾਂ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ । ਇਹ ਸਫ਼ੈਦ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਮੰਗਵਾਏ ਗਏ ਲਗਪਗ 20 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦੀ ਗਣਨਾ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸੱਤ ਅਜੂਬਿਆਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਤਾਜਮਹੱਲ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਭਵਨ ਬਣਵਾਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਤਾਜਮਹੱਲ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਭਵਨ ਬਣਵਾਏ –

1. ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹਾ-ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੁਆਰਾ 1639 ਈ: ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ, ਯਮੁਨਾ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ | ਇਹ ਲਾਲ ਪੱਥਰਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਰੰਗ ਮਹੱਲ, ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਆਮ, ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਖ਼ਾਸ, ਸ਼ਾਹ ਬੁਰਜ, ਖ਼ਵਾਬ ਗਾਹ ਆਦਿ ਕਈ ਸੁੰਦਰ ਇਮਾਰਤਾਂ ਸਥਿਤ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ, ਹੀਰਿਆਂ, ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਚਾਂਦੀ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
2. ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ-ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਗਰਾ ਦੇ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਬਣਵਾਈ ਗਈ ਸੀ । ਇਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਲਗਪਗ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦਾ ਖ਼ਰਚਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਹ ਮਸਜਿਦ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ ।
3. ਮੁਸਾਮਨ ਬੁਰਜ਼-ਇਹ ਬੁਰਜ਼ ਵੀ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਸ਼ਾਹਜਹਾਂਬਾਦ-1639 ਈ: ਵਿਚ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂਬਾਦ ਨਾਂ ਦੇ ਨਗਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ । ਇਸ ਨਗਰ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੋਂ ਕੁਸ਼ਲ ਕਾਰੀਗਰ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਬੁਲਾਏ ਗਏ ਸਨ ।
5. ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ-ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਮਸਜਿਦਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਲਗਪਗ 10 ਸਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ।
6. ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਮਕਬਰਾ-ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਮਕਬਰਾ ਸ਼ਾਹਦਰਾ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿਚ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ । ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਗਮਰਮਰ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
7. ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦਾ ਮੋਰ-ਮੁਕਟ-ਇਹ ਦੀਵਾਨੇ-ਏ-ਖ਼ਾਸ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਤਖਤੇ-ਤਾਊਸ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਇਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਸੱਤ ਸਾਲ ਲੱਗੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ‘ਤੇ ਇਕ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਖ਼ਰਚ ਹੋਏ ਸਨ । 1739 ਈ: ਵਿਚ ਨਾਦਿਰਸ਼ਾਹ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਈਰਾਨ ਲੈ ਗਿਆ ਸੀ । ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਬਾਗ਼ ਲਗਵਾਉਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਰੁਚੀ ਰੱਖਦਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਾਗ਼ ਲਗਵਾਏ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਸ਼ਾਲੀਮਾਰ ਬਾਗ਼ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਵਜ਼ੀਰ ਬਾਗ਼ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਬਾਗ਼ ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਅਤੇ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਵੀ ਲਗਵਾਏ ਗਏ ਸਨ ।

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗੋਮੇਤੇਸ਼ਵਰ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮੂਰਤੀ ਵਣ ਬੇਲਗੋਲਾ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਦੱਸੋ ਇਹ ਕਿਹੜੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਹੈ ?
(i) ਕਰਨਾਟਕ .
(ii) ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ
(iii) ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼।”
ਉੱਤਰ-
(i) ਕਰਨਾਟਕ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹਜ਼ਾਰ ਰਾਮ ਅਤੇ ਵਿੱਠਲ ਸਵਾਮੀ ਮੰਦਿਰ ਕਿਹੜੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਬਣਵਾਏ ?
(i) ਵਿਜੈਨਗਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ
(ii) ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ
(iii) ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਵਿਜੈਨਗਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਫਤਹਿਪੁਰ ਸੀਕਰੀ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਇਕ ਮੰਦਿਰ ਭਵਨ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਕਬਰ ਨੇ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ ? ਇਹ ਕਿਸ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ?

(i) ਚਾਰਮੀਨਾਰ
(ii) ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ
(iii) ਬੁਲੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ਾ
ਉੱਤਰ-
(iii) ਬੁਲੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ਾ।

Punjab State Board PSEB 6th Class Social Science Book Solutions Geography Chapter 2 ਗਲੋਬ-ਧਰਤੀ ਦਾ ਮਾਡਲ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Social Science Geography Chapter 2 ਗਲੋਬ-ਧਰਤੀ ਦਾ ਮਾਡਲ

SST Guide for Class 6 PSEB ਗਲੋਬ-ਧਰਤੀ ਦਾ ਮਾਡਲ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
I. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗਲੋਬ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦਾ ਮਾਡਲ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਲੋਬ ਧਰਤੀ ਦਾ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਪ੍ਰਤੀਰੂਪ ਹੈ । ਇਹ ਧਰਤੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ‘ਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਸਾਗਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ’ਤੇ ਦਰਿਆ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵੀ ਸਹੀ-ਸਹੀ ਦਰਸਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਗਲੋਬ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦਾ ਮਾਡਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਗਲੋਬ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਤੇ ਹੇਠਲੇ ਚਪਟੇ ਜਿਹੇ ਸਿਰਿਆਂ ਨੂੰ ਕੀ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਦੋਨਾਂ ਧਰੁਵਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਅਰਧ ਗੋਲਾਕਾਰ ਨੂੰ ਕਿਸ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਗੋਲਾ-ਅਰਧ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ? ਉਸ ਰੇਖਾ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ, ਜਿਹੜੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੀ ਹੈ !
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ (ਗੋਲੇ) ਦੇ ਅੱਧੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਗੋਲਾ-ਅਰਧ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਦੋ ਸਮਾਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5. ਮੁੱਖ ਮਧਿਆਨ ਰੇਖਾ ਕਿਸਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿੱਥੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
0° ਦੇਸ਼ਾਂਤਰ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮਧਿਆਨ ਰੇਖਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀਨਵਿੱਚ ਨਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ਦੀ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਜਾਂ ਦੱਖਣ ਦੀ ਕੋਣੀ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ਦੀ ਮੁੱਖ ਮਧਿਆਨ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 180 ਹੈ, ਜਦ ਕਿ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 360 ਹੈ ।
3. ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉ. ਜਾਂ ਦੱ. ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪੁ, ਜਾਂ ਪੱ. ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਧਰਤੀ ਜਾਂ ਗਲੋਬ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
360 ਦਿਸ਼ਾਂਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਗਲੋਬ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਚੱਕਰ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ? ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
0° ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਦਾ ਚੱਕਰ ਗਲੋਬ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਚੱਕਰ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਗਲੋਬ (ਧਰਤੀ) ‘ਤੇ ਖਿੱਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਾਲਪਨਿਕ ਰੇਖਾਵਾਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆ ਅੰਤਰ ਹੈ :

ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾਵਾਂ	ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ
1. ਇਹ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਸਮਾਨੰਤਰ ਹਨ ।	1. ਇਹ ਸਮਾਨੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਇਹ ਧਰੁਵਾਂ ‘ਤੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਇਹ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਦੇ ਵੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।	2. ਇਹ ਧਰੁਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਮਿਲਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
3. ਪੂਰੇ ਗਲੋਬ ‘ਤੇ 180° ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਹਨ । 90° ਉੱਤਰੀ ਗੋਲਾਅਰਧ ਵਿਚ ਅਤੇ 90° ਦੱਖਣੀ ਗੋਲਾ-ਅਰਧ ਵਿਚ ।	3. ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 360 ਹੈ ।
4. ਭ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਨੂੰ 0° ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਧਰਤੀ ਦੇ ਮੱਧ ਤੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੀ ਹੈ ।	4. ਲੰਡਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸ੍ਰੀਨਵਿਚ ਤੋਂ ਲੰਘਣ ਵਾਲੀ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਰੇਖਾ ਨੂੰ 0° ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
5. ਇਹ ਗੋਲਾਕਾਰ ਹਨ ।	5. ਇਹ ਅਰਧ-ਗੋਲਾਕਾਰ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਦਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਦਾ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਮਹੱਤਵ ਹੈ-

• ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਗਿਆਨ – ਦਿਸ਼ਾਂਤਰਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਲੁਧਿਆਣਾ 76° ਪੂ. ਦੇਸ਼ਾਂਤਰ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਲੁਧਿਆਣਾ ਮੁੱਖ ਮਧਿਆਨ ਰੇਖਾ ਤੋਂ 76° ਪੂ. ਵਿੱਚ ਹੈ ।
• ਸਮੇਂ ਦਾ ਗਿਆਨ – ਦੇਸ਼ਾਂਤਰਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਹਰੇਕ ਦੋ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰਾਂ ਵਿਚਾਲੇ 4 ਮਿੰਟ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਸਥਾਨ ਸ੍ਰੀਨਵਿੱਚ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ 4 ਮਿੰਟ ਪ੍ਰਤੀ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰ ਅੱਗੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਜੋ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਦੇ ਪੱਛਮ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ 4 ਮਿੰਟ ਪਤੀ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰ ਪਿੱਛੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕਿਹੜੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਤਾਪ – ਖੰਡ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ? ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ਕਿ ਤਾਪ-ਖੰਡ ਕਿਉਂ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ? ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤਾਪ-ਖੰਡ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾਵਾਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਤਾਪਖੰਡ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ-

• ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਅਤੇ ਤਿਰਛੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ – ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਘੱਟ ਸਥਾਨ ਘੇਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਤਿਰਛੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਥਾਨ ਘੇਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਗਰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਧਰਤੀ ਦਾ ਗੋਲ ਆਕਾਰ – ਤਾਪ-ਖੰਡ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਦੂਜਾ ਕਾਰਨ ਧਰਤੀ ਦਾ ਗੋਲ ਆਕਾਰ ਹੈ । ਧਰਤੀ ਦਾ ਮੱਧ ਭਾਗ ਉਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਹ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੁਰਜੀ ਤਾਪ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਧਰੁਵਾਂ ਵੱਲ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਸੂਰਜੀ ਤਾਪ ਦੀ ਤੀਖਣਤਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਘੱਟ ਤਾਪ-ਖੰਡ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸਥਾਨਿਕ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ (ਮਾਨਕ) ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਥਾਨਿਕ ਸਮਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਮਧਿਆਨ (ਦੁਪਹਿਰ 12 ਵਜੇ) ਦੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਤੋਂ ਲੰਘਣ ਵਾਲੀ ਮੁੱਖ ਮਧਿਆਨ (ਦੇਸ਼ਾਂਤਰ) ਰੇਖਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰ ਰੇਖਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਇੱਕ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਸਾਰੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨਿਕ ਸਮਾਂ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਉਸ ਰੇਖਾ ਤੇ ਸਥਿਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸਮਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

II. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

(1) ਊਸ਼ਣ ਖੰਡ ਅਤੇ ਕਰਕ ਰੇਖਾ ……………………… ਰੇਖਾ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਕਰ

(2) ਮਕਰ ਰੇਖਾ ……………………… ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
231/2°

(3) ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਗਲੋਬ ਤੇ ………………………… ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਰਿਡ ਜਾਂ ਜਾਲ

(4) ਦੋ ਸਮਾਨੰਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ …………………….. ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਸਮਾਨ

(5) ………………………. ਨੂੰ ਸਿਫ਼ਰ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
180° ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ

(6) ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ……………………… ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
821/2° ਪੂ.

(7) ਸ੍ਰੀਨਵਿੱਚ ਦੇ ਔਸਤ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ……………………….. ਅੰਤਰ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
5 ਘੰਟੇ 30 ਮਿੰਟ ।

III. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤੱਥ ਸਹੀ ਹਨ ਜਾਂ ਗਲਤ :

(1) ਹਰੇਕ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰ ਅਰਧ ਗੋਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(2) ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾਈਏ ਤਾਂ ਤਾਪਮਾਨ ਵੱਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(3) ਉਸ਼ਣ-ਤਾਪ ਖੰਡ, ਕਰਕ ਰੇਖਾ ਅਤੇ ਮਕਰ ਰੇਖਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(4) ਧਰਤੀ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(1) ਸਹੀ
(2) ਗ਼ਲਤ
(3) ਸਹੀ
(4) ਸਹੀ ।

PSEB 6th Class Social Science Guide ਗਲੋਬ-ਧਰਤੀ ਦਾ ਮਾਡਲ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗਲੋਬ ‘ਤੇ ਉੱਤਰ ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਤਕ ਅਨੇਕ ਅਰਧ-ਗੋਲਾਕਾਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ? ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? ਉੱਤਰ-
ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤੁਸੀਂ ਦੋ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰਾਂ ਦੀ ਮੱਧ ਦੂਰੀ ਮਾਪਣ ਦੇ ਲਈ ਕਿਸ ਇਕਾਈ (Unit) ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਡਿਗਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ਾਮ ਦੇ 3.30 ਵਜੇ ਮੈਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਕਿੰਨਾ ਸਮੇਂ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਵੇਰੇ 10.00.
ਨੋਟ-ਭਾਰਤ ਦਾ ਮਾਨਕ ਸਮੇਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸਾਢੇ ਪੰਜ ਘੰਟੇ ਅੱਗੇ ਹੈ ।

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਉੱਪਰ ਵਾਲਾ ਭੂ-ਭਾਗ ਕੀ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਦੱਖਣੀ ਗੋਲਾ-ਅਰਧ
(ਅ) ਉੱਤਰੀ ਗੋਲਾ-ਅਰਧ
(ੲ) ਊਸ਼ਣ ਤਾਪ-ਖੰਡ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਉੱਤਰੀ ਗੋਲਾ-ਅਰਧ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਤਾਪ-ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਪੰਜ
(ਅ) ਚਾਰ
(ੲ) ਤਿੰਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਤਿੰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਹੜੇ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਨੂੰ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਿਤੀ ਰੇਖਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(ੳ) 0°
(ਅ) 90°
(ੲ) 180° ਪੂ. ਜਾਂ ਪੱ. ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) 180° ਪੂ. ਜਾਂ ਪੱ. ।

ਠੀਕ (√) ਅਤੇ ਗਲਤ (×) ਕਥਨ :

1. ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਧਰਤੀ ਤੇ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਪੂਰਵ ਦੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚੀ ਗਈ ਇਕ ਕਲਪਿਤ ਰੇਖਾ ਹੈ ।
2. ਊਸ਼ਣ ਤਾਪ-ਖੰਡ ਧਰੁੱਵਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
3. ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਤਾਪ-ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
1. (√)
2. (×)
3. (×)

ਸਹੀ ਜੋੜੇ :

1. ਗਲੋਬ	(ਉ) ਲੁਧਿਆਣਾ
2. 0° ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ	(ਅ) ਧਰਤੀ ਦਾ ਮਾਡਲ
3. 821/2° ਪੂ. ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ	(ੲ) ਭਾਰਤੀ ਮਾਨਕ ਸਮਾਂ
4. 76° ਪੂ. ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ	(ਸ) ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਲਪਿਤ ਰੇਖਾ

ਉੱਤਰ-

1. ਗਲੋਬ	(ਅ) ਧਰਤੀ ਦਾ ਮਾਡਲ
2. 0° ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ	(ਸ) ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਲਪਿਤ ਰੇਖਾ
3. 82° ਪੂ. ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ	(ੲ) ਭਾਰਤੀ ਮਾਨਕ ਸਮਾਂ
4. 76° ਪੂ. ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ	(ਉ)  ਲੁਧਿਆਣਾ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੇ ਧੁਰੇ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਬਿੰਦੂ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਬਿੰਦੂ ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਦੇ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕ੍ਰਮਵਾਰ 90° ਉੱ. ਅਤੇ 90° ਦੱ. ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਰਕ ਰੇਖਾ ਕਿਸ ਗੋਲਾਰਧ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਰੀ ਗੋਲਾਰਧ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਰੇਕ ਵਾਕ ਲਈ ਕੋਈ ਇੱਕ ਪਰਿਭਾਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦ ਲਿਖੋ
(ਉ) ਧਰਤੀ ਦੇ ਉਹ ਤਾਪ ਖੰਡ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਕਰਕ ਜਾਂ ਮਕਰ ਰੇਖਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਆਰਕਟਿਕ ਜਾਂ ਅੰਟਾਰਕਟਿਕ ਰੇਖਾ ਹੋਵੇ ।
(ਅ) ਸ੍ਰੀਨਵਿੱਚ ਤੋਂ ਲੰਘਣ ਵਾਲੀ 0° ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਰੇਖਾ ।
(ੲ) 66° 30′ ਦੱਖਣ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਸ਼ੀਤ-ਉਸ਼ਣ ਖੰਡ
(ਅ) ਮੁੱਖ ਮਧਿਆਨ ਰੇਖਾ
(ੲ) ਅੰਟਾਰਕਟਿਕ ਗੋਲਾਕਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਸੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਬਿੰਦੂ ਦੀ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਜਾਂ ਦੱਖਣ ਦੀ ਕੋਣੀ ਦੂਰੀ ਦੇ ਮਾਪ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਰਕ ਅਤੇ ਮਕਰ ਰੇਖਾ ਦਾ ਜੋ ਖੇਤਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਰਮੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਸ਼ਣ-ਤਾਪ ਖੰਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਅੰਟਾਰਕਟਿਕ ਚੱਕਰ ਕਿਹੜੇ ਗੋਲਾ-ਅਰਧ ਵਿੱਚ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੱਖਣੀ ਗੋਲਾ-ਅਰਧ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
0° ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਰੇਖਾ ਕਿੱਥੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੀਚ ਤੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਧਰਤੀ 24 ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਘੁੰਮ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
360°

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅਸੀਂ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਨੂੰ 90° ਤੋਂ ਹੀ ਕਿਉਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਗੋਲ ਹੈ ।ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ 360° ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਸਿੱਧੇ ਚੱਲ ਕੇ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਤੱਕ ਜਾਈਏ, ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਦਾ | ਭਾਗ (909) ਤੈਅ ਹੋ ਜਾਏਗਾ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਤੱਕ ਮੀ. 90° ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਨੂੰ 90° ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਨੰਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਕਿਉਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾਵਾਂ, ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਸਮਾਨੰਤਰ ਖਿੱਚੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਮੰਨੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਨੰਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮੁੱਖ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ (ਧਿਆਨ) ਰੇਖਾ ਕਿਸਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
0° ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਰੇਖਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਰੇਖਾ ਲੰਡਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਗ੍ਰੀਨਵਿੱਚ ਨਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉੱਤਰੀ ਅਰਧ-ਗੋਲੇ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ-ਗੋਲੇ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੀ ਹੈਂ । ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਗ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਅਰਧ-ਗੋਲਾ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਗ ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ-ਗੋਲਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਗਲੋਬ-ਧਰਤੀ ਦਾ ਮਾਡਲ ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ? ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਦਾ ਪਤਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਪਤਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ | ਧਰਤੀ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ ‘ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਹਰੇਕ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਨਾਲ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਸੂਰਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇੱਕ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ‘ਤੇ ਸੂਰਜ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਚੜੇਗਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਡੁੱਬੇਗਾ । ਇਸੇ ਲਈ ਇੱਕ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਸਾਰੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਇੱਕ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨਿਕ ਸਮਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉੱਥੇ ਦੁਪਹਿਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਧਰਤੀ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ ‘ਤੇ 24 ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਧੁਰੇ ‘ਤੇ ਘੁੰਮਦੀ ਹੋਈ ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ 24 ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ 360 ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਸੂਰਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣਿਓਂ ਗੁਜ਼ਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 1° ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਘੁੰਮਣ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਲੱਗੇਗਾ ।
24 × 60 = 1440 ਮਿੰਟ ÷ 360 = 4 ਮਿੰਟ ।
ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦੋ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰਾਂ ਵਿਚਾਲੇ 4 ਮਿੰਟ ਦਾ ਅੰਤਰ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਧਰਤੀ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਨੂੰ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਪੂਰਬੀ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰਾਂ ਤੇ ਸੂਰਜ ਪਹਿਲਾਂ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰਾਂ ‘ਤੇ ਸੂਰਜ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਦੋ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰਾਂ ਵਿਚਾਲੇ 4 ਮਿੰਟ ਦਾ ਅੰਤਰ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ‘ਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਵਾਲੇ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸੂਰਜ 4 ਮਿੰਟ ਪਹਿਲਾਂ ਚੜੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੇ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸੂਰਜ 4 ਮਿੰਟ ਬਾਅਦ ਚੜ੍ਹੇਗਾ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਸਥਾਨ 84° ਪੂਰਬੀ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ’ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਸਵੇਰ ਦੇ 10 ਵੱਜ ਕੇ 20 ਮਿੰਟ ਹੋਏ ਹਨ, ਤਾਂ 85° ਪੂਰਬੀ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ 10 ਵੱਜ ਕੇ 24 ਮਿੰਟ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ 83° ਪੂਰਬੀ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ 10 ਵੱਜ ਕੇ 16 ਮਿੰਟ ਹੋਣਗੇ । | ਇਸ ਨਿਯਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਜੇਕਰ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੋ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਪਤਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੂਜੇ ਸਥਾਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬਹੁਤ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪਤਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਦੇ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਜਾਂ
ਗਰਿਡ ਦਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਲੋਬ ਤੇ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਇੱਕ ਜਾਲ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਜਾਲ ਨੂੰ ਗਰਿਡ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਹੈ-

• ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪਤਾ ਕਰਨਾ – ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਗਲੋਬ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਨਦੀ, ਪਰਬਤ ਜਾਂ ਪਰਬਤ ਸਿਖਰ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਲੱਭ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
• ਤਾਪਮਾਨ ਦਾ ਗਿਆਨ – ਵਿਥਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਜਾਣ ਸਕਦੇ ਹਾਂ | ਨਿਯਮ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਜਿਹੜੀ ਥਾਂ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਉੱਤਰ ਜਾਂ ਦੱਖਣ ਵਿਥਕਾਰ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਥਾਂਵਾਂ ਦੀ ਦੂਰੀ ਪਤਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ – ਵਿਥਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਦੋ ਥਾਂਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਪਤਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਦੋ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ਾਂ ਵਿਚਾਲੇ 111 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਥਾਂ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੋਂ 5° ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਦੂਰੀ 555 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੋਵੇਗੀ ।
• ਸਮੇਂ ਦਾ ਗਿਆਨ – ਲੰਬਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਹਰੇਕ ਦੋ ਲੰਬਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ 4 ਮਿੰਟ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ 4 ਮਿੰਟ ਪ੍ਰਤੀ ਲੰਬਕਾਰ ਅੱਗੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਜਿਹੜੇ ਦੇਸ਼ ਗ੍ਰੀਨਵਿੱਚ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ 4 ਮਿੰਟ ਪ੍ਰਤੀ ਲੰਬਕਾਰ ਪਿੱਛੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਮਾਨਚਿੱਤਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ-ਇਨਾਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮਾਨਚਿੱਤਰ ਅਤੇ ਐਟਲਸ ਤਿਆਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਮਾਨਚਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਡੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਸੀਮਾ-ਗਿਆਨ – ਇਹ ਰੇਖਾਵਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ | ਅਸੀਂ ਇਹ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਜਾਣ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਹੜਾ ਦੇਸ਼ ਕਿਸ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਤਿੰਨਾਂ ਤਾਪ-ਖੰਡਾਂ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤਿੰਨ ਤਾਪ-ਖੰਡ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-
1. ਊਸ਼ਣ ਤਾਪ-ਖੰਡ – ਇਹ ਤਾਪ-ਖੰਡ ਕਰਕ ਅਤੇ ਮਕਰ ਰੇਖਾ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਹੈ । ਇਹ ਖੇਤਰ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਰਮੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

2. ਉਪ-ਉਸ਼ਣ ਸਮਸ਼ੀਤ ਖੰਡ – ਇਹ ਤਾਪ ਖੰਡ ਕਰਕ ਰੇਖਾ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮਕਰ ਰੇਖਾ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਉੱਤਰੀ ਅਰਧ-ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਆਰਕਟਿਕ ਚੱਕਰ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ-ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਅੰਟਾਰਕਟਿਕ ਚੱਕਰ ਇਸਦੀ ਸੀਮਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਨਾ ਤਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਰਮੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਰਦੀ । ਇਸਨੂੰ ਉਪ-ਉਸ਼ਣ ਸਮਸ਼ੀਨ ਖੰਡ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

3. ਸ਼ੀਤ ਖੰਡ – ਇਹ ਖੰਡ ਉੱਤਰੀ ਅਰਧ-ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਆਰਕਟਿਕ ਚੱਕਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ-ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਅੰਟਾਰਕਟਿਕ ਚੱਕਰ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਵਿਚਾਲੇ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਖੰਡ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਠੰਢਾ ਭਾਗ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮੁੱਖ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲੋਬ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ –
(ਉ) ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ – ਇਸਦਾ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ 0° ਹੈ । ਇਹ ਧਰਤੀ ਦੇ ਠੀਕ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਦੋ ਸਮਾਨ ਅਰਧ ਗੋਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਰੇਖਾ ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
(ਅ) ਕਰਕ ਰੇਖਾ – 231/2° ਉੱਤਰ ਦੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਕਰਕ ਰੇਖਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । 12 ਜੂਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਰੇਖਾ ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
(ੲ) ਮਕਰ ਰੇਖਾ-231/2° ਦੱਖਣ ਦੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾ ਮਕਰ ਰੇਖਾ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ । 22 ਦਸੰਬਰ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਇਸ ਰੇਖਾ ਤੇ ਲੰਬ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
(ਸ) ਆਰਕਟਿਕ ਚੱਕਰ – 661/2° ਉੱਤਰੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਆਰਕਟਿਕ ਚੱਕਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । 21 ਜੂਨ ਨੂੰ ਇਸ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ।
(ਹ) ਅੰਟਾਰਕਟਿਕ ਚੱਕਰ – 661/2° ਦੱਖਣੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਨੂੰ ਅੰਟਾਰਕਟਿਕ ਚੱਕਰ ਆਖਦੇ ਹਨ । 22 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਇਸ ਰੇਖਾ ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ।
(ਕ) ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ – 90° ਉੱਤਰੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਤਿਰਛੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ।
(ਖ) ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ – 90° ਦੱਖਣੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ‘ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਤਿਰਛੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ।

Punjab State Board PSEB 7th Class Social Science Book Solutions History Chapter 11 ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Social Science History Chapter 11 ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ

Social Science Guide for Class 7 PSEB ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ੳ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਦੌਲਤ ਖਾਂ ਲੋਧੀ ਅਤੇ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਨੇ ਬਾਬਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਉਂ ਸੱਦਾ ਭੇਜਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸੁਲਤਾਨ ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਦੌਲਤ ਖਾਂ ਲੋਧੀ ਦੇ ਨਾਲ ਬੁਰਾ ਵਿਵਹਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਦੌਲਤ ਖਾਂ ਲੋਧੀ ਅਤੇ ਮੇਵਾੜ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਮਿਲ ਕੇ ਲੋਧੀ ਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਲਈ ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਬਾਬਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੱਦਾ ਭੇਜਿਆ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬਾਬਰ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਾਬਰ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਹ ਦੌਲਤ ਖਾਂ ਲੋਧੀ ਅਤੇ ਮੇਵਾੜ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਦੇ ਸੱਦੇ ‘ਤੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਆਇਆ ਸੀ । ਬਾਬਰ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ-

• ਬਾਬਰ ਨੇ 1526 ਈ: ਵਿਚ ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਹਰਾ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਆਗਰੇ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ।
• ਬਾਬਰ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤ ਸਰਦਾਰ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਨੂੰ 1527 ਈ: ਵਿਚ ਕਾਨਵਾਹ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਹਰਾ ਕੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ।
• 1529 ਈ: ਵਿਚ ਬਾਬਰ ਨੇ ਘਾਗਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਾਇਆ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਬਾਬਰ ਦੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਈ । 1530 ਈ: ਵਿੱਚ ਬਾਬਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹੁਮਾਯੂੰ ਉਸਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਨਸਬਦਾਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
1. ਮਨਸਬ-ਮਨਸਬ’ ਦਾ ਅਰਥ-ਪਦ ਜਾਂ ਅਹੁਦਾ ਹੈ | ਮਨਸਬਦਾਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁਗ਼ਲ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਜਾਂ ਪਦ ਆਮਦਨ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਸਥਾਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ | ਮਨਸਬਦਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਿਵਲ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕ ਵਿਭਾਗਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ।

2. ਮਨਸਬਦਾਰ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ, ਉੱਨਤੀ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਸ਼ਕਤੀ-ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੀਰ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ ‘ਤੇ ਮਨਸਬਦਾਰਾਂ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਮਨਸਬਦਾਰ ਹੇਠਲੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਉੱਚ ਅਹੁਦੇ ਤਰੱਕੀ ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਪਰੰਤੂ ਠੀਕ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਨਸਬਦਾਰ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਘੱਟ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਹਟਾ ਵੀ ਸਕਦਾ ਸੀ ।

3. ਮਨਸਬਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ-ਅਕਬਰ ਦੇ ਰਾਜਕਾਲ ਵਿਚ ਮਨਸਬਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ 33 ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਸਨ । ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਮਨਸਬਦਾਰ ਦੇ ਅਧੀਨ 10 ਸਿਪਾਹੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਮਨਸਬਦਾਰ ਦੇ ਅਧੀਨ 10,000 ਸਿਪਾਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ।

4. ਮਨਸਬਦਾਰਾਂ ਦੇ ਕਰਤੱਵ-ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮਨਸਬਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੰਮ ‘ਤੇ ਲਗਾ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਭਾਗ ਜਾਂ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ।

5. ਵੇਤਨ-ਮਨਸਬਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਤਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ੇਣੀ ਅਤੇ ਅਹੁਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਵੇਤਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਜਾਂ ਕਟੌਤੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅਕਬਰ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਕਬਰ ਨੇ ਰਾਜਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠਣ ਦੇ ਛੇਤੀ ਬਾਅਦ ਹੀ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਆਗਰਾ ‘ਤੇ ਮੁੜ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ । ਬੈਰਮ ਖਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਸੈਨਾ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ । 1556 ਈ: ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਫ਼ਗਾਨ ਸੈਨਾਪਤੀ ਹੇਮੁ ਦੇ ਨਾਲ ਪਾਨੀਪਤ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੋਇਆ | ਅਕਬਰ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਗਿਆ। ਅਤੇ ਹੇਮੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਅਕਬਰ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਆਗਰਾ ‘ਤੇ ਮੁੜ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।

Based upon the Survey of India map with the permission of the Surveyor General of India. The responsibility for the correctness of internal details rests with the publisher. The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate baseline. The external boundaries and coastlines of India agree with the record Master copy certified by the Survey of India.

1560 ਈ: ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਨੇ ਬੈਰਮ ਖਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾ ਕੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਆਪ ਸੰਭਾਲ ਲਈ । ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਅਕਬਰ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਜਿੱਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ

(ਉ) ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਿੱਤਾਂ-ਅਕਬਰ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਕਾਬਲ, ਕੰਧਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਤਕ ਮੈਦਾਨੀ ਖੇਤਰ ਜਿੱਤਿਆ । ਇਹ ਜਿੱਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਬੈਰਮ ਖਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ । 1560 ਈ: ਵਿਚ ਇਸ ਨੇ ਸਾਰਾ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ ਅਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ –

1. ਰਾਜਪੁਤਾਨਾ ਦੀ ਜਿੱਤ-1562 ਈ: ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ | ਅੰਬਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਬਿਹਾਰੀ ਮੱਲ ਨੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਅਕਬਰ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਅਕਬਰ ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕਈ ਹੋਰ ਰਾਜਪੂਤ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਅਕਬਰ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਮੰਨ ਲਈ, ਜਿਵੇਂ-ਕਾਲਿੰਜਰ, ਮਾਰਵਾੜ, ਜੈਸਲਮੇਰ, ਬੀਕਾਨੇਰ ਆਦਿ ।
2. ਮੇਵਾੜ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼-ਮੇਵਾੜ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਅਕਬਰ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । 1569 ਈ: ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਨੇ ਮੇਵਾੜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚਿਤੌੜ ਉੱਤੇ ਵੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ | ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ । ਉਹ ਅੰਤ ਤਕ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ।
3. ਗੁਜਰਾਤ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ-1572-73 ਈ: ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ ।
4. ਬਿਹਾਰ-ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਜਿੱਤ-1574-76 ਈ: ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਨੇ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਉੱਤੇ ਵੀ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ ।
5. ਹੋਰ ਜਿੱਤਾਂ-ਅਕਬਰ ਨੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਸਿੰਧ, ਉੜੀਸਾ, ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਕੰਧਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ।

(ਅ) ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ-ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਕੇ ਅਕਬਰ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ । ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ

• ਬੀਜਾਪੁਰ ਅਤੇ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਦੀ ਜਿੱਤ-1591 ਈ: ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਨੇ ਬੀਜਾਪੁਰ ਅਤੇ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ।
• ਖ਼ਾਨਦੇਸ਼ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ-1601 ਈ: ਵਿਚ ਖ਼ਾਨਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਅਲੀ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਅਕਬਰ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਈ ।
• ਅਹਿਮਦ ਨਗਰ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ-1601 ਈ: ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਦੀਆਂ ਸੈਨਾਵਾਂ ਨੇ ਅਹਿਮਦ ਨਗਰ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਚਾਂਦ ਬੀਬੀ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਅਹਿਮਦ ਨਗਰ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।
• ਬਰਾਰ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ-ਅਕਬਰ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਰਾਰ ਦੇਸ਼ ਉੱਤੇ ਵੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਕਬਰ ਨੇ ਇਕ ਮਹਾਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੀ ਭੂਮੀ ਲਗਾਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਕਰ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸ੍ਰੋਤ ਸੀ । ਅਕਬਰ ਨੇ ਲਗਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜਾ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਲਗਾਨ ਵਿਭਾਗ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪੱਖ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਨ –
1. ਭੂਮੀ ਦਾ ਮਾਪ-ਭੂਮੀ ਦਾ ਬਿੱਘਿਆਂ ਵਿਚ ਮਾਪ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

2. ਭੂਮੀ ਦੀ ਦਰਜਾਬੰਦੀ-ਅਕਬਰ ਨੇ ਸਾਰੀ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ
(ਉ) ਪੋਲਜ਼ ਭੂਮੀ-ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਪਜਾਊ ਭੂਮੀ ਸੀ । ਇਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ ।
(ਆ) ਪਰੌਤੀ ਭੂਮੀ-ਇਸ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।
(ਈ) ਛੱਛਰ ਭੂਮੀ-ਇਸ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਜਾਂ ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।
(ਸ) ਬੰਜਰ ਭੂਮੀ-ਇਸ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਪੰਜ ਜਾਂ ਛੇ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।

3. ਭੂਮੀ ਕਰ-ਪੋਲਜ਼ ਅਤੇ ਪਰੌਤੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਭੁਮੀ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰ ਉਪਜ ਦਾ 1/3 ਭਾਗ ਲਗਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲੈਂਦੀ ਸੀ । ਛੱਛਰ ਅਤੇ ਬੰਜਰ ਭੁਮੀ
ਤੋਂ ਉਪਜ ਦਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਭਾਗ ਲਗਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਭੂਮੀ ਕਰ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ
(ੳ) ਕਨਕੂਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ-ਕਨਕੂਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸਰਕਾਰ ਖੜ੍ਹੀ ਫ਼ਸਲ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾ ਕੇ ਲਗਾਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਸੀ ।
(ਅ) ਬਟਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ-ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਫ਼ਸਲ ਕੱਟ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਕ ਭਾਗ ਸਰਕਾਰ ਲਗਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲੈ ਲੈਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੋ ਭਾਗ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ।
(ਬ) ਨਸਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ-ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਦਾ ਇਕੱਠਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾ ਕੇ ਲਗਾਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਮੁਗਲ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਰਜ਼ੇ ਦਿੱਤੇ । ਸੋਕਾ ਪੈਣ ਤੇ ਜਾਂ ਉਪਜ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਗਾਨ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

(ਅ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਖ਼ਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਤੁਜ਼ਕ-ਏ-ਬਾਬਰੀ ……….. ਦੀ ਆਤਮ ਜੀਵਨੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਾਬਰ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਨਵਾਹ ਦੀ ਲੜਾਈ ਬਾਬਰ ਅਤੇ ……….. ਵਿਚਕਾਰ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਕਬਰ ਨੇ ਹੇਮੂ ਨੂੰ ……….. ਵਿਚ ਹਰਾਇਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
1556 ਈ: ਵਿਚ ਪਾਨੀਪਤ ਦੇ ਮੈਦਾਨ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬਾਬਰ ਨੇ ……….. ਲਿਖਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਾਬਰਨਾਮਾ (ਤੁਜ਼ਕ-ਏ-ਬਾਬਰੀ),

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅਬੁਲ ਫ਼ਜ਼ਲ ਨੇ ……….. ਲਿਖਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਕਬਰਨਾਮਾ |

(ਈ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਸਹੀ (✓) ਜਾਂ ਗਲਤ (✗) ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੁਗ਼ਲ ਭਾਰਤ ਵਿਚ 1525 ਈ: ਵਿਚ ਆਏ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਦੌਲਤ ਖਾਂ ਲੋਧੀ ਅਤੇ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਨੇ ਬਾਬਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੱਦਾ ਭੇਜਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਰਾਜਕਾਲ ਸਮੇਂ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਦੱਖਣ ਨੀਤੀ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਇਆ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਾਨੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਸ-ਕਿਸ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਹੋਈ ? ਇਸ ਵਿਚ ਕਿਸ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਨੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ 1526 ਈ: ਵਿਚ ਬਾਬਰ ਅਤੇ ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਵਿਚਾਲੇ ਹੋਈ । ਇਸ ਵਿਚ ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ ਸੀ ।

Based upon the Survey of India map with the permission of the Surveyor General of India. The responsibility for the correctness of internal details rests with the publisher. The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate baseline. The external boundaries and coastlines of India agree with the Record Master copy certified by the Survey of India.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬਾਬਰ ਕੌਣ ਸੀ ? ਉਸ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਾਬਰ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਹ ਦੌਲਤ ਖਾਂ ਲੋਧੀ ਅਤੇ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਦੇ ਸੱਦੇ ਤੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਆਇਆ ਸੀ । ਬਾਬਰ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ-

• 1526 ਈ: ਵਿਚ ਬਾਬਰ ਨੇ ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਨੂੰ ਪਾਨੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਹਰਾ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਆਗਰਾ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।
• ਬਾਬਰ ਦੁਆਰਾ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਬਾਬਰ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਬਾਬਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੈਨਾ ਭੇਜੀ । ਬਾਬਰ ਨੇ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਨੂੰ 1527 ਈ: ਵਿਚ ਕਨਵਾਹ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਬਰ ਨੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਉਸਨੇ ਘਾਗਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਾਇਆ ।
• ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਿੱਤਾਂ ਕਾਰਨ ਬਾਬਰ ਦੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਸਨੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ? ਉਸਨੇ ਮੁੜ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਕਦੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ 1540 ਈ: ਵਿਚ ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ | ਪਰ 1555 ਈ: ਵਿਚ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸਿਕੰਦਰ ਸੂਰੀ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਮੁੜ ਦਿੱਲੀ ‘ ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । 1556 ਈ: ਵਿੱਚ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ (1540-1545 ਈ:) ਕੌਣ ਸੀ ? ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਹੁਸੈਨ ਖਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਉਸਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਂ ਫ਼ਰੀਦ ਖ਼ਾਂ ਸੀ । ਪਰ ਇਕ ਸ਼ੇਰ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦੇਣ ‘ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ੇਰ ਖਾਂ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਉਹ ਬਿਹਾਰ ਵਿਚ ਅਫ਼ਗਾਨ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਨੇਤਾ ਬਣਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਜਲਦ ਹੀ ਉਹ ਬਿਹਾਰ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣ ਗਿਆ । ਉਸਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਚੌਸਾ ਅਤੇ ਕਨੌਜ ਵਿਚ ਹਰਾਇਆ। 1540 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਦਿੱਲੀ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਉਸਨੇ 1540 ਈ: ਤੋਂ 1545 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । 1545 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਰਾਜ ਨੂੰ 66 ਸਰਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਪਰਗਨਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਗਨਿਆਂ ਦੇ ਵੀ ਦੋ ਮੁੱਖ ਅਫ਼ਸਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ।
• ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਨੇ ਵਣਿਜ ਤੇ ਵਪਾਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਹਰ ਢੰਗ ਅਪਣਾਇਆ । ਉਸ ਨੇ ਰੂਪਾ ਨਾਂ ਦੇ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਵੀ ਚਲਾਏ ।
• ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੜਕਾਂ ਬਣਾਈਆਂ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਮਾਰਗ (ਜੀ.ਟੀ.ਰੋਡ) ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਛਾਂਦਾਰ ਰੁੱਖ ਲਗਵਾਏ | ਯਾਤਰੀਆਂ ਲਈ ਆਰਾਮ ਘਰ ਬਣਾਏ ।
• ਉਸ ਨੇ ਗਰੀਬਾਂ, ਵਿਧਵਾਵਾਂ, ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਰਾਜਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਸਨੇ ਬਿਠਾਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਕਬਰ ਨੂੰ 1556 ਈ: ਵਿਚ ਬੈਰਮ ਖਾਂ ਨੇ ਰਾਜਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬਿਠਾਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਬੈਰਮ ਖਾਂ ਕੌਣ ਸੀ ? ਅਕਬਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਕਦੋਂ ਹਟਾਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੈਰਮ ਖਾਂ ਅਕਬਰ ਦਾ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਸੀ । ਅਕਬਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ 1560 ਈ: ਵਿਚ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਹਟਾਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ਕਿ ਅਕਬਰਨਾਮਾ ਅਤੇ ਆਇਨ-ਏ-ਅਕਬਰੀ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਣ ਵਿਚ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਕਬਰਨਾਮਾ ਅਤੇ ਆਇਨ-ਏ-ਅਕਬਰੀ ਅਬੁਲ ਫ਼ਜ਼ਲ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਅਕਬਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ, ਜਿੱਤਾਂ, ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਨੀਤੀ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਹੋਏ ਵਿਕਾਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅਕਬਰ ਦੀ ਰਾਜਪੂਤ ਨੀਤੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਕਬਰ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤਾਨਾਂ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਏ । ਉਸ ਨੇ ਵਿਆਹਕ ਸੰਧੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਇਆ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚੇ ਅਹੁਦੇ ਦਿੱਤੇ । ਰਾਜਾ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਕਈ ਰਾਜਪੂਤ ਉਸ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਅਫ਼ਸਰ ਸਨ । ਰਾਜਾ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਉਹਨਾਂ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਿਆ ਵੀ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਵਾੜ ਦਾ ਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ
(i) ਹੁਮਾਯੂੰ
(ii) ਜਹਾਂਗੀਰ
(iii) ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਹੁਮਾਯੂੰ-ਹੁਮਾਯੂੰ ਬਾਬਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ‘ਤੇ 1530 ਈ: ਵਿਚ ਰਾਜਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਿਆ । ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ । ਉਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਫ਼ਗਾਨ ਨੇਤਾ ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਉਹ 1540 ਈ: ਵਿਚ ਚੌਸਾ ਅਤੇ ਕਨੌਜ ਦੇ ਯੁੱਧਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਹਾਰਿਆ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣਾ ਪਿਆ । ਉਸਨੇ ਲਗਪਗ 15 ਸਾਲ ਫਾਰਸ ਵਿਚ ਬਤੀਤ ਕੀਤੇ । 1555 ਈ: ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣੀ ਰਾਜਗੱਦੀ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਰਿਹਾ | ਪਰ ਅਗਲੇ ਹੀ ਸਾਲ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।

(ii) ਜਹਾਂਗੀਰ-ਜਹਾਂਗੀਰ ਅਕਬਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਅਕਬਰ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ 1605 ਈ: ਵਿਚ ਰਾਜਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਿਆ । ਉਸਨੇ ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਰਾਣਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਸੈਨਿਕ ਮੁਹਿੰਮ ਭੇਜੀ । ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਦਾਰ ਸ਼ਰਤਾਂ ‘ਤੇ ਉਸਨੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਸੰਧੀ ਕਰ ਲਈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਅਤੇ ਮੇਵਾੜ ਵਿਚਾਲੇ ਚਲੇ ਆ ਰਹੇ ਲੰਬੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ –

1. ਰਾਜਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠਦੇ ਹੀ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਖੁਸਰੋ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਦਮਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
2. ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਇਕ ਝੂਠੇ ਦੋਸ਼ ਵਿਚ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ 1606 ਈ: ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ।
3. ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ, ਨੂਰਜਹਾਂ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਸੀ । ਨੂਰਜਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸਨੇ “ਨੁਰ ਮਹਿਲ’ (ਮਹੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਦਿੱਤੀ ।
4. ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਦੋ ਰਾਜਦੂਤ ਕੈਪਟਨ ਹਾਕਿੰਸ ਅਤੇ ਸਰ ਟਾਮਸ ਰੋ ਆਏ । ਇਹ ਦੁਤ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਪਾਰਿਕ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਆਏ ਸਨ ।

(ii) ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ-ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਉਸਦਾ ਅਸਲ ਨਾਂ ਖੁੱਰਮ ਸੀ । ਉਹ 1628 ਈ: ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਰਾਜਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠਿਆ | ਉਸਨੇ ਲਗਪਗ 31 ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ | ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ –

• ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੇ ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠਦੇ ਹੀ ਪਹਾੜੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬੁੰਦੇਲਾਂ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਲਈ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੈਨਾ ਭੇਜੀ ਅਤੇ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਧੀ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।
• 1628 ਈ: ਵਿਚ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਨੌਰੋਜ ਦਾ ਮੇਲਾ ਮਨਾਇਆ। ਇਸ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਭੋਜ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ |
• ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਮੁਮਤਾਜ ਮਹੱਲ ਨਾਲ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਮ ਸੀ । 7 ਜੂਨ, 1631 ਈ: ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ । ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਭਾਰੀ ਦੁੱਖ ਪਹੁੰਚਿਆ । ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਤਾਜਮਹੱਲ, ਮਯੂਰ ਸਿੰਘਾਸਨ ਅਤੇ ਕੋਹੇਨੂਰ ਹੀਰੇ ਲਈ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਅਕਬਰ ਜਾਂ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਕਬਰ ਜਾਂ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ

1. ਰਾਜਾ-ਰਾਜਾ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ । ਉਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੰਤਰੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸਨ-ਵਕੀਲ, ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਆਲਾ, ਮੀਰ ਬਖ਼ਸ਼ੀ, ਸਦਰ-ਏ-ਸਦੂਰ, ਕਾਜ਼ੀ-ਉਲ-ਜ਼ਾਤ ਅਤੇ ਮੀਰ ਸਨ ।
2. ਵਕੀਲ-ਉਹ ਰਾਜ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸੀ । ਉਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਾਰੀਆਂ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਸੀ ।
3. ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਆਲਾ-ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਆਲਾ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਰਾਜ ਦੀ ਆਮਦਨ ਅਤੇ ਖ਼ਰਚ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਰੱਖਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਲਗਾਨ ਉਗਰਾਹੁਣ ਸੰਬੰਧੀ ਨਿਯਮ ਵੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਸੀ ।
4. ਮੀਰ ਬਖਸ਼ੀ-ਮੀਰ ਬਖਸ਼ੀ ਮਨਸਬਦਾਰਾਂ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਰੱਖਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਨਖ਼ਾਹ ਵੰਡਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ ।
5. ਸਦਰ-ਉਸ-ਦੂਰ-ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ । ਉਹ ਪੀਰਾਂ-ਫ਼ਕੀਰਾਂ, ਸੰਤਾਂ-ਮਹਾਤਮਾਂ ਅਤੇ ਵਿੱਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ।
6. ਕਾਜ਼ੀ-ਉਲ-ਕਜ਼ਾਤ-ਉਹ ਇਸਲਾਮੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਆਂ ਬਾਰੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ।
7. ਖਾਨ-ਏ-ਸਾਮਾ-ਉਹ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਅਕਬਰ ਜਾਂ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਂਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਕਬਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ 15 ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਜਾਂ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਨ –

• ਸੂਬੇਦਾਰ-ਸੂਬੇਦਾਰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ । ਉਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਸੀ ।
• ਦੀਵਾਨ-ਉਹ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਵਿੱਤ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ । ਉਹ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੀ ਆਮਦਨ ਅਤੇ ਵਿੱਤ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ।
• ਬਖ਼ਸ਼ੀ-ਉਹ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਸੈਨਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਦਾਗਣ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਸੀ ।
• ਸਦਰ-ਉਹ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਸੰਤਾਂ-ਮਹਾਤਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੀਰਾਂ-ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ।
• ਵਾਕਿਆ ਨਵੀਸ-ਉਹ ਜਾਸੂਸੀ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ । ਉਹ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਚ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ।
• ਕੋਤਵਾਲ-ਉਹ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਪਹਿਰੇਦਾਰੀ ਕਰਨਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਅਕਬਰ ਜਾਂ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ’ਤੇ ਇਕ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਕਬਰ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸਥਾਨਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਸੁਚਾਰੂ ਰੂਪ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰਾਂ ਜਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ, ਪਰਗਨਿਆਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

I. ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ

• ਫ਼ੌਜਦਾਰ-ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਸਰਕਾਰ ਜਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਸਰਕਾਰ ਜਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਉਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਵੀ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਸੀ ।
• ਆਮਿਲ ਗੁਜ਼ਾਰ-ਉਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਲਗਾਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਸੀ ।
• ਬਿਤੀਕਚੀ ਅਤੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨਚੀ-ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਅਧਿਕਾਰੀ ਆਮਿਲ ਗੁਜ਼ਾਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

II. ਪਰਗਨੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ

1. ਸ਼ਿਕਦਾਰ-ਉਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਪਰਗਨੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਸੀ ।
2. ਆਮਿਲ-ਉਸਦਾ ਕੰਮ ਭੁਮੀ ਲਗਾਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਸੀ ।
3. ਪੋਤਦਾਰ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨਗੋ-ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਅਧਿਕਾਰੀ ਆਮਿਲ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

III. ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ-ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਆਮ ਝਗੜਿਆਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਵੀ ਕਰਾਉਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਚੌਧਰੀ, ਮੁਕੱਦਮ ਅਤੇ ਪਟਵਾਰੀ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੰਬੰਧੀ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
I. ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ (1628-1657 ਈ:–ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ 1628 ਈ: ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਰਾਜ ਸਿੰਘਾਸਨ ‘ਤੇ ਬੈਠਿਆ ।

• ਉਸ ਨੂੰ ਬੁੰਦੇਲਖੰਡ ਵਿਚ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਰੋਹਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ । 1628 ਈ: ਵਿਚ ਬੁੰਦੇਲਖੰਡ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਾ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ | ਪਰ ਉਹ ਹਾਰ ਗਿਆ । ਉਸਨੇ 1635 ਈ: ਵਿਚ ਮੁੜ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ।
• 1633 ਈ: ਵਿਚ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਹਿਮਦਨਗਰ ਨੂੰ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ | ਬੀਜਾਪੁਰ ਅਤੇ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ ।
• ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਾਇਸਰਾਇ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ | ਪਰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਬੀਜਾਪੁਰ ਅਤੇ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ।
• ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿਚ ਬਲਖ਼ ਅਤੇ ਬਦਖਸ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸੈਨਾ ਭੇਜੀ, ਪਰ ਉਹ ਸਫਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ ।
• ਉਹ ਈਰਾਨੀਆਂ ਤੋਂ ਕੰਧਾਰ ਖੋਹਣ ਵਿਚ ਵੀ ਸਫਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ ।
• ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਪੁਰਤਗਾਲੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੁਗਲੀ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਬਸਤੀ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਈ ਸੀ । ਉਹ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿਚ ਸਮੁੰਦਰੀ ਡਕੈਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਮੁਗ਼ਲ ਸੈਨਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਗਲੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਸੈਨਾ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵਧੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਕਾਮਰੂਪ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ‘ਤੇ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।
• ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਆਗਰਾ ਵਿਚ ਤਾਜਮਹੱਲ ਬਣਵਾਇਆ । ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨਾਬਾਦ ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਨਵਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵੀ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ । 1657 ਈ: ਵਿਚ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਬਿਮਾਰ ਪੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿਚ ਰਾਜਗੱਦੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਆਰੰਭ ਹੋ ਗਿਆ । ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੂੰ ਆਗਰੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣ ਬੈਠਾ ! .

II. ਜਹਾਂਗੀਰ (1605-1627-ਜਹਾਂਗੀਰ ਅਕਬਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਉਹ 1605 ਈ: ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੁਗਲ ਸਿੰਘਾਸਨ ਤੇ ਬੈਠਿਆ ॥

1. ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਖੁਸਰੋ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਦਮਨ ਕੀਤਾ । ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਅਵਧ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵਿਚ ਲਿਆ ।
2. 1614 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਮੇਵਾੜ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਣਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ | ਪਰ ਉਸਨੇ ਰਾਣਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸ ਸ਼ਰਤ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰਾਂ ‘ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਰਹੇਗਾ ।
3. 1620 ਈ: ਵਿਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਕਾਂਗੜਾ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।
4. ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅਹਿਮਦਨਗਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ | ਪਰ ਅਹਿਮਦਨਗਰ ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਮਲਿਕ ਅੰਬਰ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ |
5. ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਈਰਾਨੀਆਂ ਨੇ ਕੰਧਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੋਂ ਖੋਹ ਲਿਆ । ਇਸ ਨਾਲ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹਾਨੀ ਪੁੱਜੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਪੱਛਮੀ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਪਾਰ ਲਈ ਕੰਧਾਰ ਸ਼ਹਿਰ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ ।
6. ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਕਈ ਯੂਰਪੀਨ ਵੀ ਭਾਰਤ ਆਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਨੂਰਜਹਾਂ ‘ਤੇ ਇਕ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਨੂਰਜਹਾਂ ਨਾਲ 1611 ਈ: ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਇਸਤਰੀ ਸੀ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਅਭਿਲਾਸ਼ੀ ਸੀ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਂਦੀ ਸੀ । ਜਹਾਂਗੀਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਾਜਸੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਸਲਾਹ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਇਕ ਵਾਰ ਜਹਾਂਗੀਰ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਨੂਰਜਹਾਂ ਨੇ ਹੀ ਚਲਾਇਆ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਹੀ ਫਰਮਾਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ।ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਜਹਾਂਗੀਰ ਅਤੇ ਨੂਰਜਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਸਿੱਕੇ ਵੀ ਚਲਾਏ ਗਏ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ (1658-1707 ਈ:) ਦਾ ਰਾਜਕਾਲ ਸੰਕਟਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਸੀ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਕੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਆਖਰੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ 1658 ਤੋਂ 1707 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਦੇ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਚ ਲਗਪਗ ਸਾਰਾ ਭਾਰਤ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ | ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਰਾਜਕਾਲ ਸੰਕਟਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ । ਹੋਇਆ ਸੀ ।

1. 1669 ਈ: ਵਿਚ ਮਥੁਰਾ ਦੇ ਜਾਟਾਂ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਸ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ ਪਰੰਤੁ ਜਾਟਾਂ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ।
2. ਨਰਨੋਲ ਅਤੇ ਮੇਵਾੜ ਵਿਚ ਸੰਤਨਾਮੀਏ ਹਿੰਦੂ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਇਕ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ | ਮੁਗ਼ਲ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ ਨੇ ਸਤਨਾਮੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ | ਪਰੰਤੂ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ ।
3. ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਕਠੋਰ ਭੂਮੀ ਸੁਧਾਰ ਨੀਤੀ ਕਾਰਨ ਬੁੰਦੇਲਾਂ ਨੇ ਬੰਦੇਲਖੰਡ ਵਿਚ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ | ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਵੀ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ।
4. ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਰਾਜਪੂਤ, ਮਰਾਠਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਲੱਗਾ ।

Based upon the Survey of India map with the permission of the Surveyor General of India. The responsibility for the correctness of internal details rests with the publisher. The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate baseline. The external boundaries and coastlines of India agree with the Record Master copy certified by the Survey of India.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੁਰੁ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼-ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ ਬਣੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਨੀਤੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਨਰਾਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ | ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੁਆਰਾ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਦਸਵੰਧ ਅਤੇ ਭੇਟਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ | ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ 1675 ਈ: ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਵਿਖੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼-ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਗੁਰੁ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਬਣੇ ।

ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ । 1699 ਈ: ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੁ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਯੁੱਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ । ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹੋਰ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਅੱਤਿਆਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਜੀਉਂਦੇ ਹੀ ਸਰਹਿੰਦ ਵਿਖੇ ਕੰਧ ਵਿਚ ਚਿਣ ਦਿੱਤਾ । ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼-1707 ਈ: ਵਿਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਮਿੱਤਰਤਾਪੂਰਨ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕੀਤੇ । ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਇਕ ਪਠਾਣ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿਚ ਛੁਰਾ ਖੋਭ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ 1708 ਈ: ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ । ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਦੱਖਣ ਨੀਤੀ ‘ਤੇ ਇਕ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਲਗਪਗ 25 ਸਾਲ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਬਤੀਤ ਕੀਤੇ ।ਉਹ ਸੁੰਨੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਦੱਖਣ ਦੇ ਬੀਜਾਪੁਰ ਅਤੇ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਸ਼ੀਆ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਰਾਜ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਦਮਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । 1686 ਈ: ਵਿਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਬੀਜਾਪੁਰ ਅਤੇ 1687 ਈ: ਵਿਚ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ’ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਭਾਵੇਂ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਤਾਂ ਵੀ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ 1 ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਮਰਾਠਿਆਂ ਦਾ ਦਮਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ । 1707 ਈ: ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਦੀ
ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਅਯੋਗ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਨ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ 1739 ਈ: ਵਿਚ ਈਰਾਨ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਨਾਦਰਸ਼ਾਹ ਨੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਹ ਹਮਲਾ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ । ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਹਮਲੇ ਨਾਲ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਯੂਰਪੀਅਨਾਂ ਦੇ ਆਗਮਨ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਰਾਜਕਾਲ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਵਪਾਰੀ ਭਾਰਤ ਆਏ । ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵਿਲੀਅਮ ਹਾਕਨਜ਼ ਅਤੇ ਸਰ ਥੋਮਸ ਰਾਓ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ ।
ਵਿਲੀਅਮ ਹਾਕਨਜ਼ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਸਾਲ (1608-1611) ਤਕ ਰਿਹਾ । 1612 ਈ: ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੂਰਤ ਵਿਖੇ ਇਕ ਫੈਕਟਰੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ । ਸਰ ਥਾਮਸ ਰਾਓ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦਾ ਰਾਜਦੂਤ ਸੀ । ਉਹ 1615 ਈ: ਵਿਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਆਇਆ । ਉਹ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਪਾਰੀਆਂ ਲਈ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਸੰਬੰਧੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਰਿਹਾ ।

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ੳ) ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ

1. ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ	(i) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ
2. ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ	(ii) ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ
3. ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼	(iii) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ
4. ਆਗਰੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ	(iv) ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ।

ਉੱਤਰ-
1. ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ (iii) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ
2. ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ (i) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ
3. ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ (ii) ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ
4. ਆਗਰੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ (iv) ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ॥

(ਅ) ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਕਨਵਾਹ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਸੀ ? ਇਹ ਲੜਾਈ ਕਦੋਂ ਹੋਈ ਸੀ ?
(i) 1527 ਈ:
(ii) 1529 ਈ:
(iii) 1556 ਈ: ।
ਉੱਤਰ-
(i) 1527 ਈ: ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਾਜਾ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਕਿਸ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਸਕ ਦਾ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ ?
(i) ਬਾਬਰ
(ii) ਹੁਮਾਯੂੰ
(iii) ਅਕਬਰ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਅਕਬਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਸਕ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਕੀ ਨਾਂ ਸੀ ?

(i) ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ
(ii) ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ
(iii) ਜਹਾਂਗੀਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ।

Punjab State Board PSEB 6th Class Social Science Book Solutions Geography Chapter 1 ਪ੍ਰਿਥਵੀ : ਸੂਰਜ-ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਅੰਗ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Social Science Geography Chapter 1 ਪ੍ਰਿਥਵੀ : ਸੂਰਜ-ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਅੰਗ

SST Guide for Class 6 PSEB ਪ੍ਰਿਥਵੀ : ਸੂਰਜ-ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਅੰਗ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
I. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਹਿਮੰਡ ਵਿਚਲੇ ਪ੍ਰਤੀਰੂਪਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਰੇ ਤਾਰਿਆਂ, ਨ੍ਹਿਆਂ, ਉਪਗ੍ਰਹਿਆਂ, ਧੂੜ ਕਣਾਂ ਅਤੇ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਹਿਮੰਡ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਹਿਮੰਡ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸਦੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ।
ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਰੂਪ-

1. ਗਲੈਕਸੀ ਜਾਂ ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ
2. ਸੂਰਜ
3. ਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਉਪਗ੍ਰਹਿ
4. ਛੋਟੇ ਗ੍ਰਹਿ
5. ਪੂਛਲ ਤਾਰੇ ਜਾਂ ਧੂਮਕੇਤੂ
6. ਉਲਕਾ ਅਤੇ ਉਲਕਾ ਪਿੰਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਉਪਹਿ ਸੂਰਜੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅੰਤਰ ਹਨ-

ਗ੍ਰਹਿ	ਉਪਗ੍ਰਹਿ
1. ਇਹ ਖਗੋਲੀ ਪਿੰਡ ਸੂਰਜ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ।	1. ਇਹ ਖਗੋਲੀ ਪਿੰਡ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
2. ਸੂਰਜ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅੱਠ ਹੈ ।	2. ਸੂਰਜ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਉਪਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
‘ਸੂਰਜੀ ਪਰਿਵਾਰ’ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਰਜ, ਉਸਦੇ ਹਿ, ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੇ ਉਪਹਿ, ਛੋਟੇ ਹਿ ਆਦਿ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸੂਰਜੀ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸੂਰਜ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਹਿ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਉਪਰ੍ਹਿਆਂ ਸਹਿਤ ਸੂਰਜ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿਆਂ ਦੀ ਦੂਰੀ ਦੀ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕਰੋ । ਦੱਸੋ ਕਿ ਕਿਹੜਾ ਗ੍ਰਹਿ ਸਭ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹੜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜੇ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਬੁੱਧ-580 ਲੱਖ ਕਿ. ਮੀ.
2. ਸ਼ੁੱਕਰ-1080 ਲੱਖ ਕਿ. ਮੀ.
3. ਧਰਤੀ-1490 ਲੱਖ ਕਿ. ਮੀ.
4. ਮੰਗਲ-2270 ਲੱਖ ਕਿ. ਮੀ.
5. ਬ੍ਰਹਿਸਪਤੀ-7780 ਲੱਖ ਕਿ. ਮੀ.
6. ਸ਼ਨੀ-14260 ਲੱਖ ਕਿ. ਮੀ.
7. ਯੂਰੇਨਸ-28700 ਲੱਖ ਕਿ. ਮੀ.
8. ਨੇਪਚੂਨ-44970 ਲੱਖ ਕਿ. ਮੀ. ।
   ਨੇਪਚੂਨ ਹਿ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੈ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜੇ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹਿਆਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕਰੋ ਅਤੇ ਦੱਸੋ ਕਿ ਕਿਹੜਾ ਹਿ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਘੱਟਦੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਿਆਂ ਦਾ ਕੂਮ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ-ਹਿਸਪਤੀ, ਸ਼ਨੀ, ਯੁਰੇਨਸ, ਨੇਪਚੂਨ, ਧਰਤੀ, ਸ਼ੱਕਰ, ਮੰਗਲ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ।
ਹਿਸਪਤੀ ਹਿ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਤੁਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਕਿਹੜੇ ਤੱਥ ਜਾਣਦੇ ਹੋ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਤੁਸੀਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਨੁਹਾਰ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਪੁਲਾੜ ਤੋਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਚਿੱਤਰ ਲਏ ਗਏ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੋਲ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਧਰਤੀ ਦਾ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪੁਲਾੜ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਗੋਲ ਹੈ । ਪਰ ਧਰਤੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੋਲ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਧਰੁਵਾਂ ‘ਤੇ ਇਹ ਕੁੱਝ ਚਪਟੀ ਹੈ ।
3. ਆਕਾਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦਾ ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਪੰਜਵਾਂ ਸਥਾਨ ਹੈ ।

ਪਸ਼ਨ 7.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ : ਉਪਹਿ, ਉਲਕਾ, ਅਰਧ ਗੋਲਾ, ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ, ਪੂਛਲ-ਤਾਰਾਂ, ਧੁਰਾ, ਛੋਟੇ ਹਿ, ਚੰਨਹਿਣ ।
ਉੱਤਰ-

• ਉਪਹਿ – ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਉਹ ਆਕਾਸ਼ੀ ਗੋਲੇ ਹਨ, ਜੋ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਚੰਦਰਮਾ ਧਰਤੀ ਦਾ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਹੈ । ਇਹ ਧਰਤੀ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਉਲਕਾ – ਉਲਕਾਵਾਂ ਸੌਰ ਮੰਡਲ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਇਕ ਲਕੀਰ ਜਿਹੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਲਕੀਰ ਤਦ ਬਣਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਪਦਾਰਥ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਗੜ ਖਾ ਕੇ ਜਲਨ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਟੁੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਤਾਰਾ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਅਰਧ ਗੋਲਾ – ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਭਾਗ ਅਰਧ-ਗੋਲਾ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਉੱਤਰੀ ਭਾਗ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਅਰਧ-ਗੋਲਾ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਗ ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਅਰਧ ਗੋਲਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ – 0° ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ-ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੂਰਵੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਦੋ ਸਮਾਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੀ ਹੈ ।
• ਪੂਛਲ ਤਾਰਾ – ਪੂਛਲ ਤਾਰਾ ਗੈਸੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੂਰਜ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਉਣ ‘ਤੇ ਇਹ ਚਮਕਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਪੂਛ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਧੁਰਾ – ਧੁਰਾ ਧਰਤੀ ਦੇ ਮੱਧ ਤੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨ ਵਾਲੀ ਇਕ ਕਲਪਿਤ ਰੇਖਾ ਹੈ । ਇਹ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਧਰਤੀ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ ‘ਤੇ ਹੀ ਸੂਰਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ | ਧੁਰੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦਾ ਧੁਰਾਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਛੋਟੇ ਹਿ – ਮੰਗਲ ਅਤੇ ਹਿਸਪਤੀ ਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਪਿੰਡ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਹਿ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਚੰਨ-ਗ੍ਰਹਿਣ – ਧਰਤੀ ਸੂਰਜ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਚੰਨ ਧਰਤੀ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ । ਘੁੰਮਦੇ ਹੋਏ ਜਦੋਂ ਕਦੀ ਧਰਤੀ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਚੰਨ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਚੰਨ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ , ਇਸਨੂੰ ਚੰਨ-ਗ੍ਰਿਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

II. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

(1) ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਚਪਟਾ ਗੋਲਾ ਹੈ, ਇਸਨੂੰ ………………………… ਆਖਦੇ ਹਨ ।
(2) ਧਰਤੀ ਦਾ ਘੇਰਾ ਲਗਪਗ …………………………. ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ ।
(3) ਧਰਤੀ ਦਾ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੇ ਵਿਆਸ ………………………….. ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰੁਵਾਂ ‘ਤੇ ਧਰਤੀ ਦਾ ਵਿਆਸ …………………………. ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਘੱਟ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(1) ਧਰਤ-ਗੋਲਾ,
(2) 40,000,
(3) 12,756, 44.

PSEB 6th Class Social Science Guide ਪ੍ਰਿਥਵੀ : ਸੂਰਜ-ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਅੰਗ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੂਰਜ ਦੇ ਅੱਠ ਉਪਹਿ ਹਨ । ਘੱਟਦੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਧਰਤੀ ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਉਪਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨੈਪਚੂਨ ਅਤੇ ਸ਼ੱਕਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਧਰਤੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੋਲ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਹ ਆਪਣੇ ਕਿਸ ਭਾਗ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਚਪਟੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰੁਵਾਂ ‘ਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਾਰੇ ਖਗੋਲੀ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਸਮੂਹਿਕ ਨਾਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ । ਉਹ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਿਮੰਡ ।

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉਪਹਿ ਕਿਸ ਆਕਾਸ਼ੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਸੂਰਜ
(ਅ) ਆਪਣੇ ਗ੍ਰਹਿ
(ੲ) ਪੂਛਲ ਤਾਰਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਆਪਣੇ ਗ੍ਰਹਿ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਧਰਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਖਗੋਲੀ ਪਿੰਡ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਧਰਤੀ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਦੱਸੋ ਕਿ ਇਹ ਕੀ ਹੈ ?

(ੳ) ਇਹ ਧਰਤੀ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਹੈ ।
(ਅ) ਇਹ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦਾ ਉਪਹਿ ਚੰਦਰਮਾ ਹੈ
(ੲ) ਇਹ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਡਿੱਗਿਆ ਇੱਕ ਉਲਕਾ ਪਿੰਡ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਇਹ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦਾ ਉਪਹਿ ਚੰਦਰਮਾ ਹੈ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਧਰਤ ਦੀ ਅਧਿਕਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਿਸ ਆਕਾਸ਼ੀ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਧਰਤ ਗੋਲਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਧਰਤੀ
(ਅ) ਚੰਨ
(ੲ) ਉਲਕਾ ਪਿੰਡ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਧਰਤੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਹੜੇ ਆਕਾਸ਼ੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਇਕ ਲਕੀਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਗ੍ਰਹਿ
(ਅ) ਉਲਕਾ
(ੲ) ਧਰਤੀ ਦਾ ਧੁਰਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਉਲਕਾ

ਠੀਕ (√) ਅਤੇ ਗਲਤ ਕਥਨ (×) :

1. ਉਲਕਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਡਿੱਗਣ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਖੱਡੇ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
2. ਧਰਤੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਣ ਨਾਲ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਬਣਦੇ ਹਨ ।
3. ਧਰਤੀ ਦਾ ਧੁਰਾ ਬਿਲਕੁਲ ਸਿੱਧਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
1. (√)
2. (√)
3. (×)

ਸਹੀ ਜੋੜੇ :

1. ਸ਼ਨੀ	(ਉ) 88 ਦਿਨ ਵਿਚ ਪਰਿਕਰਮਾ
2. ਹੈਲੇ ਦਾ ਪੂਛਲ ਤਾਰਾ	(ਅ) ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹਿ
3. ਬੁੱਧ	(ੲ) ਉਪਗ੍ਰਹਿ
4. ਚੰਨ	(ਸ) 76 ਸਾਲ ।

ਉੱਤਰ-

1. ਸ਼ਨੀ	ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹਿ
2. ਹੈਲੇ ਦਾ ਪੂਛਲ ਤਾਰਾ	76 ਸਾਲ
3. ਬੁੱਧ	88 ਦਿਨ ਵਿਚ ਪਰਿਕਰਮਾ
4. ਚੰਨ	ਉਪਹਿ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਤਾਰਾ ਮੰਡਲ (ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਡਲ) ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਵਾਲੇ ਤਾਰਾ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਤਾਰਾ-ਮੰਡਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਪਤਰਿਸ਼ੀ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਪਤਰਿਸ਼ੀ ਇੱਕ ਤਾਰਾ ਮੰਡਲ ਹੈ, ਜੋ ਸੱਤ ਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਪਤਰਿਸ਼ੀ ਤਾਰਾ-ਮੰਡਲ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਪਤਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਰਿੱਛ ਵਰਗੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਾਰਿਆਂ, ਹਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਆਕਾਸ਼ੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਲੋਕ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਲੋਕ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਧਰੁਵ ਤਾਰੇ (ਪੋਲੀਸ) ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਤਾਰਾ ਉੱਤਰ ਦਿਸ਼ਾ ਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਾਡਾ ਸੂਰਜ ਮੰਡਲ ਕਿਸ ਗਲੈਕਸੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਨੇਬੁਲਾ (Nebula) ਦਾ ਅਰਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਹਿਆਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਬੱਦਲਾਂ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੱਦਲਾਂ ਨੂੰ ਨੇਬਲਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਛੋਟੇ ਗ੍ਰਹਿ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੁੱਖ ਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਅਨੇਕਾਂ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਪਿੰਡ ਸੂਰਜ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਹਿ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਉਲਕਾ ਪਿੰਡ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਛੋਟੇ ਗ੍ਰਹਿ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਟਕਰਾ ਕੇ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਆ ਡਿਗਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਲਕਾ ਪਿੰਡ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸੂਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਲਗਪਗ ਕਿੰਨੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਗਪਗ 8 ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
‘ਗ੍ਰਹਿ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-‘ਗ੍ਰਹਿ’ ਸ਼ਬਦ ਯੂਨਾਨੀ ਸ਼ਬਦ ਪਲੇਨਟਾਈ (Planetai) ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ-ਘੁੰਮਣ ਵਾਲਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਲਗਪਗ 15 ਕਰੋੜ ਕਿ. ਮੀ. ਦੂਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸੂਰਜ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਰਜ ਦੀ ਗੁਰੂਤਾ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ‘ਹਿ ਪੱਥ’ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਰੇ ਗ੍ਰਹਿ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਹਿ ਦਾ ਇਹ ਮਾਰਗ ਉਸਦਾ ਹਿ ਪੱਥ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਕਿਹੜੇ ਹਿ ਦੇ ਉਪਹਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਨੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਆਕਾਰ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਧਰਤੀ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਵਾਂ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜਵਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਅਦੁੱਤਾ ਹਿ ਕਿਉਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੱਠ ਗਹਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਹੀ ਜੀਵਨ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਅਦੁੱਤਾ ਗ੍ਰਹਿ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਚੰਨ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦੀ ਇਕ ਪਰਿਕਰਮਾ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਲਗਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
27 ਦਿਨ, 7 ਘੰਟੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਸਾਨੂੰ ਚੰਨ ਦਾ ਸਦਾ ਇੱਕ ਹੀ ਭਾਗ ਕਿਉਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੰਨ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਲਾਉਣ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪਰਿਕਰਮਾ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਸਮਾਂ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਚੰਨ ਦਾ ਸਦਾ ਇੱਕ ਹੀ ਭਾਗ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਚੰਨ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਵਿਚਾਲੇ ਦੂਰੀ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਗਪਗ 3,84,400 ਕਿ. ਮੀ. ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਚੰਨ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਚਮਕਦਾ ਹੋਇਆ ਕਿਉਂ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੰਨ ਸੂਰਜ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਾਲ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਇੱਕ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਸੂਰਜ ਮੰਡਲ ਦੇ ਹਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ, ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੂਰੀ-ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬੁੱਧ, ਸ਼ੱਕਰ, ਧਰਤੀ, ਮੰਗਲ, ਹਿਸਪਤੀ, ਸ਼ਨੀ, ਯੁਰੇਨਸ ਅਤੇ ਨੇਪਚੂਨ । ਬੁੱਧ ਸੂਰਜ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜੇ ਅਤੇ ਨੇਪਚੂਨ ਸਭ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਲ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਹਿਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਘੁੰਮਦੇ ਹੋਏ ਇਕ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਬੱਦਲ ਤੋਂ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਖੱਦਲ ਨੂੰ ਨੇਬੁਲਾ (Nebula) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਸੂਰਜ ਦੀ ਗੁਰੂਤਾ ਸ਼ਕਤੀ ਕਾਰਨ ਹੋਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗ੍ਰਹਿ ਸੂਰਜ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਂ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਰੇ ਗ੍ਰਹਿ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ‘ਗ੍ਰਹਿ ਪੱਥ’ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸੂਰਜ ਦਾ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸਮਾਂ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਗ੍ਰਹਿ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
‘ਗ੍ਰਹਿ’ ਸੂਰਜ ਦੁਆਲੇ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਆਕਾਸ਼ੀ ਪਿੰਡ ਹਨ । ਇਹ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਤਾਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਹ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਤਾਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਧਰਤੀ ਨੂੰ ‘ਨੀਲਾ ਗ੍ਰਹਿ’ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਤਿਹਾਈ ਭਾਗ ਮੈਦਾਨੀ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਬਾਕੀ ਦੋ-ਤਿਹਾਈ ਭਾਗ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਦੀ ਅਧਿਕਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੁਲਾੜ ਤੋਂ ਦੇਖਣ ‘ਤੇ ਧਰਤੀ ਨੀਲੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਧਰਤੀ ਨੂੰ “ਨੀਲਾ ਹਿ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਉਪਹਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਾਰੇ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

ਉਪਗ੍ਰਹਿ	ਤਾਰੇ
1. ਉਪਹਿ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ।	1. ਤਾਰੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ ‘ਤੇ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ ।
2. ਉਪਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਤਾਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।	2. ਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਤਾਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਉਪਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸੀਮਤ ਹੈ ।	3. ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਸੀਮਿਤ ਹੈ ।
4. ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਟਿਮਟਿਮਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ ਹਨ ।	4. ਤਾਰੇ ਟਿਮਟਿਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਗਲੈਕਸੀ ਕਿਸਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਤਾਰਾ ਮੰਡਲ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਸਾਡੇ ਤੋਂ 200 ਕਰੋੜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਾਲ ਦੁਰ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਾਰਾ ਮੰਡਲਾਂ ਨੂੰ ਗਲੈਕਸੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਗਲੈਕਸੀ ਵਿੱਚ ਲਗਪਗ ਇੱਕ ਲੱਖ ਮਿਲੀਅਨ ਤਾਰੇ ਅਤੇ ਹਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੌਰ ਮੰਡਲ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ । ਚਿੱਤਰ ਵੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੌਰ ਮੰਡਲ ਦੀ ਰਚਨਾ-ਸੂਰਜ (ਤਾਰਾ) ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸੌਰ ਮੰਡਲ (ਸੌਰ ਪਰਿਵਾਰ) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸੌਰ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ, ਉਸਦੇ 8 ਹਿ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਪਹਿ, ਅਨੇਕਾਂ ਛੋਟੇ ਹਿ, ਧੁਮਕੇਤੁ ਅਤੇ ਉਲਕਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਸੌਰ ਮੰਡਲ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ-

ਸੂਰਜ – ਸੁਰਜ ਸੌਰ-ਮੰਡਲ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮੈਂਬਰ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਲਗਪਗ 13 ਲੱਖ ਗੁਣਾ ਵੱਡਾ ਹੈ । ਇਸਦੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਲਗਪਗ 15 ਕਰੋੜ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ । ਇਹ ਬਲਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਗੋਲਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੌਰ ਮੰਡਲ ਲਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਤਾਪ ਦਾ ਸੋਮਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਲਗਪਗ 8 ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ।

ਗ੍ਰਹਿ – ਸੌਰ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਅੱਠ ਗ੍ਰਹਿ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹਨ-ਬੁੱਧ, ਸ਼ੁਕਰ, ਧਰਤੀ, ਮੰਗਲ, ਹਿਸਪਤੀ, ਸ਼ਨੀ, ਯੁਰੇਨਸ ਅਤੇ ਨੈਪਚੁਨ । ਬੁੱਧ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਿਸਪਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਗ੍ਰਹਿ ਹੈ । ਸ਼ਨੀ ਗ੍ਰਹਿ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁੰਦਰ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਕਈ ਛੱਲੇ ਹਨ । ਗ੍ਰਹਿ ਆਪਣਾ ਤਾਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਉਪਹਿ – ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਲ੍ਹਿਆਂ ਵਾਂਗ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਵੀ ਆਪਣਾ ਤਾਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਨੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਹਨ । ਚੰਨ ਧਰਤੀ ਦਾ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਗ੍ਰਹਿ – ਇਹ ਕਿਸੇ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਹਨ, ਜੋ ਮੰਗਲ ਅਤੇ ਹਿਸਪਤੀ ਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ – ਸੁਰਜ, ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਅਤੇ ਉਪਗ੍ਰਹਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੌਰ ਮੰਡਲ ਦੇ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ ਹਨ-ਧੂਮਕੇਤੂ, ਉਲਕਾਵਾਂ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਗ੍ਰਹਿ । ਧੁਮਕੇਤੂ ਨੂੰ ਪੁਛਲ ਤਾਰਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧੁਮਕੇਤੂ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਹੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਟੁੱਟਦੇ ਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਉਲਕਾਵਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚੰਨ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ (ਬਦਲਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ) ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੰਨ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮਾਤਰ ਉਪਹਿ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਲਗਪਗ 3 ਲੱਖ, 84 ਹਜ਼ਾਰ, 400 ਕਿ. ਮੀ. ਦੂਰ ਹੈ । ਇਸ ‘ਤੇ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ।

ਚੰਨ ਦੀਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ – ਚੰਨ ਧਰਤੀ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸੂਰਜ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਅਵਸਥਾ ਹਰ ਰਾਤ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਸਾਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚੰਨ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਬਦਲ ਰਹੀ ਹੈ । ਚੰਨ ਦੀਆਂ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਆਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਚੰਨ ਦੀਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ-

1. ਨਵਾਂ ਚੰਨ ਜਾਂ ਅਮਾਵਸ (ਮੱਸਿਆ) – ਜਦੋਂ ਚੰਨ ਦਾ ਦੁਰ ਵਾਲਾ ਭਾਗ ਵੀ ਸੂਰਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਦ ਚੰਦਰਮਾ ਚਮਕਦਾ ਤਾਂ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਚਮਕਦਾ ਹੋਇਆ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਚੰਨ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ‘ਨਵਾਂ ਚੰਨ’ ਜਾਂ ‘ਅਮਾਵਸ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

2. ਪੂਰਾ ਚੰਨ ਜਾਂ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ – ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਚੰਨ ਇੱਕ ਪਤਲੀ ਜਿਹੀ ਚਾਪ ਵਾਂਗ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । 15 ਦਿਨ ਤੱਕ ਵੱਧਦੇ-ਵੱਧਦੇ ਇਹ ਗੋਲ ਆਕਾਰ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਚੰਨ ਜਾਂ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਚੰਨ ਘੱਟਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੜ ਅਮਾਵਸ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਪੜਾਅ ਪੂਰੇ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਚੰਨ 29 ਦਿਨ 12 ਘੰਟੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।