Bhagya

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Book Solutions Chapter 1 ਵਾਤਾਵਰਣ (Environment) Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Environmental Education Chapter 1 ਵਾਤਾਵਰਣ

Environmental Education Guide for Class 11 PSEB ਵਾਤਾਵਰਣ Textbook Questions and Answers

(ਉ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਸਾਡਾ ਆਲਾ-ਦੁਆਲਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ ਦੋਵੇਂ ਅੰਸ਼ ਆਪਸ ਵਿਚ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਕੋਈ ਰੋਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਜੀਵ/ਜੈਵ ਅੰਗ (Biotic Components) ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵਅਜੈਵ ਅੰਗ (Abiotic Components) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪਸਾਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ, ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਵੈ ਪੋਸ਼ੀ/ਸਵੈ-ਆਹਾਰੀ (Autotrophs) ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਜੀਵ ਜਿਹੜੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ/ਸਵੈ-ਆਹਾਰੀ ਜੀਵ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਸਾਰੇ ਹਰੇ ਪੌਦੇ ਆਦਿ । ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਜੀਵ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜੀਵਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦਾ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਹਰੇ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪਰ-ਆਹਾਰੀ (Heterotrophs) ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਜੀਵ ਜੋ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਸਵੈਆਹਾਰੀਆਂ ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਉੱਪਰ ਆਪਣੀਆਂ ਭੋਜਨ ਸੰਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹੋਣ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਰ-ਆਹਾਰੀ (Heterotrophs) ਆਖਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂਉੱਲੀ, ਸ਼ੇਰ, ਪੰਛੀ ਆਦਿ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਪਤਕਾਰ (Consumers) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਪੌਦੇ ਜੋ ਕਿ ਹਰੇ ਨਹੀਂ ਹਨ) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜੀਵ-ਮੰਡਲ (Biosphere) ਸੁਰੱਖਿਆ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਰਿਜ਼ਰਵ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਸੁਰੱਖਿਅੰਤ ਖੇਤਰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਦਖ਼ਲ ਉੱਪਰ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਾਡੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪੰਜ ਤੱਤ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ, ਜਲ, ਹਵਾ, ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਪੁਲਾੜ

(ਅ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ –
ਜੈਵ ਅੰਗ (Biotics) |’ ਅਜੈਵ ਅੰਗ (Abiotic) 1. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸਜੀਵ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਜੈਵਿਕ | 1. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਨਿਰਜੀਵ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ, | • ਅੰਸ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਅਜੈਵਿਕ ਅੰਸ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 2. ਜਿਵੇਂ-ਉਤਪਾਦਕ ਪੌਦੇ), ਖ਼ਪਤਕਾਰ 2. ਜਿਵੇਂ-ਜਲਵਾਯੂ, ਊਰਜਾ, ਵਰਖਾ, (ਮਨੁੱਖ, ਜਾਨਵਰ) , ਅਤੇ ਨਿਖੇੜਕ ਸੌਰ ਵਿਕਿਰਨਾਂ, ਤਾਪਮਾਨ, ਹਵਾ, ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ) ਆਦਿ।
ਮਿੱਟੀ, ਰੌਸ਼ਨੀ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮਾਜ (Socialistic Society)ਚੰਗਾ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? |
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮਾਜ (Socialistic Society) ਇਸ ਲਈ ਚੰਗਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮੂਹ ਨੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ
ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਨਿਯਮ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਦੁਆਰਾ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚਾਲੇ ਸੰਤੁਲਨ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਲਾਭ ਅਤੇ ਹਾਨੀਆਂ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਕੁਵਰਤੋਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵੱਧ ਸੁਚੇਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਥਲ-ਮੰਡਲ (Hydrosphere) ਅਤੇ ਜਲ-ਮੰਡਲ (Lithosphere) ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਥਲ-ਮੰਡਲ (Lithosphere) ਤੋਂ ਭਾਵ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਾ ਦਾ ਉਪਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਜੋ ਜੀਵਾਂ, ਪੌਦਿਆਂ, ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਖਣਿਜੀ ਤੱਤ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਜਲ-ਮੰਡਲ (Hydrosphere) ਵਿਚ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਮੁੰਦਰ, ਝੀਲਾਂ, ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਲ-ਸਰੋਤ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਜਲੀ-ਜੀਵ ਅਤੇ ਜਲੀਪੌਦੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਿੱਧ ਕਰੋ ਕਿ , ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Biological atmosphere) ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦਕ (Producers) ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ।
ਉੱਤਰ-
ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਵਿਚ ਹਰੇ ਪੌਦੇ, ਘਾਹ, ਝਾੜੀਆਂ, ਹਰੀ-ਕਾਈ, ਫਾਈਟੋ ਪਲੈਂਕਟਾਨ ਅਤੇ ਗੰਧਕ ਜੀਵਾਣੂ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਉਤਪਾਦਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ
ਕਿਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਕਲੋਰੋਫਿਲ (Chlorophyll ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ
ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੰਧਕ (Sulphur) ਜੀਵਾਣੁ ਆਪਣੇ ਕਾਰਬਨੀ ਭੋਜਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਤਪਾਦਕ ਪੁਰੇ ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਭੋਜਨ, ਆਸਰਾ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

(ੲ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਉੱਪਰ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਹੋਂਦ ਹੀ ਮੁੱਕ ਜਾਵੇਗੀ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਲਈ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਅਵਲੋਚਨਾ ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵੱਲ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਪੋਸਟਰਾਂ, ਰੈਲੀਆਂ, ਨਾਟਕਾਂ, ਫਿਲਮਾਂ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸਮਝਦਾਰ ਅਤੇ ਅਸਰ ਰਸੂਖ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਧਾਰਣ ਲਈ ਗੰਭੀਰ ਰੂਚੀ ਦਿਖਾ ਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ। ਇਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅਪਘਟਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਮਝ ਵਿਚ ਆ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਲੋਕ ਇਹ ਵੀ ਸਮਝ ਜਾਣਗੇ ਕਿ ਤਕਨੀਕੀ ਵਿਕਾਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਦਾ ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Physical Environment ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵੇਰਵਾ ਦਿਓ। ‘ ‘
ਉੱਤਰ-
ਥਲ ਮੰਡਲ, ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਅਤੇ ਜਲ ਮੰਡਲ ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Physical Environment) ਦੇ ਤਿੰਨ ਅੰਸ਼ ਹਨ-
ਵਾਯੂਮੰਡਲ (Atmosphere)-ਇਹ ਜੀਵਨ ਰੱਖਿਅਕ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਇਕ ਗਿਲਾਫ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਢੱਕੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ O₂, (ਆਕਸੀਜਨ ਗੈਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹ ਲੈਣਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਉਪਯੋਗ ਜੀਵਨ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ CO₂, ਵੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਵਾਸਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀਨ ਹਾਉਸ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰੱਖ ਕੇ ਠੰਡਾ ਅਤੇ ਗਰਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ O₂, CO, ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜਲ ਵਾਸ਼ਪ, N₂ਰ ਆਦਿ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। |

ਜਲ-ਮੰਡਲ (Hydrosphere)-ਇਸ ਵਿਚ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜਲ ਸਰੋਤ; ਜਿਵੇਂ ਸਮੁੰਦਰ, ਝੀਲਾਂ, ਨਦੀਆਂ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਜਲ-ਮੰਡਲ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰੀਰਕ, ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਲਈ ਜਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਤਾਪਮਾਨ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵੀ ਔਸਤ ਪੱਧਰ ਤੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਥਲ-ਮੰਡਲ (Lithosphere)-ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸੜਾ। ਥਲ-ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਪੌਦਿਆਂ, ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਖਣਿਜ ਤੱਤ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਥਾਂਵਾਂ ਅਤੇ ਹਾਲਤਾਂ, ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕਿਵੇਂ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋਗੇ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਇਕ ਵਿਚਾਰਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਭਾਈਵਾਲ ਹੈ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ, ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ। ਸਭਿਆਚਾਰਕ . ਦੇ ਅੰਸ਼, ਕੁਦਰਤੀ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਾਡਾ ਵਾਤਾਵਰਣ, ਸਾਡੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਲੋੜਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ-ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅੰਸ਼ ਲੋੜੀਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ- ਸਾਨੂੰ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹਿਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜਲ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਹੇਠਾਂ ਡਿਗਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਦਯੋਗਾਂ ਕਾਰਨ ਵੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਸ਼ ਜਿਵੇਂ ਜਲ, ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਬੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ, ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦਾ ਇਹ ਫਰਜ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰੇ। ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਹੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਨੂੰ ਸਫਲ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਵਿਚਾਰਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਭਾਈਵਾਲ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰੇ ਤਾਂ ਹੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜੀਆਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Biological Atmosphere) ’ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖੁਰਾਕੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਉਤਪਾਦਕ, ਖ਼ਪਤਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਖੇੜਕਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਉਤਪਾਦਕ (Producers)-ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਵਿਚ ਹਰੇ ਪੌਦੇ, ਘਾਹ, ਝਾੜੀਆਂ, ਹਰੀਕਾਈ, ਫਾਈਟੋ ਪਲੈਂਕਟਾਨ ਅਤੇ ਗੰਧਕ ਜੀਵਾਣੁ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਉਤਪਾਦਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਰਾਹੀਂ CO₂, ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੰਧਕ ਜੀਵਾਣੂ ਆਪਣੇ ਕਾਰਬਨੀ ਭੋਜਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਰਸਾਇਣਿਕ ਊਰਜਾ ਦੁਆਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਤਪਾਦਕ ਪੂਰੇ ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਭੋਜਨ, ਆਸਰਾ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Consumers)-ਮਨੁੱਖ ਸਹਿਤ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਖਪਤਕਾਰ ਵਰਗ ਵਿਚੋਂ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਖ਼ੁਦ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਭੋਜਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਖਪਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ,

• ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Primary Consumer)
• ਦੂਸਰੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Secondary Consumer)
• ਤੀਸਰੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Tertiary Consumer)
• ਚੌਥੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Quatenary Consumer |

ਨਿਖੇੜਕ (Decomposers)-ਉਹ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ, ਜਿਹੜੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਐਂਜਾਇਮਾਂ ਦਾ ਰਿਸਾਅ ਕਰਕੇ ਅਪਘਟਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਪਘਟਨ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਬਨੀ ਤੱਤ, ਗੈਸਾਂ ਅਤੇ ਅਕਾਰਬਨੀ ਤੱਤ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਸ) ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਡਾਊਨ (Down) ਦੇ ‘ਸਮੱਸਿਆ ਧਿਆਨ ਚੱਕਰ ਦੇ ਪੰਜ ਪੜਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਡਾਊਨ ਦੇ ‘ਸਮੱਸਿਆ ਧਿਆਨ ਚੱਕਰ’ (Issue Attention Cycle) ਅਨੁਸਾਰ, ਜਨਤਾ ਦੀ ਰੁਚੀ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਪੰਜ ਪੜਾਵਾਂ ਵਾਲਾ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਚੱਕਰ, ਦੇ ਪੰਜ ਪੜਾਅ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਹਨ –

1. ਪਹਿਲਾ ਪੜਾਅ (First State)-ਇਹ ਉਹ ਪੜਾਅ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਲਈ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
2. ਦੂਸਰਾ ਪੜਾਅ (Second Stage-ਇਸ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਅਵਲੋਕਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵੱਲ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਪੋਸਟਰਾਂ, ਰੈਲੀਆਂ, ਨਾਟਕਾਂ, ਫਿਲਮਾਂ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
3. ਤੀਸਰਾ ਪੜਾਅ (Third Stageਇਸ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਲੋਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਗੰਭੀਰ ਰੂਚੀ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅਪਘਟਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਮਝ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲੋਕ ਇਹ ਵੀ ਸਮਝ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤਕਨੀਕੀਵਿਕਾਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਦਾ ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

4. ਚੌਥਾ ਪੜਾਅ (Fourth Stage-ਇਸ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਧਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਰੁਚੀ ਵਿਚ ਕੰਮੀ ਆਉਣ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਮੀ ਦੇ ਦੋ ਕਾਰਨ ਹਨ –

• ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਉਦਾਸੀਨ (Neutral) ਰਵੱਈਆ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾ ਦੇਣ ਕਾਰਨ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਧਾਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਿਚ ਔਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
• ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਧਾਰ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਵਾਧੂ ਲਾਗਤ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰੁਚੀ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦੀ ਹੈ।

5. ਪੰਜਵਾਂ ਪੜਾਅ (Fifth Stage-ਇਹ ਅੰਤਿਮ ਪੜਾਅ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜਨਤਾ ਦੀ ਰੁਚੀ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਤੇ ਬਦਲਦੀ ਹੈ। ਕਦੀ ਇਹ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਦੀ ਇਹ ਫਿਰ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੇ ‘ਸਮੱਸਿਆ ਧਿਆਨ ਚੱਕਰ (Issue Attention Cycle) ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਡਾਉਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਤੀਤ ਤੇ ਅਜੋਕੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵੇਰਵਾ ਦਿਓ। ਤੁਹਾਡੀ ਸੋਚ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਹੜਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੰਗਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਲਈ ਗੰਭੀਰ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਅਤੇ ਅਜੋਕੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ –
1. ਅਤੀਤ ਦੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ (Past Customs and Cultuersਭਾਰਤ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਦਰ ਸਾਡੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਵਿਚ ਝਲਕਦਾ ਹੈ। ਪੁਰਾਤਨ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਕੁਦਰਤ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ। ਪੁਰਾਤਨ ਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਵੇਦ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਰਿਗਵੇਦ ਵਿਚ ਵੀ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ (ਧਰਤੀ, ਜਲ, ਵਾਯੂ, ਉਰਜਾ ਅਤੇ ਪੁਲਾੜ ਨੂੰ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਸਹਿਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਤੀਤ ਦੀਆਂ । ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੰਪੰਨਤਾ ਦੇ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣਾ ਮਨ੍ਹਾਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਭਾਰਤੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਵੀ ਇਕ ਹੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਬਣਾਏ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਸਭ ਵਿਚ ਇਕ ਆਦਰ ਅਤੇ ਦਇਆ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਵਸਤੂ ਨਿਰਜੀਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਹ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੁਸਰੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਵਾਂਗ ਇਕ ਅੰਗ ਹੈ।

ਸਾਡੇ ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਦ, ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਅਤੇ ਪੁਰਾਨ ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪਰਿਸਥਿਕੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਹਿਤਾ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਅੱਗ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਨੂੰ ਦੇਵਤਾ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਦੇਵੀ ਮਾਂ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ ਪਿਤਾ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੁਰਾਤਨ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੰਪੰਨਤਾ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਈਸ਼ਾ ਉਪਨਿਸ਼ਦ (Isha Upnished) ਅਨੁਸਾਰ ““ਇਹ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਸਾਰੇ ਇਕ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਦੂਸਰੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਦਾ ਦਮਨ ਨਾ ਕਰੇ।”

2. ਅਜੋਕੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ (Present Customs and Culturesਅਜੋਕੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਅਜੋਕੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਨਾਲ ਅਟੁੱਟ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖਾਣ-ਪੀਣ, ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ, ਬੋਲਚਾਲ ਆਦਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਲੋਕ ਠੰਡ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਕਾਹਵਾ ਪੀਂਦੇ ਹਨ, ਫਿਰਨ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਾਂਗੜੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਲੋਕ ਮਨੁੱਖ) ਗਰਮੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਲੰਬੀ ਪਗੜੀ, ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਲੰਬੇ ਘੁੰਡ ਕੱਢ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਨਾਲ ਹੀ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੋ ਲੋਕ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਹੁੰਮਸ ਭਰੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਸੂਤੀ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਲ ਇਕ ਅੰਗਵਸਤਰ ਆਪਣੇ ਮੋਢੇ ਤੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।
ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਵਿਚ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਦੋਨਾਂ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਲਈ ਅਤੀਤ ਦੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਹੀ ਸਹੀ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਪੁਰਾਤਨ ਲੋਕ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ।

ਪਰ ਅਜੋਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਬੇਲੋੜੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਜਿੱਥੇ ਲੋਕ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਜਦੇ ਸਨ, ਅਜੋਕੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ · ਅੰਨੇਵਾਹ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਸਾਨੂੰ ਲੋੜ ਹੈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਨਵੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਨਿਯਮ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Book Solutions Chapter 7 ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Environmental Education Chapter 7 ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ

Environmental Education Guide for Class 12 PSEB ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਝੋਨੇ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਤੋਂ ਤੂੜੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬਣਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਣਕ ਅਤੇ ਝੋਨੇ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਦਾ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਝਾੜ ਲੈਣ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਨਾੜ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਨਾੜ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਸਿੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਅਤੇ ਪੱਕਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਵਾਢੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਣਕ ਦੀ ਨਾੜ ਤੋਂ ਰੀਪਰ ਨਾਲ ਤੂੜੀ ਬਣਾ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਝੋਨੇ ਦੀ ਨਾੜ ਵਿੱਚ ਸਿਲੀਕਾ (Silica) ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਿਲੀਕਾ ਕਾਰਨ ਝੋਨੇ ਦੀ ਨਾੜ ਨੂੰ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਸਾਨ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਕਿਉਂ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸਾਨ ਝੋਨੇ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦਾ ਕੋਈ ਜਲਦ ਹੱਲ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਕਿਸਾਨ ਕਣਕ ਦੀ ਬਿਜਾਈ ਲਈ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕਾਹਲੀ ਵਿਚ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸਾੜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦਾ ਜਲਦ ਨਿਪਟਾਰਾ ਉਪਲੱਬਧ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਵੱਸ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਧੂੰਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਕਾਰਨ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਫੈਲੇ ਧੂੰਏਂ ਕਾਰਨ ਸਾਹ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ, ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਜਲਣ ਅਤੇ ਚਮੜੀ ਦੇ ਰੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । | ਇਸ ਧੂੰਏਂ ਅਤੇ ਧੂੜ-ਕਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬੱਚਿਆਂ, ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਅਤੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਸਾੜਨ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਸਿਹਤ ਵਿਚ ਨਿਘਾਰ ਕਿਉਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਕਾਰਨ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਸਤਾ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਵਧਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸੂਖ਼ਮ ਕਣ, ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਉੱਲੀ, ਮਿੱਤਰ ਕੀੜੇ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਜਾਨਵਰ ਮੌਤ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
2. ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚੋਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਤੱਤ ਅਤੇ ਯੌਗਿਕ ਵੀ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਾਧੇ ਕਾਰਨ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
3. ਇੱਕ ਟਨ ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਨਾਲ 400 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਯੋਗਿਕ ਕਾਰਬਨ, 5.5 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ, 2.3 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਫਾਸਫੋਰਸ, 25 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਪੋਟਾਸ਼ ਅਤੇ 1.2 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਸਲਫਰ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
   ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਸਿਹਤ ਹਰ ਸਾਲ ਨਿਘਰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅਜਿਹੇ ਕੁੱਝ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਾਲੀ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਝੋਨੇ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਿਜਲੀ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਲਣ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਬਾਇਓਗੈਸ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਤੇ ਗੱਤਾ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਪਰਾਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇੱਟਾਂ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਭੱਠਿਆਂ ਵਿਚ ਬਾਲਣ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
5. ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਖੁੰਭਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਵਿਚ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
6. ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਪਰਾਲੀ ਤੋਂ ਈਥਾਨੋਲ (Ethanol) ਦੀ ਉਦਯੋਗਿਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਤਿਆਰੀ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪਰਾਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉੱਪਰ ਚਾਨਣਾ ਪਾਓ !
ਉੱਤਰ-

1. ਬੇਲਰ ਮਸ਼ੀਨ ਜੋ ਟਰੈਕਟਰ ਨਾਲ ਚਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਖਿਲਰੀ ਹੋਈ ਪਰਾਲੀ ਦੀਆਂ ਆਇਤਾਕਾਰ ਜਾਂ ਗੋਲ ਗੱਠਾਂ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਉਲਟਾਵੇਂ ਹਲ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਵਹਾਈ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
3. ਰੋਟਾਵੇਟਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਚੋਪਰ ਦੁਆਰਾ ਕੁਤਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਟਰਬੋ ਹੈਪੀ ਸੀਡਰ ਨਾਮੀ ਮਸ਼ੀਨ ਨਾਲ ਝੋਨੇ ਦੀ ਕੰਬਾਈਨ ਦੁਆਰਾ ਕਟਾਈ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਖੇਤ ਵਿਚ ਕਣਕ ਦੀ ਸਿੱਧਿਆਂ ਹੀ ਬਿਜਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੌਮੀ ਗ੍ਰੀਨ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ (NGT-National Green Tribunal) ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਵੱਲੋਂ ਪੰਜਾਬ ਰੀਮੋਟ ਸੈਂਸਿੰਗ ਸੈਂਟਰ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੇ ‘ਬਾਜ਼ ਅੱਖ ਰੱਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਪੀ.ਪੀ.ਸੀ. ਬੋਰਡ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਗ ਕਿੱਥੇ ਲੱਗੀ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Book Solutions Chapter 6 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-3) Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Environmental Education Chapter 6 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-3)

Environmental Education Guide for Class 12 PSEB ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-3) Textbook Questions and Answers

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਲਈ ਅਪਣਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁੱਝ ਪਹੁੰਚਾਂ (Approaches) ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਕਾਰਨ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਨਿਊਨਤਮ ਪੱਧਰ ਤੇ ਰੱਖਣਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਹੈ । ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਉੱਪਰ ਬਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਇਹ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ · ‘ਤੇ ਬਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੀਚਿਆਂ (Goals) ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ-

1. ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਆਰਥਿਕ ਪਾਲਿਸੀਆਂ
2. ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਅਨੁਵਣ ਕਰਨਾ (Monitoring)
3. ਕੁੱਝ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਟੈਂਡਰਡਜ਼ ਮਾਪ ਦੰਡਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ
4. ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਈਕੋ-ਮਾਰਕ (Eco-mark) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਈਕੋ-ਸਕੀਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਅੰਦਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਨੇਹੀ ਉਤਪਾਦਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਇਹ ਸਕੀਮ ਸੰਨ 1991 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ । ਅੰਕਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨੂੰ ਈਕੋ-ਮਾਰਕ (Eco-mark) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਲਾਭ ਲਿਖੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰ (Environmental Standards) – ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ-

1. ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਉੱਤਮਤਾ ਵਾਲੇ ਬਿੰਦੂ ਪ੍ਰਮਾਣ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਮੰਨਣਯੋਗ ਹੋਣ ।
2. ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਿਸਮ ਦੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਵਹਾਉ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵੀ ਪੱਧਰਾਂ (Emission Standards) ।
3. ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਕੀ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਇਹ ਸੂਚਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਸੂਚਕ ਕਿਵੇਂ ਮੱਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪੱਖ ਬਾਰੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕ ਆਮ ਕਿਸਮ ਦੇ ਮਾਪ-ਦੰਡ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਕੀ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵੇਸ਼ੀ ਮਿਆਰਾਂ (Ambient standards) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਉੱਤਮਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਬਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਯੋਗ ਪੱਧਰ, ਵੇਸ਼ੀ ਮਿਆਰ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਪਵੇਸ਼ੀ ਮਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੱਲਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ, ਉਦਯੋਗਿਕ, ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਖੰਡ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਐੱਸ. ਡੀ. ਐੱਨ. ਪੀ. (SDNP) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐੱਸ. ਡੀ. ਐੱਨ. ਪੀ. (Sustainable Development Networking Programme) ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਜਾਲ ਸਿਲਸਿਲਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ।

ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ਤੇ ਐੱਸ. ਡੀ. ਐੱਨ. ਪੀ. ਭਾਵ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਜਾਲ ਸਿਲਸਿਲਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਆਰੰਭ ਸੰਨ 1990 ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ | ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਜਾਲ ਸਿਲਸਿਲੇ (Networking) ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨਿਰਧਾਰਨ ਕਰਨ ਦਾ ਮੰਤਵ ਸੂਚਨਾ ਵਿਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਤੋਂ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਸੰਬੰਧੀ (Themetic) ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਜ਼ਰਾਇਤ, ਬਾਇਓ ਟਕਨਾਲੋਜੀ, ਗ਼ਰੀਬੀ ਅਤੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਸਮੇਤ ਤੋਂ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ (Topography) ਸੰਬੰਧੀ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਆਰਥਿਕ ਪਾਲਿਸੀਆਂ ਦੀ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪਾਲਿਸੀਆਂ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ-

(ਉ) ਢੁੱਕਵੇਂ ਮੁੱਲ ਨਿਰਧਾਰਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ (Role of Appropriate Pricing) – ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੇ ਮੁੱਲ ਤੇ ਵੇਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਵਿਚ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਸਿੰਜਾਈ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਪਾਣੀ ਤੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਉਪਦਾਨ (Subsidy) ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਣੀ ਮੰਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਬਿਜਾਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹਨ | ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦਾ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਕਿ ਸੇਮ ਪੈਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੱਧਰ ਵੀ ਘੱਟ ਗਈ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜ਼ਮੀਨ ਨਮਕੀਨ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਰ ਪਾ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਅਢੁੱਕਵੇਂ ਉਪਦਾਨਾਂ (Inappropriate subsidies) ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਅਧਿਕਤਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਨੇਹੀ ਬਦਲਾਵਾਂ (Alternatives) ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇਗਾ ।

(ਅ) ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਉੱਤੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰ (Tax based on pollution) – ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵਹਿਣ ਮਿਆਰ (Effluent Standards) ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਮਿਲਣਯੋਗ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਪਬੰਧ ਵਿਖੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਮਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧਣ ਲਈ ਕੋਈ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਦਯੋਗਾਂ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕਰ ਲਗਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਪਾਲਿਸੀ ਦੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਸਰੋਤ ਉੱਤੇ ਹੀ ਘਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

(ੲ) ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਜਾਂ ਤਾਜ਼ਾ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਉਚੇਰਾ ਰਿਣ ਅੰਕਣ (Higher Credit rating for green industries) – ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਰਿਣ ਅੰਕਣ (Credit rating) ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਅਗਾਮੀ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਹੌਸਲਾ ਅਫਜ਼ਾਈ ਕਰੇਗੀ ਅਤੇ ਇਹ ਉਦਯੋਗ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੁਚੇਤ ਵੀ ਹੋਣਗੇ ।

(ਸ) ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਦਵਾਈਆਂ ‘ ਤੇ ਉਪਦਾਨ ਘੱਟ ਕਰਨਾ (Reduce Subsidies on fertilizers and pesticides) – ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਦਵਾਈਆਂ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਉਪਦਾਨ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਫਾਇਤ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਬੋਤਲ ਬੰਦ ਐਲਕੋਹਲ ਰਹਿਤ ਪੀਣ ਪਦਾਰਥ (Soft drinks) ਵਿਚ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਅਤੇ ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਪਾਈ ਗਈ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਨੇ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਮਲੀਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਉੱਤੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਉਪਦਾਨ ਦੇ ਘਟਾਉਣ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੁੱਝ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ । ਜੀਵ ਸੁਚਕ ਕੀ ਹਨ ? ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕ (Environmental Indicators) – ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਮ ਉਪਾਅ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਕੀ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਹਵਾ ਦੇ ਔਸਤ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਨਾ ਕੇਵਲ ਇਹ ਹੀ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਵਾ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਇਆ ਹੈ ਸਗੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਇਸ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਤਾਪਮਾਨ, ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ (Global Warming) ਸੰਬੰਧੀ ਵੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਕਾਰਣ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕਾਂ ਵਿਚ ਭੌਤਿਕ, ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਮਾਪ (Measures) ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਮਤਾਪਮੰਡਲ (Stratosphere) ਵਿਚ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਸੰਘਣਤਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੁਚਕਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

ਮਨੁੱਖੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਜਾਂ ਗ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਨਿਕਾਸੀ ਵਰਗੇ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਦਬਾਉ ਦੇ ਮਾਪਣ ਜਾਂ ਜਲ-ਮਲ ਨਿਰੁਪਣ (Sewage treatment) ਕਿੰਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੈ, ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਨੁਭਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੁਚਕਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਜੈਵਿਕ ਸੂਚਕ ਜਾਂ ਸੂਚਕ ਜਾਤੀਆਂ (Biological Indicators or Indicator Species) – ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚਕਾਂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੈਵ ਸੂਚਕ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੂਚਕ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣਾਂ ਬਾਰੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਲੇਖ ਕਰਦੇ ਹਨ-

1. ਇਨ੍ਹਾਂ (ਸੂਚਕਾਂ) ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਇਕ ਸੂਚਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਇਕੱਤਰੀਕਰਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਕਾਰਣ ਜਾਂ ਜਲਵਾਯੂ ਵਿਚ ਆਏ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਜੀਵਨ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ‘ਤੇ ਮਾੜੇ ਅਸਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਬਦਲਦੀ ਹੋਈ ਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਆਈ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪਤਨ ਦੀ ਪੱਧਰ ਬਾਰੇ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਜੈਵ ਸੂਚਕਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ (Examples of Bio-indicators-
(ੳ) ਸੁਚਕ ਪੌਦੇ (Plant indicators)-
ਕਿਸੇ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਬਨਸਪਤਕ ਜੀਵਨ (Vegetative life) ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਜਾਂ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦਗੀ ਉਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਿਹਤ ਬਾਰੇ ਸੁਰਾਗ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ-

1. ਲਾਈਕੇਨ (Lichens) ਇਹ ਹਵਾ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਦੇ ਸੂਚਕ ਹਨ ।
2. ਜਲ-ਜਲੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ (Aquatic Systems) ਵਿਚ ਐਲਰਾਲ ਜਾਤੀਆਂ (Algal species) ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਅਤੇ ਕੁੱਲ ਜੀਵ ਪੁੰਜ ਕਾਰਬ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Organic pollution) ਦਾ ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਤੇ ਫਾਸਫੋਰਸ ਵਰਗੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ (Loading) ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮਾਪਕ ਹੈ ।
3. ਯੂਟੀਕੁਲੇਰੀਆ, ਕਾਰਾ ਅਤੇ ਵੁਲਫ਼ੀਆ ਵਰਗੇ ਪੌਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਉੱਗਦੇ ਹਨ ।
4. ਚਿੱਕਵੀਡ (Chickweed), ਗਰਾਉਂਡਸੈੱਲ (Groundsel), ਨੈਟਲਜ਼ (Nettles) ਅਤੇ ਫੈਟ ਨ (Fat hen) ਨਾਂਵਾਂ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਉਪਜਾਊ ਤੋਂ ਵਿਚ ਉੱਗਦੇ ਹਨ ।
5. ਬਰਸੀਮ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਫਲੀਦਾਰ ਪੌਦੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੀ ਘਾਟ ਵਾਲੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਉੱਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਯੋਗਿਕੀਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
6. ਚਲਾਈ (Amaranthus ), ਬਾਬੂ (Chenopodium) ਅਤੇ ਪਾਲੀਗੋਨਮ (Polygonum) ਨਾਂਵਾਂ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਥਾਂਵਾਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚਰਿਆ ਹੋਵੇ ।
7. ਮੌਸਿਜ਼ (Mosses), ਰੀਂਗਣ ਵਾਲਾ ਬਟਰਕੱਪ (Creeping Butter Cup), ਹਾਰਸ ਟੇਲ (Horse Tail) ਅਤੇ ਦਲਦਲੀ ਆਰਕਿਡ (Marsh Orchid) ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਪੌਦੇ ਸੇਮ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਜਾਂ ਉਸ ਜ਼ਮੀਨ ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ, ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
8. ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਉਪਜਾਊ ਤੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਮਾਤਰਾ (ਸੰਖਿਆ) ਵਿਚ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਬੰਜਰ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
9. ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਜਲਵਾਯੂ ਦੀ ਕਿਸਮ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਗਰਮੀ ਦੀ ਰੁੱਤੇ ਭਾਰੀ ਵਰਖਾ ਅਤੇ ਸਰਦੀ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਘੱਟ ਵਰਖਾ ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ (Grass lands) ਜਾਂ ਚਰਾਗਾਹਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਤੇ ਸਰਦੀ ਦੀ ਰੁੱਤੇ ਭਾਰੀ ਮੀਂਹ ਸਦਾਬਹਾਰ ਹਰੇ ਵਣਾਂ (Evergreen forests) ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
10. ਅੰਗਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਪਾਇਰੋਨੀਮਾ (Pyronema) ਟੈਰਿਸ, ਐਕੂਲਾਈਨਾ (Pterris-aquilina) ਆਦਿ ਪੌਦੇ ਉੱਗਦੇ ਹਨ ।

(ਅ) ਪ੍ਰਾਣੀ ਸੂਚਕ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਵਿਸ਼ (Animal indicators and Toxins) – ਕਿਸੇ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਵਾਧਾ ਜਾਂ ਘਾਟਾ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਹੋਏ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

1. ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀਆਂ Gray jay ਅਤੇ American Dipper ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਏ ਹਨ । ਅਮਰੀਕਨ ਡਿੱਪਰ ਪੰਛੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਪਹਾੜੀ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ, ਭੂਮੀ ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗਾਰ (silt) ਦੇ ਇਕੱਠਾ ਹੋਣ ਜਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕਾਰਣ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਹਿਣ ਵੀ ਨਦੀਆਂ ਵਿਚ ਗਾਰ ਦੇ ਜਮਾਂ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਨ । Gray jay ਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਹੋਇਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ।

2. ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਮੱਛੀਆਂ, ਅਰੀਧਾਰੀ ਜੀਵ, ਐਲਗੀ, ਮਾਈਕ੍ਰੋਫਾਈਟ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਾਤੀਆਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅੰਧਮਹਾਂਸਾਗਰ ਪੌਫਿਨ, Atlantic Puffin) ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

(ੲ) ਸੂਖਮਜੀਵੀ ਸੂਚਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ (Microbial indicators and Chemicals)
ਜਲ-ਜਲੀ ਜਾਂ ਸਥਲੀ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚਕਾਂ ਵਜੋਂ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਦੁਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਈਸ਼ਰੀਸ਼ੀਆ ਕੋਲਾਈ (Eschrichia coli) ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਤੇ ਡਾਇਟਮਜ਼ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਜਲ-ਮੱਲ ਦੁਆਰਾ (Sewage) ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਕੁੱਝ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਦੇ ਕੈਡਮੀਅਮ (Cadmium) ਅਤੇ ਬੈਂਨਜ਼ੀਨ (Benzene) ਵਰਗੇ ਮਲੀਨਕਾਰਾਂ (Contaminants) ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਉਣ ਉਪਰੰਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਪ੍ਰੋਟੀਨਜ਼, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਟੈਂਸ ਪ੍ਰੋਟੀਨਜ਼ (Stress proteins) ਆਖਦੇ ਹਨ, ਉਤਪੰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪ੍ਰੋਟੀਨਜ਼ ਨੀਵੇਂ ਦਰਜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਬਾਰੇ ਤਾੜਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ/ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੀ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੰਤਰਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਖੇਤਰ ਬਾਰੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਲੈਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਹੈ । ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੈ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਲੈਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ਦੀ ਹੈ । ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਾਮਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਵਿਭਾਗ ਕੇਂਦਰੀ ਏਜੰਸੀ (Nodal agency) ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮੰਤਰਾਲੇ, ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਇਕੱਤਰ ਕਰਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਤਲਾਹ ਭੇਜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਭਾਗ ਆਪਣੀਆਂ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਿਯਮਿਤਕਾਲੀ ਰੂਪ ਵਿਚ (Periodically) ਕਿਤਾਬਚਾ (Brochure) ਕੱਢਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਕਿਤਾਬਚੇ ਵਿਚ ਸਥਾਨਿਕ ਸਰਕਾਰਾਂ ਆਪਣੇ ਯੋਜਨਾ ਅੰਕੜਾ ਵਿਭਾਗ ਦੁਆਰਾ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਸੰਬੰਧੀ ਉਪਲੱਬਧ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਚਾਲੁ ਪਾਲਿਸੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨਸਾਜ਼ੀ (Legislation) ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੂਚਨਾ ਦਾ ਇਕੱਤਰੀਕਰਣ, ਮਿਲਾਨ (Collation), ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਫੈਲਾਉਣਾ ਹਰੇਕ ਰਾਜ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਿਹਤ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਸਾਪਕਾਂ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੇ ਘੱਟ ਹੋ ਰਹੇ ਵਣ ਕੱਜਣ (Forest cover), ਭੂਮੀਗਤ ਜਲ ਸਤਰ ਦਾ ਹੇਠਾਂ ਹੋਈ ਜਾਣਾ, ਵੱਧਦਾ ਹੋਇਆ ਤੋਂ ਖੋਰਾ, ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘੱਟ ਹੋ ਰਹੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਜਿਹੇ ਵਿਕਾਸੀ ਮਾਡਲ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਨਿਆਂ ਸੰਗਤ (Equitable), ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰੰਣ ਪੱਖੋਂ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵੀ ਹੋਵੇ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ਸ਼ੁੱਧ ਤਕਨਾਲੋਜੀ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਮਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ, ਪ੍ਰਚਾਰਣ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਢੰਗ ਨਾਲ ਫੈਲਾਉਣ ਦੇ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਮਿਆਰੀਕਰਨ (Standardization) ਵਿਚ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਯਮ-ਵਿਵਸਥਾਕਰਨ (Codification) ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਵਸਥਾਕਰਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੂਰਤੀਕਾਰਾਂ (Suppliers) ਨਾਲ, ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਨਾਲ, ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਹਿੱਸੇਦਾਰਾਂ (Share holders) ਨਾਲ ਸੰਚਾਰਨ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰ ਦੋਵਾਂ ਵਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ (Environmental Standards refer to both) ।

– ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਮਾਣ ਬਿੰਦੂਆਂ (Parameters) ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਦੀਆਂ ਸੁਲੱਭ ਪੱਧਰਾਂ । [ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੱਧਰਾਂ ਨੂੰ ਆਲਾ-ਦੁਆਲਾ ਜਾਂ ਮਾਹੌਲ ਸਟੈਂਡਰਡ (Ambrent Standards) ਆਖਦੇ ਹਨ ।]
– ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਣ ਜਾਇਜ਼ ਪੱਧਰਾਂ ਤੇ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਵਹਿਣ ਵਿਕਾਸ (ਉਤਸਰਜਨ ਮਿਆਰ, Emission standards) ।

ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹੁਣ ਗਿਆਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਰੇਕ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕਤਾਵਾਂ, ਮੰਤਵਾਂ ਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਿਆਰ ਕਾਇਮ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵਿੱਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਦੇ ਕਾਰਣ ਹਰੇਕ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਮਿਆਰ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਖ਼ਤ ਹਨ। ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹੋਣਗੇ । ਸਥਾਨਿਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚਲੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜ, ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ (Union territories) ਅਤੇ ਸਥਾਨਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਖ਼ਤ ਮਿਆਰ ਅਪਣਾਅ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਅਨੁਮਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਪਾਲਿਸੀ ਵਿਚਲੇ ਉਪਬੰਧਾਂ ‘ਤੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਰਹਿਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਹਰੇਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਸਥਾਨ ਵਿਖੇ ਐਂਬੀਐਂਟ ਸਟੈਂਡਰਡਜ਼ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਚਿੰਤਨ (ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ, ਉਦਯੋਗਿਕ, ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਜ਼ੋਨ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

1. ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਸਿਹਤ ਜੋਖ਼ਮਾਂ [ਅਸਵਸਥਤਾ (Morbidity) ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਰ (Mortality) ਦਾ ਇਕੋ ਹੀ ਸੀਮਾ ਵਿਚ ਇਕੱਤਰੀਕਰਣੀ] ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ।
2. ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ (Sensitive) ਅਤੇ ਕੀਮਤੀ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਸੰਪਦਾ (Assets) ਲਈ ਜੋਖ਼ਮ ।
3. ਸੁਝਾਏ ਗਏ ਐਂਬੀਐਂਟ ਸਟੈਂਡਰਡਜ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸਮਾਜੀ ਖਰਚਾ ।

ਇਸੇ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਉਤਸਰਜਨ ਮਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਆਧਾਰ ਹਨ-

1. ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਟਕਨਾਲੋਜੀਆਂ ਦੀ ਆਮ ਉਪਲੱਬਧੀ ।

2. ਉਹ ਸਥਾਨ ਜਿਸਦਾ ਸੰਬੰਧ ਤਜਵੀਜ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਉਤਸਰਜਨ ਮਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਹੈ, ਵਿਖੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਿਆਰਾਂ ਦੇ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਲਾਗੁ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਉੱਤਮਤਾ ਦੇ ਮਾਪ ਦੰਡਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸੰਭਾਵੀ ਅਤੇ ਸੁਝਾਏ ਗਏ ਮਿਆਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕਾਈ (Per-unit) ’ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਅੰਦਾਜ਼ਨ ਖਰਚਾ । ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਨਿਕਾਸੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਅਤੇ ਸੰਘਣੇਪਨ ਦੀਆਂ ਪੱਧਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਕਿਉਂਕਿ ਸੰਘਣਤਾ (Concentration) ਨੂੰ ਪਤਲਾਕਰਨ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਘਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜਦ ਕਿ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ (Ambient) ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਦੀ ।

ਪਿਛਲੇ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰੱਕੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਲਈ ਵਹਿਣਾਂ ਦਾ ਨਿਕਾਸ, ਵਾਹਨਾਂ (Vehicles) ਦੇ ਈਂਧਨ ਦੇ ਮਿਆਰ, ਠੋਸ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰੀ ਫੋਕਟ-ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਿਪਟਾਰੇ ਸੰਬੰਧੀ ਨਿਯਮ ਮਿਆਰਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸੰਸਥਾਵੀ ਆਧਾਰਕ ਸੰਰਚਨਾ (Infrastructure) ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਵਿਚ ਨਿੱਜੀ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸੈਕਟਰ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਨਿਭਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤੋਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਿਵੇਂ ਇਕੱਤਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (National Environmental Information System) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿਕੇਂਦਰਿਤ ਜਾਲ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਕੰਮ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਇਕੱਤਰੀਕਰਣ, ਛਾਣ-ਬੀਣ ਕਰਨ, ਭੰਡਾਰਣ, ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਤਕ ਭੇਜਣ ਦਾ ਹੈ ।ਈ. ਐੱਨ. ਵੀ. ਐੱਸ. ਨੂੰ ਮਨਿਸਟਰੀ ਦੇ ਹੋਮ-ਪੇਜ (Home page) ਵਿਚ http/www.nic.in/envfor/envis ‘ਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਈ. ਐੱਨ. ਵੀ. ਆਈ. ਐੱਸ. ਇੱਕ ਵਿਕੇਂਦਰਿਤ ਸੂਚਨਾ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਈ ਕੇਂਦਰ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੇਂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਐੱਨ. ਵੀ. ਆਈ. ਐੱਸ. ਕੇਂਦਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹਨ ।

ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਸਟੇਟ ਕੌਂਸਿਲ ਫਾਰ ਸਾਇੰਸ ਐਂਡ ਤਕਨਾਲੋਜੀ (Punjab State Council for Science and Technology) ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਹੈ, ਦਾ ਕੰਮ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨਾ ਹੈ । http:/www.punenvis.nic.in. ਤੋਂ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਟਿਕਾਊ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਜਾਲ ਸਿਲਸਿਲਾ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (Sustainable Development Networking Programme, SDNP) ਸੂਚਨਾ ਵਿਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੈ । ਬਾਹਰੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪ੍ਰਾਜੈਂਕਟਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਸੰਬੰਧੀ (Thematic) ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਖੇਤੀ ਬਾੜੀ, ਬਾਇਓ ਤਕਨਾਲੋਜੀ, ਗ਼ਰੀਬੀ ਅਤੇ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਸਮੇਤ ਤੋਂ ਅਤੇ ਭੂ-ਦ੍ਰਿਸ਼ (Topography) ਸੰਬੰਧੀ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਸੰਨ 1990 ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ਤੇ ਚਾਲੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਪਾਲਿਸੀ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਸੰਬੰਧੀ ਜੁਗਤਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਣ ।

ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਟਿਕਾਊ/ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਈ. ਐੱਨ. ਵੀ. ਆਈ. ਐੱਸ. ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸਮਾਸ਼ੋਧਨ ਘਰ (Clearning house) ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਵੰਡਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿਚ ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (SDNP) ਨੇ ਵਿਸ਼ਾਮਈ (Thematic) ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਹਨ । ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਕੇਂਦਰ ਆਪਣੀਆਪਣੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ (Website) ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਵਿਚ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਸਥਾਨਕ ਬੋਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਹੈ । ਐੱਸ. ਡੀ. ਐੱਨ. ਪੀ. (SDNP) ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨਾਲ http://sdnp.delhi.nic.in. ਰਾਹੀਂ ਸੰਪਰਕ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (SDNP) ਨੂੰ ENVIS, ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੈ ਦੁਆਰਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 1 Sets Miscellaneous Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 1 Sets Miscellaneous Exercise

Question 1.
Decide, among the following sets, which sets are subsets of one and another:
A = {x : x ∈ R and x satisfy x² – 8x + 12 = 0},
B = {2, 4, 6}, C = {2, 4, 6, 8…}, D = {6}.
Answer.
A={x : x ∈ R and x satisfies x² – 8x + 12 = 0}
2 and 6 are the only solutions of x² – 8x + 12 = 0.
∴ A = {2, 6}
B = {2, 4, 6}, C = {2, 4, 6, 8 …}, D = {6}
∴ D ⊂ A ⊂ B ⊂ C
Hence, A ⊂ B, A ⊂ C, B ⊂ C, D ⊂ A, D ⊂ B, D ⊂ C.

Question 2.
In each of the following, determine whether the statement is true or false. If it is true, prove it. If it is false, give an example.
(i) If x ∈ A and A ∈ B, then x ∈ B
(ii) If A⊂ B and B ∈ C, then A ∈ C
(iii) If A ⊂B and B ⊂ C, then A ⊂ C
(iv) If A ⊄ B and B ⊄ C, then A ⊄ C
(v) If x ∈ A and A ⊄ B, then x ∈ B
(vi) If A ⊂ B and x ∉ B, then x ∉ A
Answer.
(i) False
Let A = {1, 2} and B={1, {1, 2}, {3}}
2 ∈ {1, 2} and {1, 2} ∈ {{3}, 1, {1, 2}}
Now, A ∈ B
∴ However, 2 ∉ {{3}, 1, {1, 2}}

(ii) False
Let A = {2}, B = {0, 2}, and C = {1, {0, 2}, 3}
As A ⊂ B
B ∈ C
However, A ∉ C

(iii) True
Let A ⊂ B and B ⊂ C.
Let x ∈ A
x ∈ B [∵ A ⊂ B]
x ∈ C [∵ B ⊂ C]
∴ A ⊂ C

(iv) False
A = {1, 2}, B = {0, 6, 8}, and C = {0, 1, 2, 6, 9}
Accordingly, A ⊄ B and B ⊄ C.
However, A ⊂ C

(v) False
A = {3, 5, 7} and B = {3, 4, 6}
5 ∈ A and A ⊄ B
However, 5 ∉ B

(vi) True
Let A ⊂ B and x ∉ B.
To show x ∉ A
If possile, suppose x ∉ A
Then, x ∉ B, which is a conadicon as x ∉ B
∴ x ∉ A.

Question 3.
Let A, B and C be the sets such that A ∪ B = A ∪ C andA ∪ B = A ∪ C. Show that B = C.
Answer:
A ∪ B = A ∪ C
⇒ (A ∪ B) ∩ C = (A ∪ C) ∩ C
⇒ (A ∩ C) ∪ (B ∩ C) = C
⇒ (A ∩ B) ∪ (B ∩ C) = C …………….(i)
Again, A ∪ B = A ∪ C
⇒ (A ∪ B) ∩ B = (A ∪ C) ∩ B
⇒ B = (A ∩ B) ∪ (C ∩ B)
⇒ B = (A ∩ B) ∪ (B ∩ C)
From eqs. (i) and (ii), we get
B = C.

Question 4.
Show that the following four conditions are equivalent:
(i) A ⊂ B
(ii) A – B = Φ
(iii) A ∪ B = B
(iv) A ∩ B = A
Answer.
(i) ⟺
(ii) A ⊂ B ⟺ All elements of A are in B ⟺ A – B = Φ
(ii) ⟺
(iii) A – B = Φ ⟺ All elements of A are in B ⟺ A ∪ B = B.
(iii) ⟺ (iv)
A ∪ B = B ⟺ All the elements of A are in B.
⟺ All the elements of A are common in A and B ⟺ A ∩ B = A.
Thus, all the four given conditions are equivalent.

Question 5.
Show that if A ⊂ B, then C – B ⊂ C – A.
Answer.
Let A ⊂ B
To show: C – B ⊂ C – A
Let x ∈ C – B
⇒ x ∈ C and x ∉ B
⇒ x ∈ C and x ∉ A [A ⊂ B]
⇒ x ∈ C – A
C – B ⊂ C – A

Question 6.
Assume that P(A) = P(B). Show that A = B.
Answer.
Let P(A) =P (B)
To show: A = B
Let x ∈ A
A ∈ P(A) = P(B)
∴ x ∈ C,
for some C ∈ P(B)
C ⊂ B
∴ x ∈B
∴ A ⊂ B
Similarly, B ⊂ A
∴ A = B.

Question 7.
Is it true that for any sets A and B, P (A) ∪ P (B) = P (A ∪ B)? Justify your answer.
Answer.
Let A = {a}, B = {b} and A ∪ B = {a, b}
∴ P(A) = {Φ, {a}}, P(B) = {Φ, {b}}
P(A ∪ B) = {Φ, {a}, {b}, {a, b}} …………….(i)
and P(A) ∪ P(B) = {Φ, {a}, {b}} …………..(ii)
From eqs. (i) and (ii), we have
P(A ∪ B) ≠ P(A) ∪ P(B).

Question 8.
Show that for any sets A and B, A = (A ∩ B) ∪ (A – B) and A ∪ (B – A) = A ∪ B.
Answer.
(A ∩ B) ∪ (A – B) = (A ∩ B) ∪ (A ∩ B) [∵ A – B = A ∩ B]
= A ∩ (B ∪ B’) [Distributive law]
= A ∩ X, where X is universal set.
= A
A ∪ (B – A) = A ∪ (B ∩ A) [∵ B – A = B ∩ A’]
= (A ∪ B) ∩ (A ∪ A) [Distributive law]
= (A ∪ B) ∩ X
where X = A ∩ A’ is universal set
= A ∪ B [∵ A∪ B ⊂ X].

Question 9.
Using properties of sets, show that
(i) A ∪ (A ∩ B) = A
(ii) A ∩ (A ∪ B) = A.
Answer.
(i) A ∪ (A ∩B) = (A ∪ A) ∩ (A ∪ B) [Distributive law]
= A ∩ (A ∪ B) [∵ A ∪ A = A]
= A [∵ A ⊆ A ∪ B]

(ii) A ∩ (A ∪ B) = (A ∩ A) ∪ (A ∩ B)
= A ∪ (A ∩ B)
= A [∵ A ∩ B ⊂ A]

Question 10.
Show that A ∩ B=A ∩ C need not imply B = C.
Answer.
With the help of an example, we may try to establish it.
Let A = {1, 2}, B = {1, 3} and C = {1, 4}
Now A ∩ B = {1, 2} ∩{1, 3} = {1}
and A ∩ C = {1, 2} ∩{1, 4} = {1}
A ∩ B = A ∩ C
still B ≠ C.

Question 11.
Let A and B be sets. If A ∩ X = B ∩ X = Φ and A ∪ X = B ∪ X for some set X, show that A = B.
Answer. We have, A ∩ X = B ∩ X for some set X
⇒ A ∩ (A ∪ X) = A ∩(B ∪ X)
⇒ A = (A ∩ B) ∪ (A ∩ X) [∵ A ∩ (A ∪ X) = A]
⇒ A = (A ∩ B) ∪ Φ) [∵ A ∩ X = Φ (given)]
⇒ A = A ∩ B
⇒ A ⊂ B ………..(i)
Again, A ∪ X = B ∪ X
⇒ B ∩ (A ∪ X) = B ∩ (B ∪ X)
⇒ (B ∩ A) ∪ (B ∩ X) = B
⇒ (B ∩ A) ∪ Φ = B
⇒ B ∩ A = B
⇒ A ∩ B = B
⇒ B ⊂ A ……………(ii)
From eqs. (i) and (ii), we get A = B.

Question 12.
Find sets A, B and C such that A n B, B n C and A n C are non-empty sets and AnBnC=<(>.
Answer.
Let A = {1, 2}, B = {2, 3} and C = {1, 3}.
Clearly A ∩ B = {2}, B ∩ C = {3}and A ∩ C = {1}
i.e., A ∩ B, B ∩ C and A ∩ C are non-empty sets.
∴ (A ∩ B) ∩ C = {2} ∩ {1, 3}
⇒ A ∩ B ∩ C = Φ.

Question 13.
In a survey of 600 students in a school, 150 students were found to he taking tea and 225 taking coffee, 1Q0 were taking both tea and coffee. Find how many students were taking neither tea nor coffee?
Answer.

Here, n(T) = 150, n(C) = 225,
n(T ∩ C) = 100
Also we know that
n(T ∪ C) = n(T) + n(C) – n(T ∩ C)
= 150 + 225 – 100 = 275
Total mimber of students = 600
∴ Number of students who neither take tea nor coffee.
= 600 – n(T ∪ C)
= 600 – 275 = 325.

Question 14.
In a group pf students, 100 students know Hindi, 50 know English and 25 know bote. Each of the students knows either Hindi or English. How many students are there in tee group?
Answer.

Here, n(H) = 100, n(E) = 50 and n(H ∩ E) = 25
We know that
n(H ∪ E) = n(H) + n(E) – n(H ∩ E)
= 100 + 50 – 25 = 125.
Hence there are 125 students in the group.

Question 15.
In a survey of 60 people, it was found that 25 people read newspaper H, 26 read newspaper T, 26 read newspaper 1,9 read bote H and 1,11 read both H and T, 8 read both T and 1, 3 read all three newspapers. Find:
(i) the number of people who read at least one of the newspapers.
(ii) the number of people who read exactly one newspaper.
Answer.
Let A be the set of people who read newspaper H.
Let B be the set of people who read newspaper T.
Let C be the set of people who read newspaper I.
Accordingly, n (A) = 25, n(B) = 26, and n(C) = 26
n(A ∩ C) = 9, n(A ∩ B) = 11, and n(B ∩ C) = 8 n(A ∩ B ∩ C) = 3
Let U be the set of people who took part in the survey.
(i) Accordingly,
n(A ∪ B ∪ C) = n(A) + n(B) + n(C) – n(A ∩ B) – n(B ∩ C) – n(C ∩ A)
+n(A ∩ B ∩ C)
= 25 + 26 + 26 – 11 – 8 – 9 + 3 = 52
Hence, 52 people read at least one of the newspapers.

(ii)

Let a be the number of people who read newspapers H and T only.
Let b denote the number of people who read newspapers I and H only.
Let c denote the number of people who read newspapers T and I only.
Let d denote the number of people who read all three newspapers.
Accordingly, d = n(A ∩ B ∩ C) = 3
Now, n(A ∩ B) = a + d,
n(B ∩ C) = c + d,
n(C ∩ A) = b + d
∴ a + d + c + d + b + d = 11 + 8 + 9 = 28
a + b + c + d = 28 – 2d
= 28 – 6 = 22
Hence, (52 – 22) = 30
people read exactly one newspaper.

 

Question 16.
In a survey it was found that 21 people liked product A, 26 liked product B and 29 liked product C. If 14 people liked products A and B, 12 people liked products C and A, 14 people liked products B and C and 8 liked all the three products. Find how many liked product C only?
Answer.
Let A, B, and C be the set of people who like product A, product B, and product C respectively.
Accordingly, n(A) = 21, n(B) = 26,
n(C) = 29, n(A ∩ B) = 14,
n(C ∩ A) = 12, n(B ∩ C) = 14,
n(A ∩ B ∩ C) = 8
The Venn diagram for the given problem can be drawn as

It can be seen that number of people who like product C only is
{29 – (4 + 8 + 6)} = 11.

This PSEB 7th Class Computer Notes Chapter 5 ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਵਰਡ ਵਿਚ ਫ਼ਾਰਮੈਟਿੰਗ (ਭਾਗ-3) Notes will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Computer Notes Chapter 5 ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਵਰਡ ਵਿਚ ਫ਼ਾਰਮੈਟਿੰਗ (ਭਾਗ-3)

ਜਾਣ-ਪਛਾਣ
ਆਪਣੇ ਵਰਡ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਪਿਕਚਰ ’ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੇਜ ਲੇ-ਆਊਟ, ਬੈਕਗਾਊਂਡ ਆਦਿ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਦਾ ਰਿਵਿਊ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਿੰਟ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਫਾਰਮੈਟ ਟੈਬ-ਤਸਵੀਰ ਟੂਲ (Format Tab-Picture Tool)
ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਵਰਡ ਵਿਚ ਫਾਰਮੈਟ ਪਿਕਚਰ ਟੂਲ ਬਾਰ ਸਾਨੂੰ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਫਾਰਮੈਟ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਰੇ ਵਿਕਲਪ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਤਸਵੀਰ ਟੂਲ ਬਾਰ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਫਾਰਮੈਟਿੰਗ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤਸਵੀਰ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵਧਾਉਣਾ, ਤਸਵੀਰ ਦਾ ਰੰਗ ਬਦਲਣਾ, ਤਸਵੀਰ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਬਦਲਣਾ, ਤਸਵੀਰ ਦੀ ਚਮਕ ਬਦਲਣਾ ਆਦਿ । ਰਿਬਨ ਤੇ ਤਸਵੀਰ ਟੂਲ ਬਾਰ ਸਿਰਫ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਤਸਵੀਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਪਿਕਚਰ ਫਾਰਮੈਟ ਟੂਲ ਬਾਰ ਵਿੱਚ 4 ਸਮੂਹ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐਡਜਸਟ (Adjust), ਪਿਕਚਰ ਸਟਾਈਲ (Picture Style), ਐਰੇਂਜ (Arrange), ਸਾਈਜ਼ (Size) | ਇਹ ਚਾਰ ਸਮੂਹ ਇਕ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਫਾਰਮੈਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਫਾਰਮੈਟਿੰਗ ਵਿਕਲਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।

ਐਡਜਸਟ (Adjust)
ਤੁਹਾਡੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਲਈ ਉੱਚ-ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਾਧੂ Picture Editing Software ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਫੋਟੋਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਲਈ Adjust ਟੂਲਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ।
1. ਕੁਰੈਕਸ਼ਨ (Correction)-ਬਿਹਤਰ ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ ਜਾਂ ਸਕਰੀਨ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਲਈ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਚਮਕ (Brightness), ਤਿੱਖੀ (Sharpness), ਨਰਮ (Soft) ਅਤੇ ਐਡਜਸਟ (Adjust) ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਟੈਬ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

• ਫੋਟੋ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
• ਫਾਰਮੈਟ (Format) ਟੈਬ ਵਿਚ ਐਡਜਸਟ (Adjust) ਸਮੂਹ ਤੋਂ Correction ਚੋਣ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ । ਹੁਣ ਇਕ ਡਰਾਪਡਾਊਨ ਮੀਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇਗਾ ।
• ਇਸ ਮੀਨੂੰ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ Sharpen/Soften Presets ਅਤੇ Brightness/Contrast ਸੈਟਿੰਗਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈਟਿੰਗਜ਼ ਨੂੰ ਹੋਰ ਬਾਰੀਕੀ Brightness/€ontrast ਨਾਲ ਕਰਨ ਲਈ Picture Format > Corrections > Picture Corrections Contrast Options ਚੋਣਾਂ ’ਤੇ ਜਾਓ । Format Picture sidebar ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਿੱਖਾਪਨ (Sharpness), ਚਮਕ (Brightness) ਅਤੇ ਉਲਟ (Contrast) ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੈਟਿੰਗ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

2. ਪਿਕਚਰ ਕਲਰ (Picture Color)-ਮਾਈਕ੍ਰੋਸਾਫਟ ਵਰਡ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਰੰਗ ਅਤੇ ਟੋਨ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਲਈ ਪੂਰੀ .. ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਰੰਗ ਸਕਦੇ ਹੋ ।

• ਤਸਵੀਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
• ਫਾਰਮੈਟ (Format) ਟੈਬ ਵਿੱਚ ਐਡਜਸਟ (Adjust) ਸਮੂਹ ਤੋਂ Color ਚੋਣ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ । ਹੁਣ ਇਕ ਡਰਾਪਡਾਊਨ-ਮੀਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇਗਾ ।
• ਇਸ ਮੀਨੂੰ ਵਿਚ 3 ਵਿਕਲਪ ਹਨ Color Saturation, Color Tone, Recolor, ਆਪਣੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਕਲਪਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।

ਇਸ ਡਰਾਪਡਾਊਨ-ਮੀਨੂੰ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਹੋਰ ਵਿਕਲਪ ਹਨ, ਜੋ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ-

• More Varitation-ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਰੰਗ ਨਾਲ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਰੰਗਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• Set Transparent Color-ਕੁਝ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਪਿਛੋਕੜ ਦਾ ਰੰਗ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇ ।
• Picture Color Options-ਫਾਰਮੈਟ ਪਿਕਚਰ ਸਾਈਡ ਬਾਰ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਰੰਗ ਸੰਪਤਾ, ਟੋਨ ਅਤੇ ਰੀਕਲਰ ਲਈ ਸੈਟਿੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ।

3. ਆਰਟਿਸਟਿਕ ਇਫੈਕਟਸ (Artistic Effect)-ਇਸ ਵਿਕਲਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤਸਵੀਰ ਵਿਚ ਕਲਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
ਇਸ ਵਿਕਲਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਤਸਵੀਰ ਸਕੈਂਚ ਜਾਂ ਪੇਂਟਿੰਗ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।

ਫੋਟੋ ਵਿੱਚ Artistic Effects ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਦੇ ਕਦਮ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਹਨ –

• ਤਸਵੀਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
• ਫਾਰਮੈਟ (Format) ਟੈਬ ਵਿਚ ਐਡਜਸਟ (Adjust) ਸਮੂਹ ਤੋਂ Artistic Effects ਚੋਣ ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ । ਹੁਣ ਇਕ ਡਰਾਪਡਾਊਨ-ਮੀਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇਗਾ ।
• ਤਸਵੀਰ ਵਿਚ ਜੋੜ ਸ਼ੈਲੀ (Style) ਵੇਖਣ ਲਈ ਆਪਣਾ ਮਾਊਸ ਪੁਆਇੰਟਰ ਪਿਕਚਰ ਸਟਾਈਲ ਵਿਕਲਪ ’ਤੇ ਰੱਖੋ ।
• ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।

4. ਕੰਪਰੈੱਸ ਤਸਵੀਰ (Compress Picture)- ਇਸ ਬਟਨ ਨਾਲ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਸੰਕੁਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ, ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰੇਜ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਦਾ ਰੈਜ਼ੋਲੂਸ਼ਨ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕੱਟੇ (Crop) ਹੋਏ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਮਿਟਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ।ਇੱਕ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਸੰਕੁਚਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਕਦਮ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਹਨ –

• ਤਸਵੀਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
• ਫਾਰਮੈਟ (Format) ਟੈਬ ਵਿੱਚ ਐਡਜਸਟ (Adjust) ਸਮੂਹ ਤੋਂ Compress Picture ਚੋਣ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
• ਹੁਣ ਇੱਕ ਕੰਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਸੈਟਿੰਗਜ਼ ਡਾਇਲਾਗ ਬਾਕਸ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਵੇਗਾ ।

• ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਿੰਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ Print (220 ppi) ਵਿਕਲਪ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
• ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਫਾਈਲ ਨੂੰ ਈਮੇਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸਦੇ ਆਕਾਰ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ Email (96 ppi) ਵਿਕਲਪ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
• ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਫਾਈਲ ਨੂੰ ਵੈੱਬਪੇਜ ਜਾਂ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਰ ‘ਤੇ ਅਪਲੋਡ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਵਿਕਲਪ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

5. ਚੇਂਜ ਪਿਕਚਰ (Change Picture)-ਕਈ ਵਾਰ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਿਚ ਤਸਵੀਰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਸਥਾਪਤ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ Change Picture ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਇਕ ਨਵੀਂ ਤਸਵੀਰ ਨਾਲ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । Change Picture ਮੌਜੂਦਾ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਫਾਰਮੈਟਿੰਗ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਫੋਟੋ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੇ ਕਦਮ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ –

• ਤਸਵੀਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਬਦਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ।
• ਫਾਰਮੈਟ (Format) ਟੈਬ ਵਿੱਚ ਐਡਜਸਟ (Adjust) ਸਮੂਹ ਤੋਂ Compress Picture ਚੋਣ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
• ਇਨਸਰਟ (Insert) ਡਾਇਲਾਗ ਬਾਕਸ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਵੇਗਾ ।
• ਇਸ ਡਾਇਲਾਗ ਬਾਕਸ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਨਵੀਂ ਤਸਵੀਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ਅਤੇ Insert ਬਟਨ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

6. ਰੀਸੈਂਟ ਪਿਕਚਰ (Resert Picture)ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਤਸਵੀਰ ’ਤੇ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਫਾਰਮੈਟਿੰਗ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ Reset Picture ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ । ਇਹ ਬਟਨ ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਫਾਰਮੈਟਿੰਗ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸਲ ਫਾਰਮੈਟ ਵਿਚ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

• ਤਸਵੀਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
• ਫਾਰਮੈਟ (Format) ਟੈਬ ਵਿਚ ਐਡਜਸਟ (Adjust) ਸਮੂਹ ਤੋਂ Reset picture ਚੋਣ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

7. ਬੈਕਗ੍ਰਾਊਂਡ ਹਟਾਉਣਾ (Remove Background)-ਇਹ ਵਿਕਲਪ ਇੱਕ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਅਣਚਾਹੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਟਾਉਣ ਜਾਂ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਤਸਵੀਰ ਵਿਚ ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਫੋਟੋ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਕਦਮ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਹਨ-

• ਉਹ ਤਸਵੀਰ ਚੁਣੋ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਬੈਕਗ੍ਰਾਉਂਡ (Background) ਨੂੰ ਹਟਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ।
• ਫਾਰਮੈਟ (Format) ਟੈਬ ਵਿੱਚ ਐਡਜਸਟ (Adjust) ਸਮੂਹ ਤੋਂ Remove Background ਚੋਣ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
• ਡਿਫਾਲਟ ਬੈਕਗ੍ਰਾਉਂਡ ਏਰੀਆ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਮੈਸੈਂਟਾ ਰੰਗ ਨਾਲ ਮਾਰਕ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਕਿ ਫੋਰਗਰਾਊਂਡ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਰੰਗ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖੇਗਾ ।
• ਜੇ ਡਿਫਾਲਟ ਖੇਤਰ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤਾਂ Background Removal > Picture Tools ’ਤੇ ਜਾਓ ਅਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਕਰੋ :

(a) ਜੇ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਉਹ ਹਿੱਸੇ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਉਹ ਮੈਸੈਂਟਾ ਹਨ (ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਮਾਰਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ), Mark Areas to Keep ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ਅਤੇ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਟੇਬਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵੀ-ਫਾਰਮ ਡਰਾਇੰਗ ਪੈਨਸਿਲ ਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ।
(b) ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ Mark Areas to Remove ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਕ ਲਈ ਟੇਬਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਡਰਾਇੰਗ ਪੈਨਸਿਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ ।

ਪਿਕਚਰ ਸਟਾਈਲਜ਼ (Picture Styles) ਸਮੂਹ
ਪਿਕਚਰ ਸਟਾਈਲਜ਼ ਗੈਲਰੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰੀਸੈਂਟ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਇੱਕ ਕਲਿੱਕ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਰਡਰ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਸਾਨ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
1. ਪਿਕਚਰ ਸਟਾਈਲਜ਼ ਗੈਲਰੀ (Picture Styles Gallery)-ਇਹ ਖੇਤਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫਾਰਮੈਟਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੂਚੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਤਸਵੀਰ ਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਸ਼ੈਲੀ (Style) ਕੀ ਕਰੇਗੀ ਇਹ ਵੇਖਣ ਲਈ, ਸਿਰਫ ਹਰੇਕ ਸਟਾਈਲ ਉੱਤੇ ਮਾਊਸ ਪੁਆਇੰਟਰ ਨੂੰ ਹਿਲਾਓ |

• ਉਹ ਫੋਟੋ ਚੁਣੋ ਜਿਸਦਾ ਤੁਸੀਂ ਸਟਾਈਲ ਬਦਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ।
• ਫਾਰਮੈਟ ਟੈਬ ਉੱਤੇ ਪਿਕਚਰ ਸਟਾਈਲਜ਼ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਟਾਈਲ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

2. ਪਿਕਚਰ ਬਾਰਡਰ (Picture Border)-ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਬਾਰਡਰ ਦਾ ਰੰਗ, ਚੌੜਾਈ ਜਾਂ ਲਾਈਨ ਸਟਾਈਲ ਬਦਲਣ ਲਈ ਇਸ ਬਟਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ |

• ਉਹ ਚਿੱਤਰ ਚੁਣੋ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਬਾਰਡਰ ਜੋੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ।
• ਪਿਕਚਰ ਫਾਰਮੈਟ ਟੈਬ ਉੱਤੇ ਪਿਕਚਰ ਸਟਾਈਲਜ਼ ਗੈਲਰੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਟਾਈਲ ਚੁਣੋ ।

3. ਤਸਵੀਰ ਪ੍ਰਭਾਵ (Picture Effects)-ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਸਵੀਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਰਛਾਵਾਂ (Shadow), 3-ਡੀ ਪ੍ਰਭਾਵ (3D- Effects), ਅਤੇ ਚਮਕ (glow) ਇਸ ਬਟਨ ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

ਅਰੇਂਜ ਗਰੁੱਪ (Arrange Group)
ਇਸ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵਿਕਲਪ ਹਨ ਜੋ ਇਹ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਿੱਚ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਟੈਕਸਟ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਪਾਸੇ ਰੱਖਣਾ ਹੈ, ਯਾਨੀ ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
1. ਪਿਕਚਰ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨ (Picture Position)-ਇਹ ਬਟਨ ਪੇਜ ਉੱਤੇ ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੋਕੇਸ਼ਨ ਦੀ ਇਕ ਗੈਲਰੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਜਾਏਗੀ | ਵਾਧੂ ਵਿਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ More Layout Options ਲਿੰਕ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ।

• ਇਕਾਈ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ਜਿਸਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲਣੀ ਹੈ ।
• Arrange ਸਮੂਹ ਵਿੱਚੋਂ Position ਵਿਕਲਪ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
• ਉਪਰੋਕਤ ਤਸਵੀਰ ਵਿਚ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੇ ਆਬਜੈਕਟ ਲਈ ਸਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਚੁਣੋ ।

2. ਟੈਕਸਟ ਰੈਪਿੰਗ (Text Wraping) -ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ’ਤੇ ਰੈਪਿੰਗ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਰੈਪਿੰਗ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਟੈਕਸਟ ਟਾਈਪ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਿਚ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਲਿਜਾਣਾ ਸੌਖਾ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

• ਉਹ ਚਿੱਤਰ ਚੁਣੋ ਜਿਸ ‘ਤੇ ਟੈਕਸਟ ਰੈਪਿੰਗ ਕਰਨੀ ਹੈ ।
• ਪਿਕਚਰ ਟੂਲਜ਼ ਟੈਬ ਤੋਂ ਅਰੇਂਜ (Arrange) ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਟੈਕਸਟ ਰੈਪਿੰਗ (Text Wrapping) ਵਿਕਲਪ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ !

ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕੰਮ ਕਰੋ-

1. ਆਪਣੀ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਬਾਰਡਰ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਟੈਕਸਟ ਟਾਈਪ ਕਰਨ ਲਈ Square ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
2. ਕਲਿਪ ਆਰਟ ਚਿੱਤਰ ਜਾਂ ਅਨਿਯਮਿਤ ਆਕਾਰ ਵਾਲੀ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਟੈਕਸਟ ਟਾਈਪ ਕਰਨ ਲਈ Tight ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
3. ਚਿੱਤਰ ਉੱਤੇ ਟੈਕਸਟ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਤ ਕਰਨ ਲਈ Behind Text ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
4. ਟੈਕਸਟ ਉੱਤੇ ਚਿੱਤਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਤ ਕਰਨ ਲਈ In Front of Text ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
5. ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਾਈਨ ‘ਤੇ ਰੱਖਣ ਲਈ Top and Bottom ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

3. More Layout Options ਲੇਆਊਟ ਵਿਕਲਪਾਂ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ਅਤੇ ਫਿਰ ਟੈਕਸਟ ਰੈਪਿੰਗ ਟੈਬ ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।ਇਸ ਡਾਇਲਾਗ ਬਾਕਸ ਤੋਂ ਟੈਕਸਟ ਅਤੇ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰੋ । ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣਾ (Bring Forward)-ਇਹ ਬਟਨ ਉਦੋਂ ਵਰਤੋ, ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਵੇ | Bring Forward, Bring to Front, or Bring in Front of Text ਬਟਨ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਲਈ ਸੂਚੀ ਤੀਰ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

4. ਪਿੱਛੇ ਭੇਜਣਾ (Send Backward)-ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਉੱਪਰ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਭੇਜਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਬਟਨ ਨੂੰ ਦਬਾਓ । ਬੈਕਵਰਡ ਭੇਜੋ, ਜਾਂ ਟੈਕਸਟ ਦੇ ਬੈਕ ਵਿੱਚ ਭੇਜੋ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਲਈ ਸੂਚੀ ਤੀਰ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

5. ਅਲਾਈਨ ਕਰਨਾ (Align Objects)-ਉੱਪਰ, ਹੇਠਾਂ, ਸੱਜੇ ਜਾਂ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਇਕਸਾਰ ਕਰਨ ਲਈ, ਇਸ ਵਿਕਲਪ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ । ਜੇ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਪੰਨੇ ‘ਤੇ ਨਿਰਧਾਰਤ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ Arange ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ।

6. ਸਮੂਹ (Group)-ਇਹ ਚੋਣ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫਾਰਮੈਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ (Move) ਜਾ ਸਕੇ ।

7. ਘੁਮਾਉਣਾ (Rotation)-ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਵੱਖਰੀ ਸਥਿਤੀ ਵੱਲ ਘੁਮਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਬਟਨ ਨੂੰ ਦਬਾਓ ਰੋਟੇਸ਼ਨ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਹੈ ।

ਸਮੂਹ (Size) –
ਇਹ ਸਮੂਹ ਫੋਟੋ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਅਤੇ ਅਣਚਾਹੇ ਹਿੱਸੇ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਵਿਕਲਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

• ਕਰੋਪ (Crope)-ਕਿਸੇ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਅਣਚਾਹੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਬਟਨ ਨੂੰ ਦਬਾਓ । ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ਕਾਲੇ ਹੈਂਡਲ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣਗੇ । ਜਦੋਂ ਅਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮਾਊਸ ਪੁਆਇੰਟਰ ਨੂੰ ਉਸ ਖੇਤਰ ਵੱਲ ਡਰੈਗ ਕਰੋ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ।
• ਉਚਾਈ (Height)-ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਉਚਾਈ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਬਾਕਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਕਾਰ ਪਾਓ ਜਾਂ ਉਚਾਈ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਸਪਿਨਰ ਤੀਰ ਨੂੰ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
• ਚੌੜਾਈ (Width-ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਚੌੜਾਈ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਬਾਕਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਕਾਰ ਪਾਓ ਜਾਂ ਚੌੜਾਈ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਸਪਿਨਰ ਤੀਰ ਨੂੰ ਦਬਾਓ ।

ਪੇਜ ਲੇਆਊਟ ਟੈਬ (Page Layout Tab)
ਇਹ ਰਿਬਨ ਦੀ ਤੀਜੀ ਟੈਬ ਹੈ । ਇਹ ਟੈਬ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦੀ ਦਿੱਖ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ | ਅਰਥਾਤ ਤੁਸੀਂ ਪੰਨੇ ਦਾ ਆਕਾਰ, ਹਾਸ਼ੀਏ, ਲਾਈਨ ਸਪੇਸਿੰਗ, ਇੰਡੈਂਟੇਸ਼ਨ, ਡਾਕੂਮੈਂਟਸ਼ਨ ਓਰੀਐਂਟੇਸ਼ਨ ਆਦਿ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹੋ | ਪੇਜ ਲੇਆਊਟ ਟੈਬ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਮਾਂਡਾਂ ਦੇ ਪੰਜ ਸਮੂਹ ਹਨ; ਥੀਮਜ਼, ਪੇਜ ਸੈਟਅਪ, ਪੇਜ ਬੈਕਗਰਾਊਂਡ, ਪੈਰਾਗ੍ਰਾਫ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰੋ ।

ਪੰਨਾ ਸੈਟਅਪ (Page Setup) ਸਮੂਹ
ਇਸ ਸਮੂਹ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦੀ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਹਾਸ਼ੀਏ, ਸਥਿਤੀ, ਆਕਾਰ, ਕਾਲਮ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
1. ਮਾਰਜਨ (Margin)-ਪੇਜ ਮਾਰਜਨ ਪੇਜ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਪਈ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਮਾਰਜਨ ਵਿਚ ਕੁਝ ਆਈਟਮਜ਼ ਦੀ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂਉਦਾਹਰਣ ਲਈ, ਹੈਡਰਜ਼, ਫੁੱਟਰਜ਼ ਅਤੇ ਪੇਜ ਨੰਬਰ | ਮਾਰਜਨ ਆਪਸ਼ਨ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਈ ਮਾਰਜਨ ਸਾਈਜ਼ ਉਪਲੱਬਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪੇਜ ਮਾਰਜਨ ਨੂੰ ਫ਼ਾਰਮੈਟ ਕਰਨ ਦੇ ਪੜਾਅ-

• Page layout ਟੈਬ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

• Margins ਕਮਾਂਡ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ | ਆਪਸ਼ਨ ਦਾ ਇਕ ਮੀਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇਗਾ | ਬਾਈ-ਡਿਫਾਲਟ Normal ਸਿਲੈਕਟ ਹੋਵੇਗਾ ।
• ਅਸੀਂ ਜਿਹੜਾ Pre defined margin size ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

ਕਸਟਮ ਮਾਰਜਨ ਵਰਤਣ ਲਈ ਪੜਾਅ –

• ਪੇਜ ਲੇਅ-ਆਊਟ ਟੈਬ ਵਿਚੋਂ ਮਾਰਜਨ ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ਅਤੇ ਕਸਟਮ ਮਾਰਜਨ ਚੁਣੋ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੇਜ ਸੈਂਟ-ਅੱਪ ਡਾਇਲਾਗ ਬਾਕਸ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇਗਾ ।
• ਪੇਜ ਦੀ ਹਰ ਸਾਈਡ ਲਈ ਮਾਰਜਨ ਸਾਈਜ਼ ਐਡਜਸਟ ਕਰੋ ਅਤੇ OK ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

2. ਓਰੀਐਂਟੇਸ਼ਨ (Orientation)-ਇੱਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪੋਰਟਰੇਟ ਤੋਂ ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਲਈ, ਇਸ ਬਟਨ ਨੂੰ ਦਬਾਓ ।

ਪੇਜ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲਣ ਲਈ ਪੜਾਅ-

1. ਪੇਜ ਲੇਅ-ਆਊਟ ਟੈਬ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
2. ਪੇਜ ਸੈਂਟ-ਅਪ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਓਰੀਐਂਟੇਸ਼ਨ (Orientation) ਕਮਾਂਡ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
3. ਪੇਜ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲਣ ਲਈ ਪੋਰਟਰੇਟ (Portrait) ਜਾਂ ਲੈਂਡਸਕੇਪ (Landscape) ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ । ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਫਾਰਮੈਟ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਪੇਟ ਲੇਟਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੋਰਟਰੇਟ ਫਾਰਮੈਟ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੰਬਕਾਰੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੈ ।

3. ਸਾਈਜ਼ (Size)-ਪੰਨੇ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਇਸ ਬਟਨ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ਜੋ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣਗੇ ।
ਪੇਜ ਦਾ ਆਕਾਰ ਬਦਲਣ ਲਈ –

1. ਪੇਜ ਲੇਅ-ਆਊਟ ਟੈਬ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
2. Size ਕਮਾਂਡ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ਅਤੇ ਇਕ ਡਰਾਪ-ਡਾਊਨ ਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗਾ ।
3. ਇਸ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਪੇਜ ਦਾ ਆਕਾਰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਜੋ ਅਕਾਰ ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਉਹ ਵਿਕਲਪ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

4. ਕਾਲਮਜ਼ (Columns)-ਇੱਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਿੱਚ ਚੁਣੇ ਪਾਠ ਨੂੰ ਦੋ ਜਾਂ ਵਧੇਰੇ ਕਾਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣ ਲਈ ਇਸ ਬਟਨ ਨੂੰ ਦਬਾਓ । ਵੱਖਰੇ ਕਾਲਮ ਫਾਰਮੈਟਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਗੈਲਰੀ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗੀ । ਸੂਚੀ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਿਕਲਪ ਵਿੱਚੋਂ ਚੁਣੋ । ਕਾਲਮਜ਼ ਡਾਇਲਾਗ ਬਾਕਸ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ More Columns , ਲਿੰਕ ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

ਪੰਨਾ ਬੈਕਗ੍ਰਾਊਂਡ (Page Background) ਸਮੂਹ
ਇਸ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਵਾਟਰਮਾਰਕ, ਪੇਜ ਕਲਰ ਅਤੇ ਬਾਰਡਰ ਚੁਣ ਸਕਦੇ ਹੋ ।

ਵਾਟਰਮਾਰਕ (Watermark)
ਇਹ ਗੁਪਤ (Confidential) ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵਾਟਰਮਾਰਕ ਇਕ ਤਸਵੀਰ ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਪੰਨੇ ‘ਤੇ ਟੈਕਸਟ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਧੁੰਦਲੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦਾ ਡਰਾਫਟ (Draft) ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ Draft Copy Stamp ਦੇ ਨਾਲ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਨੂੰ ਵਾਟਰਮਾਰਕ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਜਾਂ ਤੁਸੀਂ Duplicate Stamp ਨਾਲ ਡੁਪਲੀਕੇਟ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਨੂੰ ਵਾਟਰਮਾਰਕ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ।

ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਿਚ ਵਾਟਰਮਾਰਕ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਦੇ ਪੜਾਅ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਹਨ –

• ਉਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਖੋਲ੍ਹੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਵਾਟਰਮਾਰਕ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ।
• Page Layout ਟੈਬ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਟੈਂਡਰਡ ਵਾਟਰਮਾਰਕ ਵਿਕਲਪਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਤ ਕਰਨ ਲਈ Watermark ਬਟਨ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
• ਤੁਸੀਂ ਇਸ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਵੀ ਉਪਲੱਬਧ ਸਟੈਂਡਰਡ ਵਾਟਰਮਾਰਕ ਚੁਣ ਸਕਦੇ ਹੋ । ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੰਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪੇਜ ਕਲਰ (Page Colour)
ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਡਾਕੂਮੈਂਟ ਵਿਚ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਰੰਗ, ਟੈਕਸਚਰ ਜਾਂ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਬੈਕਗ੍ਰਾਊਂਡ ਕਲਰ ਜਾਂ ਟੈਕਸਚਰ ਜੋੜਨ ਲਈ ਪੜਾਅ –
1. Page Layout tab ਤੇ Page Background group ਵਿਚ Page Color ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
2. ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਇਕ ਆਪਸ਼ਨ ਚੁਣੋ

• Theme Colors or Standard Colors ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦੇ ਰੰਗ ਲਈ Color ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
• ਸਪੈਸ਼ਲ ਇਫੈਕਟਸ ਜਿਵੇਂ ਕਿ Gradients, Textures or Patterns ਆਦਿ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਜਾਂ ਜੋੜਨ ਲਈ Fill Effects ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

ਪੇਜ ਬਾਰਡਰ (Page Border)
ਪੇਜ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਬਾਰਡਰ ਲਗਾਉਣ ਲਈ Page Borders ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ Layout tab ਦੇ Page Background group ਵਿਚ Page Borders ਆਪਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ Page Border dialog box ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਪੇਜ ਬਾਰਡਰ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

1. Setting ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਰਡਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
2. Style ਸਾਈਜ਼ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਅਨੁਸਾਰ ਲਾਈਨ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
3. Color ਵਿਚ ਐਰੋ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ਅਤੇ ਇਕ ਬਾਰਡਰ ਕਲਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
4. Width ਵਿਚ ਐਰੋ ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ਅਤੇ ਬਾਰਡਰ ਦੀ ਚੌੜਾਈ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
5. ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ Style ਵਿਚ ਬਾਰਡਰ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਪ ਆਰਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ Art ਅਧੀਨ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਐ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ਤੇ ਇਕ ਬਾਰਡਰ ਗ੍ਰਾਫਿਕ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
6. ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਲਈ, Apply to ਅਧੀਨ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਐਰੋ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਉਪਲੱਬਧ ਆਪਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
7. OK ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

ਰਿਵਿਊ (Review)
ਰਿਵਿਊ ਟੈਬ ਵਿਚ ਅਸੀਂ Spelling & Grammar, Word Count, Translate and Language ਆਦਿ ਫੀਚਰ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਪਰੂਫੰਗ (Proofing) Proofing feature ਸਾਨੂੰ ਗਲਤੀ ਰਹਿਤ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸ਼ਨਲ ਡਾਕੂਮੈਂਟ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
1. ਸਪੈਲਿੰਗ ਅਤੇ ਗਰਾਮਰ (Spelling and Grammar-ਵਰਡ ਸਪੈਲਿੰਗ ਚੈਕਿੰਗ ਲਈ ਕਈ ਆਪਸ਼ਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਕਈ spelling and grammar ਚੈੱਕ ਨੂੰ ਚਲਾ ਕੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਵਰਡ ਟਾਈਪ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਹੀ ਇਹ spelling ਨੂੰ automatically ਚੈੱਕ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
Spelling and Grammar ਚੈੱਕ ਕਰਨ ਲਈ ਪੜਾਅ –

• Review tab ’ਤੇ ਜਾਓ ।
• Spelling & Grammar ਕਮਾਂਡ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

• Spelling & Grammar ਡਾਇਲਾਗ ਬਾਕਸ ਖੁੱਲ੍ਹੇਗਾ | ਡਾਕੂਮੈਂਟ ਵਿਚ ਹੋਈ ਹਰ ਗਲਤੀ ਲਈ, ਵਰਡ ਇਕ ਜਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਝਾਅ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੇਗਾ | ਅਸੀਂ ਇਕ ਸੁਝਾਅ ਨੂੰ ਸਿਲੈਕਟ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਗਲਤੀ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ Change ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
• ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਸੁਝਾਅ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਗਲਤੀ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ manually ਟਾਈਪ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

2. ਵਰਡ ਕਾਊਂਟ (Word Count)-ਵਰਡ ਕਾਊਂਟ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਸਹੂਲੀਅਤ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਡਾਕੂਮੈਂਟ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦਾਂ, ਅੱਖਰਾਂ, ਪੈਰਾਗ੍ਰਾਫ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪਤਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ | ਅਸੀਂ ਵਿੰਡੋ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਪਾਸੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਸਟੇਟਸ ਬਾਰ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਪਤਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ ਡਾਕੂਮੈਂਟਸ (Printing Documents) ਬਰ ਤ 2018 ਜਦ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਡਾਕੂਮੈਂਟ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਿੰਟ ਕਰਨਾ ਵੀ ਚਾਹਾਂਗੇ | Print Preview ਅਜਿਹੀ ਆਪਸ਼ਨ ਹੈ ਜੋ ਡਾਕੂਮੈਂਟ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਖਣ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਡਾਕੁਮੈਂਟ ਕਿਹੋ-ਜਿਹਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗਾ । ਇਹ ਆਪਸ਼ਨ Print ਵਿੰਡੋ ਨਾਲ Print pane ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੰਬਾਈਨ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

• Print pane ’ਤੇ ਜਾਓ । ਪ੍ਰਿੰਟ ਵਿੰਡੋ ਅੱਗੇ ਦਿੱਤੀ ਤਸਵੀਰ ਅਨੁਸਾਰ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇਗੀ ।

• ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਖ਼ਾਸ ਪੇਜ ਦੀ ਪ੍ਰਿੰਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਕ ਰੇਂਜ ਅਨੁਸਾਰ ਪੇਜਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਿੰਟ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਹੋਰ ਲਈ Print All Pages ਆਪਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
• Number of copies ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
• ਡਰਾਪ ਡਾਊਨ ਲਿਸਟ ਸਾਈਜ਼ Printer ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ :
• Print ਬਟਨ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਯੋਗ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਰਸ –

1. ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਤਸਵੀਰ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ “Picture Tools Format’’ ਟੈਬ ਦਾ ਰਿਬਨ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਕਲਰ ਆਪਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-ਕਲਰ ਸੈਚੂਰੇਸ਼ਨ, ਕਲਰ ਟੋਨ, ਰੀ-ਕਲਰ ।
3. ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਵਰਡ ਵਿੱਚ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਕੰਪਰੈਸ ਕਰਕੇ, ਰੈਜ਼ੋਲਿਊਸ਼ਨ (Resolution) ਘਟਾ ਕੇ ਅਤੇ ਕਰਾਪ ਕੀਤੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਡਿਲੀਟ ਕਰਕੇ ਫਾਈਲ ਦਾ ਸਾਈਜ਼ ਘਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
4. ਰੀਸੈਂਟ ਪਿਕਚਰ ਆਪਸ਼ਨ ਸਲੈਕਟ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਤਸਵੀਰ ਦੀ ਸਾਡੇ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਫਾਰਮੈਟਿੰਗ ਅਤੇ ਬਦਲਾਅ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।
5. ਪਿਕਚਰ ਬੋਰਡਰ ਆਪਸ਼ਨ ਸਿਲੈਕਟ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਤਸਵੀਰ ਲਈ ਆਊਟ ਲਾਈਨ ਦਰੰਗ, ਚੌੜਾਈ ਅਤੇ ਲਾਈਨ ਸਟਾਈਲ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
6. ਪਿਕਚਰ ਬੋਰਡਰ ਆਪਸ਼ਨ ਵਿਜ਼ੂਅਲ ਇਫੈਕਟਸ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼ੈਡੋ (Shadow), ਗਲੋ (Glow), ਰਿਫਲੈਕਸ਼ਨ (Reflection) ਜਾਂ 3-D ਰੋਟੇਸ਼ਨ ਅਪਲਾਈ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
7. ਰੈਪ ਟੈਕਸਟ ਸਿਲੈਕਟ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਓਬਜੈਕਟ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਰੈਪ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਟੈਕਸਟ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ।
8. ਕਰਾਪ ਆਪਸ਼ਨ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਬੇ-ਲੋੜੀਂਦੇ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਕਰਾਪ ਕਰਕੇ ਹਟਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
9. ਓਰੀਐਂਟੇਸ਼ਨ ਪੇਜ ਦਾ ਪੋਰਟਰੇਟ ਜਾਂ ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਫਾਰਮੈਟ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
   • ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਪੇਜ ਨੂੰ ਹੋਰੀਜੋਂਟਲ (ਲੇਟਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸੈੱਟ ਕਰਨਾ ।
   • ਪੋਰਟਰੇਟ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਪੇਜ ਨੂੰ ਵਰਟੀਕਲ (ਖਵੀਂ) ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸੈੱਟ ਕਰਨਾ ।
10. ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਵਰਡ ਵਿੱਚ ਸਪੈਲਿੰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਗਲਤੀ ਨੂੰ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੀ ਵੇਵੀ ਲਾਈਨ ਦੁਆਟ ਵਰਤਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਗਰਾਮਰ ਦੀ ਗਲਤੀ ਨੂੰ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਦੇਵੀ ਲਾਈਨ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
11. ਅਸੀਂ “ਵਰਡ ਕਾਊਂਟ ਆਪਸ਼ਨ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਵਰਡ ਦੇ ਡਾਕੂਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪਤਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 2 Relations and Functions Miscellaneous Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 2 Relations and Functions Miscellaneous Exercise

Question 1.
The relation f is defined by f (x) =

The relation g isdefined by g(x) =
Show that f is a function and g is not a function.
Answer.
The relation f is defined as f (x) =
It is observed that for
0 ≤ x < 3, f(x) = x²
3 ≤ x ≤ 10, f(x) = 3x
Also, at x = 3, f(x) = 3² = 9 or f(x) = 3 × 3 = 9
i.e., at x = 3, f(x) = 9
Therefore, for 0 ≤ x ≤ 10, the images of f(x) are unique.
Thus, the given relation is a function.
The relation g is defined as g (x) =
It can be observed that for x = 2, g(x) = 2² = 4 and g(x) = 3 × 2 = 6
Hence, element 2 of the domain of the relation g corresponds to two different images te., 4 and 6. Hence, this relation is not a function.

Question 2.
If f(x) = x², find \(\frac{f(1.1)-f(1)}{(1.1-1)}\).
Ans.
f(x) = x²
∴ \(\frac{f(1.1)-f(1)}{(1.1-1)}\) = \(\frac{(1.1)^{2}-(1)^{2}}{(1.1-1)}=\frac{1.21-1}{0.1}=\frac{0.21}{0.1}\)= 2.1

Question 3.
Find the domain of the function f(x) = \(\frac{x^{2}+2 x+1}{x^{2}-8 x+12}\).
Answer.
The given function is f(x) = \(\frac{x^{2}+2 x+1}{x^{2}-8 x+12}\)

f(x) = \(\frac{x^{2}+2 x+1}{x^{2}-8 x+12}=\frac{x^{2}+2 x+1}{(x-6)(x-2)}\)

It can be seen that function f is defined for all real numbers except at x = 6 and x = 2.
Hence, the domain off is R – {2, 6}.

Question 4.
Find the domain and the renie of the real function f defined by f(x) = \(\sqrt{(x-1)}\).
Answer.
The given real function is f (x) = \(\sqrt{(x-1)}\).
It can be seen that \(\sqrt{(x-1)}\) is defined for (x – 1) ≥ 0.
i.e., f(x) = \(\sqrt{(x-1)}\) is defined for x ≥ 1.
Therefore, the domain off is the set of all real numbers greater than or equal to 1 i.e., the domain of f = [1, ∞).
As x ≥ 1
⇒ (x – 1) ≥ 0
⇒ \(\sqrt{(x-1)}\) ≥ 0
Therefore, the range off is the set of all real numbers greater than or equal to 0 i.e., the range of f = [0, ∞).

Question 5.
Find the domnin and the range of the real function f defined by f(x) = |x – 1|.
Answer.
The given real function isf (x) = |x – 1|.
It is clear that |x – 1| is defined for all real numbers.
∴ Domain of f = R
Also, for x ∈ R, |x – 1| assumes all real numbers.
Hence, the range of f is the set of all non-negative real numbers.

Question 6.
Let f = {(x, \(\frac{x^{2}}{1+x^{2}}\))} : x ∈ R be a function from R into R. Determine the range of f.
Answer.
f = {(x, \(\frac{x^{2}}{1+x^{2}}\))} : x ∈ R

= {(0, 0), (±0.5, \(\frac{1}{5}\)), (±1, \(\frac{1}{2}\)), (±1.5, \(\frac{9}{13}\)), (±2, \(\frac{4}{5}\)), (3, \(\frac{9}{10}\)), (4, \(\frac{16}{17}\))}

The range of f is the set of all second elements. It can be observed that all these elements are greater than or equal to 0 but less than 1, [∵ Denominator is greater than numerator]
Thus, range of f = [0,1).

Question 7.
Let f, g : R → R be defined, respectively by f(x) = x + 1, g(x) = 2x – 3. Find f + g, f – g and \(\frac{f}{g}\).
Answer.
f, g : R → R is defined as f(x) = x + 1, g(x) = 2x – 3
(i) (f + g) (x) = f(x) + g(x)
= (x + 1) + (2x – 3) = 3x – 2
∴ (f + g) (x) = 3x – 2

(ii) (f – g) (x) = f(x) – g(x)
= (x + 1) – (2x – 3)
= x + 1 – 2x + 3 = – x + 4
∴ (f – g) (x) = – x + 4

(iii) \(\frac{f}{g}\) (x) = \(\frac{f(x)}{g(x)}\), g(x) ≠ 0, x ∈ R.

∴ \(\left(\frac{f}{g}\right)(x)=\frac{x+1}{2 x-3}\), 2x – 3 ≠ 0 or 2x ≠ 3

∴ \(\left(\frac{f}{g}\right)(x)=\frac{x+1}{2 x-3}\), x ≠ \(\frac{3}{2}\).

Question 8.
Let f ={(1, 1), (2, 3), (0, – 1), (- 1, – 3)} be a function from Z to Z defined by f(x) = ax + b, for some integers a, b. Determine a, b.
Solution.
f = {(1, 1), (2, 3), (0, – 1), (- 1, – 3)}
f(x) = ax + b
(1, 1) ∈ f
⇒ f (1) = 1
⇒ a × 1 + b = 1
⇒ a + b = 1
(0, – 1) ∈ f
⇒ f (0) = – 1
⇒ a × 0 + b = – 1
⇒ b = – 1
On substituting b= – 1 in a + b = 1, we obtain a + (- 1) = 1
⇒ a = 1 + 1 = 2.
Thus, the respective values of a and b are 2 and – 1.

Question 9.
Let R be a relation from N to N defined by R = {(a, b) : a, b ∈ N and a = b²}. Are the following true?
(i) (a, a) ∈ R, for all a ∈ N
(ii) (a, b) ∈ R, implies (b, a) ∈ R
(iii) (a, b) ∈ R, (b, c) ∈ R implies (a, c) ∈ R.
Justify your answer in each case.
Answer.
R = {(a, b) : a, b ∈ N and a = b²}
(i) It can be seen that 2 ∈ N; however, 2 ≠ 2² = 4.
Therefore, the statement “(a, a) ∈ R, for all a ∈ N” is not true.

(ii) It can be seen that (9, 3) ∈ N because 9, 3 ∈ N and 9 = 3².
Now, 3 ≠ 9² = 81; therefore, (3, 9) ∈ N
Therefore, the statement “(a, b) ∈ R, implies (b, a) ∈ R is not true.

(iii) It can be seen that (16, 4) ∈ R, (4, 2) ∈ R because 16, 4, 2 e∈ N and 16 = 4² and 4 = 2².
Now, 16 ≠ 2² = 4; therefore, (16, 2) ∈ N
Therefore, the statement “(a, b) ∈ R, (b, c) ∈ R implies (a, c) ∈ R” is not true.

Question 10.
Let A = {1, 2, 3, 4}, B = {1, 5, 9, 11, 15, 16} and f = {(1, 5), (2, 9), (3, 1), (4, 5), (2, 11)}. Are the following true?
(i) f is a relation from A to B
(ii) fis a function from A to B.
Justify your answer in each case.
Answer.
A = {1, 2, 3, 4} and B = {1, 5, 9,11, 15, 16}
∴ A × B = {(1, 1), (1, 5), (1, 9), (1, 11), (1, 15), (1, 16), (2, 1), (2, 5), (2, 9), (2, 11), (2, 15), (2,16), (3, 1), (3, 5), (3, 9),(3, 11),
(3, 15), (3, 16), (4, 1), (4, 5), (4, 9), (4, 11), (4, 15), (4, 16)}
It is given that f = {( 1, 5), (2, 9), (3, 1), (4, 5), (2, 11)}.

(i) A relation from a non-empty set A to a non-empty set B is a subset of the Cartesian product A × B.
It is observed that f is a subset of A × B.
Thus, f is a relation from A to B.
(ii) Since the same first element i.e., 2 corresponds to two different images
i.e., 9 and 11, relation f is not a function.

Question 11.
Let f be the subset of Z × Z defined by f = {(ab, a + b) : a,b ∈ Z}. Is f a function from Z to Z ? Justify your answer.
Answer.
The relation f is defined as f = {(ab, a + b) : a, b ∈ Z}
We know that a relation f from a set A to a set B is said to be a function if every element of set A has unique images in set B.
Since 2, 6, – 2, – 6 ∈ Z, (2 × 6, 2 + 6), (- 2 × – 6, – 2 + (- 6)) ∈ f.
i.e., (12, 8), (12, – 8)
It can be seen that the same first element i.e., 12 corresponds to two different images i.e., 8 and – 8.
Thus, relation f is not a function.

Question 12.
Let A = {9, 10, 11, 12, 13} and let f: A→ N be defined by f(n) = the highest prime factor of n. Find the range of f.
Answer.
A = {9, 10,11, 12, 13}
f : A → N is defined as f(n) = The highest prime factor of n
Prime factor of 9 = 3;
Prime factors of 10 = 2, 5;
Prime factor of 11 = 11;
Prime factors of 12 = 2, 3;
Prime factor of 13 = 13
f(9) = The highest prime factor of 9 = 3
f(10) = The highest prime factor of 10 = 5 .
f(11) = The highest prime factor of 11 = 11
f(12) = The highest prime factor of 12 = 3
f(13) = The highest prime factor of 13 = 13
The range of f is the set of all f(n), where n ∈ A.
∴ Range of f = {3, 5, 11, 13}.

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Book Solutions Chapter 5 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-2) Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Environmental Education Chapter 5 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-2)

Environmental Education Guide for Class 12 PSEB ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-2) Textbook Questions and Answers

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਕੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਾਸਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਉਪਬੰਧਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਹੈ । ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਬਚਾਉ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਪਾਲਿਸੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ ।

ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉ ਕਰਨ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ । ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਪਾਲਿਸੀਆਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਜਾਤੀ ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮਾੜੇ ਅਸਰਾਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਤੀ ਕੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 48-A ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਨੁਛੇਦ 48-A (Article 4-A) – ਸਟਾਕਹੋਮ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿਚ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ 42ਵੀਂ ਸੋਧ (42th Amendment, 1976) ਨੂੰ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਸੋਧ ਕਰਨ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ (Environmental protection) ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਜ਼ਿੰਮੇਂਵਾਰੀ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਅਨੁਛੇਦ 48-A. ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਵਣਾਂ ਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਬਚਾਉ- ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਚਾਉ ਦੇ ਲਈ ਰਾਜ-ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰਨੇ ਹੋਣਗੇ ।
Part IV, Directive Principles of State Policy Section 48-A.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ (Environmental Impact Analysis) ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ (Environmenal Impact Analysis) ਇਹ ਮੁਲਾਂਕਣ ਵਿਕਾਸ ਸੰਬੰਧੀ ਤਜਵੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ (Activity) ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਸੰਭਾਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਬੱਧ (Systematic) ਪ੍ਰੀਖਣ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੀ ਕਿਸਮ ਅਤੇ ਪੱਧਰ ਬਾਰੇ ਵੇਰਵਾ ਪੱਤਰ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੇਰਵਾ ਪੱਤਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਸੰਭਾਵੀ ਅਸਰਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕੀ ਉਪਾਅ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ।
ਸੰਨ 1994 ਵਿਚ ਈ. ਆਈ. ਏ. ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਲਈ ਅਗਿਆਤਮਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ ਐਕਟ (Environment Act) ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ (ਵਾਤਾਵਰਣ ਐਕਟ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ (Main Purpose of Environment Act) – ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੰਭਾਲ/ਸੁਰੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਐਕਟ 1986 ਨੂੰ ਭੁਪਾਲ ਗੈਸ ਦੁਖਾਂਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ । ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ।

ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕੇਵਲ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ, ਪ੍ਰਾਂਤਿਕ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਵਣ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ, ਨਦੀਆਂ, ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵੀ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰੇਕ ਨਾਗਰਿਕ ਦੀ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਡੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇਸ ਦੌਲਤ ‘ਤੇ ਮਾਣ ਕਰ ਸਕਣ ।

ਧਾਰਾ 48 A ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ, ਵਣਾਂ, ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤਕ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਹੈ ।

ਧਾਰਾ 51 ਦੇ ਭਾਗ IV (g) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰੇਕ ਦੇਸ਼-ਵਾਸੀ ਦਾ ਇਹ ਫਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਣਾਂ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਹਨ, ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਵਿਚ ਵੱਧ-ਚੜ ਕੇ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਨੈਸ਼ਨਲ (ਰਾਸ਼ਟਰੀ) ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਾਲਿਸੀ (NEP), 2006 ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਾਲਿਸੀ 2006 (NEP-National Environment Policy) ਨੈਸ਼ਨਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਾਲਿਸੀ ਸ਼ੁੱਧ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਅਦੇ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ (ਹੁੰਗਾਰਾ) ਹੈ । ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਇਕੱਲੇ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਂਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰਣਮ (Spectrum) ਲਈ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਮਹਿਕਮਾ (Department of Environment) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1980 ਨੂੰ ਹੋਈ । ਸੰਨ 1985 ਵਿਚ ਇਸ ਮਹਿਕਮੇ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਿਆ (Ministry of Environment and Forests) ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਮੰਤਰਾਲਿਆ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਕਾਨੂੰਨ, ਐਕਟ, ਨਿਯਮ ਅਤੇ ਅਧਿਸੂਚਨਾਵਾਂ (Notifications) ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ।

ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਬਣਾਏ ਗਏ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਮੁੱਖ ਖੇਤਰ ਕਵਰ ਕੀਤੇ ਹਨ-

1. ਆਮ (General)
2. ਵਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ (Forest and Wildlife)
3. ਪਾਣੀ (Water)
4. ਹਵਾ (Air) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਾਡੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਤੀ ਕੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 51-A ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-ਅਨੁਛੇਦ 51A ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਣ, ਝੀਲਾਂ, ਦਰਿਆ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ, ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਜੀਵਿਤ ਰਚੀ ਵਸਤੂ (Creature) ਵੱਲ ਹਮਦਰਦੀ ਵਾਲਾ ਰਵਈਆ ਅਪਨਾਉਣਾ ਹਰੇਕ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੋਵੇਗੀ ।” (Part IV A (3) Fundamental Duties, Sections 51-A) ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
‘ਦ ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ (ਪ੍ਰੋਟੈਕਸ਼ਨ) ਐਕਟ (ਵਾਤਾਵਰਣ (ਸੁਰੱਖਿਆ) ਐਕਟ 1986) ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
‘ਦ ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ ਪ੍ਰੋਟੈਕਸ਼ਨ) ਐਕਟ 1986 (The Environment Protection) Act 1986) – ਦ ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ ਪ੍ਰੋਟੈਕਸ਼ਨ ਐਕਟ, 1986 ਭੁਪਾਲ ਗੈਸ ਦੁਰਘਟਨਾ ਦੇ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਸੰਨ 1986 ਵਿਚ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ । ਇਸ ਐਕਟ ਨੂੰ ਛਤਰੀ ਕਾਨੂੰਨਸਾਜ਼ੀ (Umbrella Legislation) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੌਜੂਦ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿਚਲੀਆਂ ਤਰੁੱਟੀਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਮੰਤਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਵੀ ਹੈ ।
ਇਸ ਐਕਟ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਨਾਲ ਕੁੱਝ-ਨਾ-ਕੁੱਝ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

(ੳ) ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸੰਘਟਕ ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਭੋਂ ਦੀਆਂ ਆਪਸੀ ਅੰਤਰ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀ, ਹਵਾ, ਅਤੇ ਭੋਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਜਾਤੀ, ਦੂਸਰੇ ਜੀਵਿਤ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ, ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸੁਖਮ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅੰਤਰ-ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

(ਅ) ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Environmental Pollutants) – ਅਜਿਹੀ ਸੰਘਣਤਾ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਠੋਸ, ਤਰਲ ਜਾਂ ਗੈਸੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ, ਜਿਹੜੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹੋਵੇ, ਉਸਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

(ੲ) ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Environmental Pollution) ।

(ਸ) ਵਰਤਾਰਾ ਕਰਨਾ (Handling) – ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਦਾਰਥ (Processing), ਨਿਰੂਪਣ (Treatment), ਪੈਕ ਕਰਨਾ, ਭੰਡਾਰਣ, ਢੋਆ-ਢੁਆਈ, ਇਕੱਤਰੀਕਰਣ (Collection), ਵਿਘਟਨ, ਪਰਿਵਰਤਨ, ਵੇਚਣ ਵਾਸਤੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ, ਅਤੇ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ਨੂੰ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਕਰਨਾ (Handling) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

(ਹ) ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥ (Hazardous Substance) – ਕੋਈ ਵੀ ਪਦਾਰਥ ਜਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਵਸਤੂ (Preparation) ਜਿਹੜੀ ਆਪਣੇ ਆਇਨੀ (Ionic) ਜਾਂ ਭੌਤਿਕ-ਰਸਾਇਣਿਕ (Physico-chemical) ਗੁਣਾਂ ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਛੋਹਣ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖਾਂ, ਦੂਸਰੇ ਜੀਵਿਤ ਜੀਵਾਂ, ਪੌਦਿਆਂ, ਸੂਖਮ-ਜੀਵਾਂ, ਜਾਇਦਾਦ ਜਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਜਾਂ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਪਦਾਰਥ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

(ਕ) ਕਾਬਜ਼ ਜਾਂ ਪਟੇਦਾਰ (Occupier) – ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਫੈਕਟਰੀ ਜਾਂ ਪਰਿਸੀਮਾ (Premises) ਦੇ ਕੰਮ ਕਾਜ ਉੱਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਪਦਾਰਥ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਾਬਜ਼ ਜਾਂ ਪਟੇਦਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
‘ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਬੰਧਣ ਨਾਮੀ ਸ਼ਬਦ ਭਾਰਤ ਲਈ ਨਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ’ – ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ, ਜੈਵ-ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਖਤਰੇ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜੰਗਲੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰਾਂ ਤੋਂ ਵਪਾਰ ਦੇ ਲਈ ਆਰਥਿਕ ਉਪਯੋਗਤਾ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ (ਸਮੁਰ/Fur), ਦੰਦ, ਤਵਚਾ (Skin) ਅਤੇ ਸਿੰਗ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਜੰਗਲੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ, ਪਰਵਾਸੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਢਾਂਚਾ (Frame work), ਸਰਹੱਦੋਂ ਪਾਰਲੇ ਖੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ (20th Century) ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਕਈ ਸਮਾਗਮ ਅਤੇ ਇਕਰਾਰਨਾਮੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ।

ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਵਾਤਾਵਰਣ (Human environment) ਸੰਬੰਧੀ ਉੱਚਕੋਟੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਸਟਾਕਹੋਮ (Stockholm) ਵਿਖੇ 1972 ਨੂੰ ਕੀਤਾ | ਪਰ ਭਾਰਤ ਨੇ ਇਸ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਮੇਲਨ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਕਰ ਲਈ ਸੀ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਚੌਥੀ ਪੰਜ ਸਾਲਾ ਯੋਜਨਾ (1969-74) (Fourth Five Year Plan) ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਇਕ ਸੁਰਤਾਵਾਲੀ ਯੋਜਨਾ ਕੇਵਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸਰਬ-ਪੱਖੀ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਤੇ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪੱਖਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸਲਾਹ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਮਾੜੇ ਅਸਰਾਂ ਦਾ ਬਚਾਉ ਕਰਨ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਪੂੰਜੀ ਲੱਗੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਜਣ ਵਾਲੇ ਸੰਭਾਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਬਚਾਉ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ | ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਲੈਨਿੰਗ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰੀਏ ।

*ਅਨੁਛੇਦ 48-A (Article 4-A) – ਸਟਾਕਹਾਂਮ ਸੰਮੇਲਨ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ 5 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ 42ਵੀਂ ਸੋਧ ਕਰ ਲਈ, ਤਾਂ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ (Environment Protection) ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਣ ਜਾਵੇ । ਅਨੁਛੇਦ 48-A ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਵਣਾਂ ਦਾ ਬਚਾਉ, ਦੇਖ-ਭਾਲ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਵਣਾਂ ਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਚਾਉ ਵਾਸਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਭਵ ਯਤਨ ਕਰਨੇ ਹੋਣਗੇ । ਭਾਰਤ-ਸਟੇਟ ਨੀਤੀ ਲਈ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਤਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤ ਭਾਗ IV, ਅਨੁਛੇਦ 38 (Part IV Directive Principles of State Policy. Section 38) ।

ਰਾਜ ਪਾਲਿਸੀ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਸੈਕਸ਼ਨ 38 (Directive Principles of State Policy, Section-38) – ਇਸ ਸੈਕਸ਼ਨ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਅਤੇ ਉੱਨਤੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਗ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਵਾਸਤੇ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਉਣੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਨਿਆਂ, ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸ਼ੀ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ।
(Part IV Directive Principles of State Policy Section 38)

*ਧਾਰਾ 51-A ਇਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ-
ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜੰਗਲ, ਝੀਲਾਂ, ਦਰਿਆ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਡਿਉਟੀ ਹਰੇਕ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਲਈ ਨਰਮਦਿਲੀ ਵੀ ਵਿਖਾਉਣੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਭਾਗ IV A (g) ਬੁਨਿਆਦੀ ਫ਼ਰਜ਼ ਅਨੁਛੇਦ 51-A (Part IV A (g) Fundamental Duties, Section 51 A)

ਇਸ ਦੇ ਉਪਰੰਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਲੈਨਿੰਗ ਅਤੇ ਤਾਲਮੇਲ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਮੇਟੀ (National Committee on Environment Planning and Co-ordination, NCEPC) ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤਿਵਾੜੀ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਬਸਤੀਆਂ, ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨੀਆਂ, ਸੇਜਲ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦਾ ਨਿਰੀਖਣ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਫੈਲਾਉਣ ਆਦਿ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
‘ਨੈਸ਼ਨਲ (ਰਾਸ਼ਟਰੀ) ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ ਪਾਲਿਸੀ 2006’ ਦੇ ਕੀ ਮੰਤਵ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਾਲਿਸੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ (Objectives of National Environment Policy) – ਇਸ ਪਾਲਿਸੀ ਦੇ ਮੰਤਵਾਂ ਦਾ ਅੰਕਣ ਹੇਠਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

1. ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹਾਲਤ ਵਿਚਲੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ (Conservation of Critical Environmental Resources) – ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹਾਲਤ ਵਿਚਲੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸਾਧਨ, ਅਤੇ ਬਹੁਮੁੱਲੇ (Invaluable) ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਵਿਰਸਾ, , ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਜੀਵਨ-ਸਹਾਇਤਾ, ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ (Livelihood) ਆਰਥਿਕ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਭਲਾਈ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਇਸ ਪਾਲਿਸੀ ਦਾ ਮੰਤਵ ਹੈ ।

2. ਅੰਤਰ-ਪੀੜੀ ਨਿਆਂ ਸੰਗਤੀ/ਸੁਨੀਤੀ (Inter-generational Equity) – ਗਰੀਬਾਂ ਲਈ ਜੀਵ ਸੁਰੱਖਿਆ (Livelihood Security for the Poor) – ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਾਲਿਸੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰੇਕ ਵਰਗ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਗ਼ਰੀਬ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਨੂੰ, ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਆਪਣੀ ਜੀਵਕਾ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ ।

3. ਅੰਤਰ-ਪੀੜੀ ਨਿਆਂ ਸੰਗਤ ਸੁਨੀਤੀ (Inter-generational Equity) – ਇਸ ਦਾ ਮੰਤਵ ਉਪਲੱਬਧ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਅਕਲਮੰਦੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਮੌਜੂਦ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਅਤੇ ਅਭਿਲਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।

4. ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਦਾ ਏਕੀਕਰਣ (Integration of Environmental Concerns in Economic and Social Department) – ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਦਾ ਪਾਲਿਸੀਆਂ, ਯੋਜਨਾਵਾਂ, ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਨਾਲ ਏਕੀਕਰਣ ਇਸ ਦਾ ਮੰਤਵ ਹੈ ।

5. ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਨਿਪੁੰਨਤਾ (Efficiency in Environmental Resources use) – ਆਰਥਿਕ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕਾਈ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਨਿਪੁੰਨ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਾ ਇਸ ਪਾਲਿਸੀ ਦਾ ਮੰਤਵ ਹੈ ।

6. ਸੁਚੱਜਾ ਰਾਜਬੰਧ (Good Governance) – ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਅਤੇ ਖ਼ਰਚੇ ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ, ਵਿਵਦਤਾ, ਜਵਾਬਦੇਹੀ, ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਖ਼ਰਚੇ ਵਿਚ ਕਮੀ, ਭਾਗੇਦਾਰੀ (Participation) ਅਤੇ ਰੈਗੂਲੇਟਰੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਚੰਗੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ ।

7. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਲਈ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ (Enhancement of Resources for Environmental Conservation) – ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਉੱਚੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਲਈ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਵਿੱਤ (Finance) ਤਕਨਾਲੋਜੀ, ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਕੁਸ਼ਲਤਾ, ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜੀ ਪੂੰਜੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਸਮੁਦਾਇ, ਸਰਕਾਰੀ ਏਜੰਸੀਆਂ, ਵਿੱਦਿਅਕ ਅਤੇ ਖੋਜ ਸਮੁਦਾਇ, ਪੈਸਾ ਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਤਰਫ਼ੀ (Multilateral), ਜਾਂ ਦੋ ਤਰਫੀ (Bilateral), ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਿੱਸੇਦਾਰਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਭਾਈਵਾਲੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਦੇ ਕੀ ਪੱਖ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ (Environmental Impact Assessment) – ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤਜ਼ਵੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ (Activity) ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਸੰਭਾਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਬੱਧ ਪ੍ਰੀਖਣ (Systematic examination) ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪਵੇਗਾ ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੀ ਕਿਸਮ ਅਤੇ ਪੱਧਰ ਬਾਰੇ ਵੀ ਵੇਰਵਾ ਪੱਤਰ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੇਰਵਾ ਪੱਤਰ (Environmental Impact Statements EIS) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਸੰਭਾਵੀ ਅਸਰਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਸਰਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕੀ ਉਪਾਅ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਸੰਨ 1994 ਵਿਚ ਈ. ਆਈ. ਏ. (EIA) ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਲਈ ਆਗਿਆਤਮਕ (Mandatory) ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । (EIA = Environment Impact Analysis)

ਈ.ਆਈ.ਏ. ਵਿਚ ਕਈ ਕਾਰਜ ਵਿਧੀਆਂ (Procedures) ਅਤੇ ਪੜਾਅ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ-

1. ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਦੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਈ. ਆਈ. ਏ. ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ, ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨਾ । ਇਸ ਨੂੰ ਛਾਂਟੀ ਕਰਨਾ (Screening) ਆਖਦੇ ਹਨ ।
2. ਈ. ਆਈ. ਏ. ਨੂੰ ਭੇਜੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੂਲ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨਾ । ਇਸ ਨੂੰ ਮਨੋਰਥ ਜਾਂ ਉਦੇਸ਼ (Scope) ਆਖਦੇ ਹਨ ।
3. ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ (Assessment) ਅਤੇ ਮੁੱਲ-ਅੰਕਣ (Evaluation)
4. ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਅਨੁਵਣ (Monitoring)
5. ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਏ ਈ.ਆਈ.ਐੱਸ. ਤੇ ਪੁਨਰ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ 6. ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭਾਗ ਲੈਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਸਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੈਂਡਲ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ-

1. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਵਿਭਾਗ (Department of Environment)
2. ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਤ ਮੰਤਰਾਲਾ (Ministry of Environment and Forest)
3. ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ (Department of Science and Technology)
4. ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਅਤੇ ਸਹਿਕਾਰਤਾ ਵਿਭਾਗ (Department of Agirculture and Co-operation)
5.  ਬਾਇਓ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ (Department of Biotechnology)
6. ਸਾਗਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਵਿਭਾਗ (Department of Ocean Development)
7. ਪੁਲਾੜ ਦਾ ਵਿਭਾਗ (Department of Space)
8. ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਨਵਿਆਉਣ ਯੋਗ ਊਰਜਾ ਦਾ ਮੰਤਰਾਲਾ (Ministry of New and Renewable Energy) ਅਪਰੰਪਰਾਗਤ (Non-Conventional) ਊਰਜਾ ਸਰੋਤ ਦੇ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਬਦਲਿਆ ਨਾਮ ਹੈ । (Changed name of Department of Non-Conventional Energy Sources) .
9. ਉਰਜਾ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਕੇਂਦਰ (Energy Management Centre).

ਉਪਰੋਕਤ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਚਿੰਤਾਤੁਰ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੇ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਲਿਖੀਆਂ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

1. ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ (Central Pollution Control Board and State Pollution Control Board)
2. ਵਣ-ਵਿਗਿਆਨ ਖੋਜ (Forestry) ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲ (Indian Council of Forestry Research and Education)
3. ਵਣ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾ (Forest Research Institute)
4. ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਣ ਨਿਰੀਖਣ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੰਸਥਾ (Forest Survey of India and Wildlife Institute of India)
5. ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਰਿਸਰਚ ਸੰਸਥਾ (National Environmental Engineering Research Institute)
6. ਬੋਟੈਨੀਕਲ ਸਰਵੇ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ (Botanical Survey of India)
7. ਜੂਆਲੋਜੀਕਲ ਸਰਵੇ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ (Zoological Survey of India)
8. ਕੁਦਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਜਾਇਬ ਘਰ (National Museum of Natural History)
9. ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਕੇਂਦਰ (Centre for Environment Education)
10. ਵਾਡੀਆ ਹਿਮਾਲਿਆਈ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਸਥਾ (Wadia Institute of Himalayan Geology) ।

This PSEB 7th Class Computer Notes Chapter 8 ਸਟੋਰੇਜ ਡਿਵਾਈਸਿਜ਼ Notes will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Computer Notes Chapter 8 ਸਟੋਰੇਜ ਡਿਵਾਈਸਿਜ਼

ਜਾਣ-ਪਛਾਣ
ਮੈਮੋਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਦਿਮਾਗ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਡਾਟਾ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕੰਪਿਊਟਰ ਮੈਮੋਰੀ ਕੋਈ ਭੌਤਿਕ ਉਪਕਰਣ ਹੈ, ਜੋ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੈ । ਇਹ ਡਾਟਾ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅਸਥਾਈ (RAM) ਜਾਂ ਸਥਾਈ (ROM) ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਟੋਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਮੈਮੋਰੀ ਕੀ ਹੈ (What is Memory) –
ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੈਮੋਰੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਡਾਟਾ ਲਈ ਇਕ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਹੋਲਡਿੰਗ ਜਗਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਉਹ ਥਾਂ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੈਮੋਰੀ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਮੈਮੋਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਿਸਟਮ, ਹਾਰਡਵੇਅਰ ਅਤੇ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮੈਮੋਰੀ ਜਾਂ ਤਾਂ ਅਸਥਿਰ (Volatile) ਜਾਂ ਗੈਰ-ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ (Non-volatile) ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

• ਅਸਥਿਰ ਮੈਮੋਰੀ (Volatile memory)-ਇਹ ਉਹ ਮੈਮੋਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕੰਪਿਊਟਰ ਜਾਂ ਹਾਰਡਵੇਅਰ ਡਿਵਾਈਸ ਦੀ ਬਿਜਲੀ ਬੰਦ ਹੋਣ ’ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕੰਮ ਜਾਂ ਸਮੱਗਰੀ ਗੁਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਕੰਪਿਊਟਰ RAM ਅਸਥਿਰ ਮੈਮੋਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ।
• ਗੈਰ-ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਮੈਮੋਰੀ (Non-volatile memory)-ਇਸ ਮੈਮੋਰੀ ਨੂੰ NVRAM ਵੀ | ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਹ ਮੈਮੋਰੀ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੀ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਬਿਜਲੀ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । EPROM ਅਸਥਿਰ ਮੈਮੋਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ।

ਕੰਪਿਊਟਰ ਮੈਮੋਰੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ (Types of Computer Memory)
ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਮੈਮੋਰੀ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਭ ਤੋਂ ਮੁੱਢਲੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਸਿਸਟਮ ਮੈਮੋਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੇਮੋਰੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਟੋਰੇਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਮੈਮੋਰੀਜ਼ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ (Primary Memory) –
ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਿਸਟਮ ਦੀ ਮੁੱਖ ਮੈਮੋਰੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਤੋਂ ਡਾਟਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਐਕਸੈੱਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮੈਮੋਰੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਵਿੱਚ ਰੋਮ ਅਤੇ ਰੈਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਕੰਪਿਉਟਰ ਮਦਰਬੋਰਡ ਦੇ ਸੀ. ਪੀ. ਯੂ. (CPU) ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੀ. ਪੀ. ਯੂ. ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਤੋਂ ਡਾਟਾ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਬਹੁਤ ਅਸਥਿਰ (Volatile) ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮਤਲਬ ਬਿਜਲੀ ਬੰਦ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕੰਮ ਜਾਂ ਸਮੱਗਰੀ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਇੱਕ ਅਰਧ-ਕੰਡਕਟਰ ਮੈਮੋਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਰਧ-ਕੰਡਕਟਰ ਉਪਕਰਣ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਨਿਰਮਿਤ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀਮਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਇਹ ਮਹਿੰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ –
(i) ਰੈਮ (RAM)-ਰੈਮ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਰੈਂਡਮ ਐਕਸੈੱਸ ਮੈਮੋਰੀ । ਇਹ ਇਕ ਅਸਥਿਰ ਮੈਮੋਰੀ ਹੈ ! ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਡਾਟਾ ਜਾਂ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਸਟੋਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਚਾਲੂ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਹਾਰਡ ਡਿਸਕ ਤੋਂ ਡਾਟਾ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਰੈਮ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸੀ.ਪੀ.ਯੂ. ਇਸ ਡਾਟਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲੋੜੀਂਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਤੁਸੀਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਬੰਦ ਕਰਦੇ ਹੋ ਰੈਮ ਸਾਰਾ ਡਾਟਾ ਗੁਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਰੈਮ ਬਾਰੇ ਸਮਝਣ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਚੀਜ਼ਾਂ ਇਹ ਹਨ ਕਿ ਰੈਮ ਮੈਮੋਰੀ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਤੀ ਗੀਗਾਬਾਈਟ ਦੀ ਕੀਮਤ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਇਹ ਬਹੁਤ ਮਹਿੰਗਾ ਹੈ । ਰੈਮ ਦੀ ਉੱਚ ਕੀਮਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਿਸਟਮ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਅਤੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।ਰੈਮ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ- SRAM (ਸਟੈਟਿਕ ਰੈਂਡਮ ਐਕਸੈੱਸ ਮੈਮੋਰੀ) ਅਤੇ DRAM (ਡਾਇਨੈਮਿਕ ਰੈਂਡਮ ਐਕਸੈੱਸ ਮੈਮੋਰੀ) ।

(ii) ਰੋਮ (ROM-ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਰੀਡ ਓਨਲੀ ਮੈਮੋਰੀ । ਇਹ ਇਕ ਸਥਿਰ (Non-volatile) ਮੈਮੋਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਤੇ ਡਾਟਾ ਦੀ ਸਟੋਰੇਜ ਸਥਾਈ ਹੈ । ਇਹ ਪੀ.ਸੀ. ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਈ.ਸੀ. (IC-Integrated Circuit) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਰੋਮ ਨੂੰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਰੋਮ ਇਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਸਟੋਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਬੂਟਸਟਰੈਪ ਲੋਡਰ’ (Bootstrap Loader) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦਾ ਪਾਵਰ ਸਵਿੱਚ ਚਾਲੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪੀ. ਸੀ. ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਉਪਕਰਣ ਦੀ ਜਾਂਚ ਆਰੰਭ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਰੋਮ ਸਿਰਫ਼ ਸੀ.ਪੀ.ਯੂ. ਦੁਆਰਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ।

ਰੀਡ ਓਨਲੀ ਮੈਮੋਰੀ (ROM) ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ –

1. PROM (Programmable Read Only Memory)-ਇਹ ਉਪਭੋਗਤਾ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਵਾਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਵਿਚਲੇ ਡਾਟਾ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ।
2. EPROM (Erasable Programmable Read Only Memory)-ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਡਾਟਾ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਅਲਟਰਾ ਵਾਇਲਟ ਲਾਈਟ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਓ। ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਪਿਛਲੇ ਸਾਰੇ ਡਾਟਾ ਨੂੰ ਮਿਟਾਓ ।
3. EEPROM (Electrically Erasable Programmable Read Only Memory) ਇਲੈਕਟਿਕ ਫੀਲਡ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਡਾਟਾ ਮਿਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ | ਅਲਟਰਾ ਵਾਇਲਟ ਲਾਈਟ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ । ਅਸੀਂ ਚਿੱਪ ਦੇ ਸਿਰਫ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ ਮਿਟਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ (Secondary Memory)
ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਸਥਾਈ (Permanent) ਮੈਮੋਰੀ ਹੈ ਜੋ ਮੁੱਖ ਮੈਮੋਰੀ ਦੁਆਰਾ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੀ. ਪੀ. ਯੂ. ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਡਾਟਾ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਉਦੋਂ ਵੀ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਪਾਵਰ ਬੰਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੱਡੇ ਡਾਟਾ ਜਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਚੁੰਬਕੀ ਮੈਮੋਗੇ ਨਾਲ ਹੈ । ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਸਟੋਰੇਜ਼ ਮੀਡੀਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫਲਾਪੀ ਡਿਸਕਸ, ਚੁੰਬਕੀ ਡਿਸਕਾਂ, ਚੁੰਬਕੀ ਟੇਪਾਂ ’ਤੇ ਸਟੋਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮੈਮੋਰੀ ਆਪਟੀਕਲ ਡਿਸਕਸ – ਸੀ. ਡੀ. ਰੋਮ ਤੇ ਆਪਟੀਕਲ ’ਤੇ ਵੀ ਸਟੋਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ|

ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਟੋਰੇਜ ਉਪਕਰਣਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ –
1. ਚੁੰਬਕੀ ਡਿਸਕ (Megnatic Tapes)-ਚੁੰਬਕੀ ਡਿਸਕ ਕਠੋਰ ਧਾਤ ਜਾਂ ਸਿੰਥੈਟਿਕ ਪਲਾਸਟਿਕ ਸਮੱਗਰੀ ਤੋਂ ਬਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।ਡਿਸਕ ਪਲੇਟਰ ਦੀਆਂ ਦੋਵਾਂ ਸਤਹਾਂ ’ਤੇ ਚੁੰਬਕੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਪਰਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਸਤਹਾਂ ਸਟੋਰੇਜ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਚੁੰਬਕੀ ਡਿਸਕ ਸਿੱਧੀ ਪਹੁੰਚ (Direct Access) ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਤੇ ਵੱਡੇ ਦੋਵੇਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਿਸਟਮ ਲਈ ਹੈ । ਚੁੰਬਕੀ ਆਡੀਓ ਟੇਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਕੈਪਚਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਚੁੰਬਕੀ ਵੀਡੀਓ ਟੇਪ ਐਨਾਲਾਗ ਵਾਇਸ (Analog Voice) ਅਤੇ ਵੀਡੀਓ ਸਿਗਨਲਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਅਤੇ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਘੱਟ ਕੀਮਤ ਵਾਲਾ ਮਾਧਿਅਮ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਹਾਰਡ ਡਿਸਕ ਅਤੇ ਫਲਾਪੀ ਡਿਸਕ ਚੁੰਬਕੀ ਟੇਪਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ ।

2. ਫਲਾਪੀ ਡਿਸਕ (Floppy Disk)-ਫਲਾਪੀ ਡਿਸਕੇਟ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇਕ ਹਟਾਉਣ ਯੋਗ (Removeable), ਪੋਰਟੇਬਲ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਟੋਰੇਜ ਡਿਵਾਈਸ ਹੈ, ਜੋ 1964 ਵਿਚ ਆਈਬੀਐੱਮ (IBM) ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ । ਇਹ ਇਕ ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਪਲਾਸਟਿਕ ਡਿਸਕ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਕਾਰ ਲਗਭਗ 3.5 ਇੰਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਡਿਸਕਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਟੋਰੇਜ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਲਗਭਗ 1.4 MB ਡਾਟਾ ਸਟੋਰ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਫਲਾਪੀ ਡਿਸਕ ਡਾਈਵ ਦੁਆਰਾ ਪੜਿਆ (Read) ਜਾਂ ਲਿਖਿਆ (Write) ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

3. ਹਾਰਡ ਡਿਸਕ ( Hard Disk)-ਹਾਰਡ ਡਿਸਕ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਟੋਰੇਜ ਡਿਵਾਈਸ ਸਿੱਧੇ ਮਦਰਬੋਰਡ ਦੇ ਡਿਸਕ ਕੰਟਰੋਲਰ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਇਹ ਫਲੈਟ, ਗੋਲਾਕਾਰ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੀ ਬਣੀ ਪਲੇਟ ਅਤੇ ਚੁੰਬਕੀ ਸਮੱਗਰੀ ਨਾਲ ਕੋਟ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ | ਹਾਰਡ ਡਿਸਕ ਪਲੇਟਰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ 5400 ਤੋਂ 7200 ਚੱਕਰ/ਪ੍ਰਤੀ ਮਿੰਟ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਅਟੁੱਟ ਸਟੋਰੇਜ ਸਪੇਸ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਸਟੋਰੇਜ ਸਮਰੱਥਾ 20 ਜੀਬੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 500 ਜੀਬੀ ਤੱਕ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਡਿਵਾਈਸ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਜਾਂ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ, ਚਿੱਤਰ, ਵੀਡੀਓ ਆਦਿ । ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਹਾਰਡ ਡਿਸਕ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ –

• ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ (Internal hard drive)-ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ ਇਕ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ ਹੈ ਜੋ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕੰਪਿਊਟਰ ਇਕੋ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ ਦੇ ਨਾਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਓਪਰੇਟਿੰਗ ਸਿਸਟਮ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਸਥਾਪਤ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਬਾਹਰੀ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ (External hard drive)-ਇੱਕ ਬਾਹਰੀ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ, ਜਿਸਨੂੰ ਪੋਰਟੇਬਲ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਉਪਕਰਣ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ USB ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਅਕਸਰ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦਾ ਬੈਕਅਪ ਲੈਣ ਜਾਂ ਪੋਰਟੇਬਲ ਸਟੋਰੇਜ ਹੱਲ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

4. ਆਪਟੀਕਲ ਡਾਈਵਜ਼ (Optical Drives)-ਆਪਟੀਕਲ ਡਾਈਵਜ਼ ਇਕ ਸਟੋਰੇਜ ਮਾਧਿਅਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੋਂ ਡਾਟਾ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸਨੂੰ ਲੇਜ਼ਰ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਪਟੀਕਲ ਡਿਸਕ 6GB ਤੱਕ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡਾਟਾ ਸਟੋਰ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਆਪਟੀਕਲ ਸਟੋਰ ਉਪਕਰਣ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਸਟੋਰੇਜ ਉਪਕਰਣ ਹਨ | ਆਪਟੀਕਲ ਸਟੋਰੇਜ ਡਿਵਾਈਸਿਜ਼ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ –

• ਸੀਡੀ – ਰੋਮ (CD – ROM)
• ਡੀਵੀਡੀ – ਰੋਮ (DVD – ROM)
• ਸੀਡੀ – ਰਿਕਾਰਡਯੋਗ (CD – RECORDABLE)
• ਸੀਡੀ – ਲਿਖਣਯੋਗ (CD – REWRITABLE)
• ਫੋਟੋ – ਸੀਡੀ (PHOTO – CD)

5. ਕੰਪੈਕਟ ਡਿਸਕ (CDs)-ਕੰਪੈਕਟ ਡਿਸਕ ਇਕ ਫਲੈਟ, ਗੋਲ, ਆਪਟੀਕਲ ਸਟੋਰੇਜ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਕਾਢ ਜੇਮਜ਼ ਰਸਲ ਦੁਆਰਾ ਕੱਢੀ ਗਈ ਸੀ । ਇਹ ਇੱਕ ਪੋਰਟੇਬਲ ਸਟੋਰੇਜ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ, ਜੋ ਡਿਜੀਟਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਡੀਓ, ਵੀਡੀਓ ਅਤੇ ਹੋਰ ਡਾਟਾ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਫਲਾਪੀ ਡਿਸਕ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕੰਪੈਕਟ ਡਿਸਕ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਸਟੋਰੇਜ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ । ਇਹ ਡਿਸਕਾਂ 650-700 MB ਦੇ ਡਾਟਾ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਇਕ ਬਹੁਤ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਸਟੋਰੇਜ ਮੀਡੀਆ ਹੈ ।

ਸੀਡੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ –

• ਸੀਡੀ-ਆਰ (CD-R) : ਸੀਡੀ-ਆਰ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕੰਪੈਕਟ ਡਿਸਕ-ਰਿਕਾਰਡਯੋਗ । ਇਹ ROM ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਡਿਜੀਟਲ ਆਪਟੀਕਲ ਡਿਸਕ ਸਟੋਰੇਜ ਫਾਰਮੈਟ ਹੈ । ਸੀਡੀ-ਆਰ ਡਿਸਕ ਇਕ ਸੰਖੇਪ (Compact) ਡਿਸਕ ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਵਾਰ ਲਿਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨਮਾਨੀ ਨਾਲ ਕਈ ਵਾਰ ਪੜੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
• ਸੀਡੀ-ਆਰਡਬਲਯੂ (CD-RW)-ਸੀਡੀ-ਆਰਡਬਲਯੂ (ਕੰਪੈਕਟ ਡਿਸਕ-ਰੀਰਾਈਟੇਬਲ) ਇੱਕ ਡਿਜੀਟਲ ਆਪਟੀਕਲ ਡਿਸਕ ਸਟੋਰੇਜ ਫਾਰਮੈਟ ਹੈ ਜੋ 1997 ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਇੱਕ ਸੀਡੀ-ਆਰਡਬਲਯੂ ਕੰਪੈਕਟ ਡਿਸਕ (ਸੀਡੀ-ਆਰਡਬਲਯੂ) ਲਿਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪੜ੍ਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਮਿਟਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

6. ਡੀਵੀਡੀ (DVD) ਡੀਵੀਡੀ (ਡਿਜੀਟਲ ਵੀਡੀਓ ਡਿਸਕ ਜਾਂ ਡਿਜੀਟਲ ਵਰਸੇਟਾਈਲ ਡਿਸਕ ਲਈ ਆਮ ਸੰਖੇਪ) ਇੱਕ ਡਿਜੀਟਲ ਆਪਟੀਕਲ ਡਿਸਕ ਡਾਟਾ ਸਟੋਰੇਜ ਫਾਰਮੈਟ ਹੈ, ਜੋ 1995 ਵਿੱਚ ਖੋਜਿਆ ਅਤੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ 1996 ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਡੀਵੀਡੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਆਪਟੀਕਲ ਮੀਡੀਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਡਿਜੀਟਲ ਡਾਟਾ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇਕ ਸੀਡੀ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਸਟੋਰੇਜ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਡੀਵੀਡੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਵੀਡੀਓ ਪਲੇਅਬੈਕ ਲਈ ਫਾਰਮੈਟ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਡਾਟਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ 8 ਕੰਪਿਊਟਰ ਫਾਈਲਾਂ | ਸੀਡੀ ਅਤੇ ਡੀਵੀਡੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਸਾਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ –

• CD/DVD ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਕਵਰ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• CD/DVD ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਚਮਕਦਾਰ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਛੂਹਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ।
• CD/DVD ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਚਮਕਦਾਰ ਹਿੱਸੇ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ॥
• CD/DVD ਨੂੰ ਮੋੜਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ।
• CD/DVD ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਨਰਮ ਕੱਪੜੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ।

7. ਪੈੱਨ ਡਰਾਈਵ (Pen Drive)-ਇੱਕ ਪੈੱਨ ਡਰਾਈਵ ਇੱਕ ਪੋਰਟੇਬਲ ਯੂਨੀਵਰਸਲ ਸੀਰੀਅਲ ਬੱਸ (ਯੂ ਐੱਸ ਬੀ) ਫਲੈਸ਼ ਮੈਮੋਰੀ ਉਪਕਰਣ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਕੰਪਿਊਟਰ ਤੋਂ ਆਡੀਓ, ਵੀਡੀਓ ਅਤੇ ਡਾਟਾ ਫਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਫਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਦੂਸਰੇ ਪੋਰਟੇਬਲ ਸਟੋਰੇਜ ਡਿਵਾਈਸ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫਲਾਪੀ ਡਿਸਕਸ ਜਾਂ ਡੀਵੀਡੀ/ਸੀਡੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ USB ਪੈਂਨ ਡਰਾਈਵ ਦੇ ਵੱਡੇ ਫ਼ਾਇਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਸ਼ਕਲ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਹਨ, ਉਹ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਡਾਟਾ ਸਟੋਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

8. ਮੈਮੋਰੀ ਕਾਰਡ (Memory Card)-ਇੱਕ ਮੈਮੋਰੀ ਕਾਰਡ ਫਲੈਸ਼ ਮੈਮੋਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ, ਜੋ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਉਪਕਰਣਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੀਮਾ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡਿਜੀਟਲ ਕੈਮਰਾ ਜਾਂ ਵੀਡੀਓ ਗੇਮ ਕੰਸੋਲ, ਮੈਮੋਰੀ ਕਾਰਡ ਡਾਟਾ, ਚਿੱਤਰ, ਸੰਗੀਤ, ਸੇਵ ਕੀਤੀਆਂ ਗੇਮਾਂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕੰਪਿਊਟਰ(Computer) ਫ਼ਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਰਗੇ ਫਲੈਸ਼ ਮੈਮੋਰੀ ਡਿਵਾਈਸਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਚਲਦੇ ਹਿੱਸੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦਾ । ਉਹ ਸੀਡੀ ਜਾਂ ਡੀਵੀਡੀ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸੰਖੇਪ ਅਤੇ ਪੋਰਟੇਬਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਸੀਡੀ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਡਾਟਾ ਸਟੋਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ | ਮੈਮੋਰੀ ਕਾਰਡ ਵਿਚ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਡਾਟਾ ਕਾਰਡ ਰੀਡਰ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਅਤੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਵਿਚ ਅੰਤਰ (Difference between Primary Memory and Secondary Memory) –
ਇਸ ਪਾਠ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਅਤੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਦੋਵੇਂ ਆਪਣੀ-ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਹਨ । ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਵੇਖਾਂਗੇ :

ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ (Primary Memory)	ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ (Secondary Memory)
(i) ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਨੂੰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮੈਮੋਰੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।	(i) ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਨੂੰ ਬੈਕਅਪ ਮੈਮੋਰੀ ਜਾਂ ਸਹਾਇਕ ਮੈਮੋਰੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ii) ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਨੂੰ ਡਾਟਾ ਬੱਸ ਦੁਆਰਾ ਦੁਆਰਾ ਐਕਸੈੱਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।	(ii) ਜਦੋਂ ਕਿ ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਨੂੰ I/O ਚੈਨਲਾਂ ਐਕਸੈਂਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
(iii) ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਡਾਟਾ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ `ਤੇ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਯੂਨਿਟ ਦੁਆਰਾ ਐਕਸੈਂਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।	(iii) ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਡਾਟਾ ਪ੍ਰੋਸੈਸਰ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਧੇ ਐਕਸੈਂਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।
(iv) ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਨਾਲੋਂ ਮਹਿੰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(iv) ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਸਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(v) ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਗੇ ਦੋਵੇਂ ਅਸਥਿਰ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।	(v) ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਗੈਰ-ਪਰਿਵਰਤਨ ਸ਼ੀਲ ਮੈਮੋਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਯੋਗ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤ

1. ਮੈਮੋਰੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਡਾਟਾ ਲਈ ਇਕ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਹੋਲਡਿੰਗ ਜਗ੍ਹਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਮੈਮੋਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਡਾਟਾ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਮੈਮੋਰੀ ਜਾਂ ਤਾਂ ਅਸਥਿਰ (Volatile) ਜਾਂ ਗੈਰ-ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ (Non-volatile) ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
4. ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਿਸਟਮ ਦੀ ਮੁੱਖ ਮੈਮੋਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਬੰਦ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕੰਮ ਜਾਂ ਸਮੱਗਰੀ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
5. ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਵਿੱਚ ਰੋਮ (ROM) ਅਤੇ ਰੈਮ (RAM) ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
6. ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਸਥਾਈ (Permanent) ਮੈਮੋਰੀ ਹੈ, ਜੋ ਮੁੱਖ ਮੈਮੋਰੀ ਦੁਆਰਾ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੀਪੀਯੂ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
7. ਹਾਰਡ ਡਿਸਕ ਅਤੇ ਫਲਾਪੀ ਡਿਸਕ ਚੁੰਬਕੀ ਟੇਪਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ ।
8. ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ ਇੱਕ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ ਹੈ, ਜੋ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
9. ਇੱਕ ਬਾਹਰੀ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ USB ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
10. ਹੈੱਨ ਡਰਾਈਵ ਕੰਪਿਊਟਰ ਤੋਂ ਆਡੀਓ, ਵੀਡੀਓ ਅਤੇ ਡਾਟਾ ਫਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਫਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
11. ਮੈਮੋਰੀ ਕਾਰਡ ਵਿਚ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਡਾਟਾ ਕਾਰਡ ਰੀਡਰ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 2 Relations and Functions Ex 2.3 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 2 Relations and Functions Ex 2.3

Question 1.
Which of the following relations are functions? Give reasons. If it is a function, determine its domain and range.
(i) {(2, 1), (5, 1), (8, 1), (11, 1), (14, 1), (17, 1)}
(ii) {(2, 1), (4, 2), (6, 3), (8, 4), (10, 5), (12, 6), (14, 7)}
(iii) (1, 3), (1, 5), (2, 5)}
Answer.
(i) {(2, 1), (5,1), (8, 1), (11, 1), (14, 1), (17,1)}
Since 2, 5, 8, 11, 14, and 17 are the elements of the domain of the given relation having their unique images, this relation is a function.
Here, domain={2, 5, 8, 11, 14, 17} and range={l}

(ii) {(2, 1), (4, 2), (6, 3), (8, 4), (10, 5), (12, 6), (14, 7)}
Since 2, 4, 6, 8, 10, 12, and 14 are the elements of the domain of the given relation having their unique images, this relation is a function.
Here, domain = {2, 4, 6, 8, 10, 12, 14} and range = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7}

(iii) {(1, 3), (1, 5), (2, 5)}
Since the same first element i.e., 1 corresponds to two different images i.e.,3 and 5, this relation is not a function.

Question 2.
Find the domain and range of the following real functions:
(i) f(x) = – |x|
(ii) f(x) = \(\sqrt{9-x^{2}}\)
Answer.
(i) f(x) = – |x|, f(x) ≤ 0, ∀ x ∈ R
Domain of f = R
Range of f = {y ∈ R, y < 0}

(ii) f(x) = \(\sqrt{9-x^{2}}\)
All, f is not defined for 9 – x² ≤ 0 or x² ≤ 9 or when x ≥ 3 or x ≤ – 3.
Also, for each real number x lying between – 3 and 3 or for x = – 3, 3 f(x) is unique.
∴ Domain (f) = {x : x ∈ R and – 3 < x < 3}
Further, y = \(\sqrt{9-x^{2}}\) or y² = 9 – x²
or x = \(\sqrt{9-x^{2}}\)
Again, x is not defined for
9 – y² < 0 or y² > 9 or y > 3 or y < – 3.
But y cannot be – ve
∴ Range (f) = {y : y ∈ R and 0 < y < 3}

Question 3.
A function fis defined by f(x) = 2x – 5. Write down the values of
(i) f(0)
(ii) f(7)
(iii) f(- 3)
Answer.
The given function is f(x) = 2x – 5. Therefore,
(i) f(0) = 2 × 0 – 5 = 0 – 5 = – 5
(ii) f(7) = 2 × 7 – 5 = 14 – 5 = 9
(iii) f(- 3) = 2 × (- 3) – 5 = – 6 – 5 = -11.

Question 4.
The function ‘t’ which maps temperature in degree Celsius into temperature in degree Fahrenheit is defined by t(C) = \(\frac{9 C}{5}\) + 32. Find
(i) f(0)
(ii) t(28)
(iii) t(- 10)
(iv) The value of C, when t(C) = 212.
Answer.
The given function is t (C) = \(\frac{9 C}{5}\) + 32. Therefore,
(i) t(0) = \(\frac{9 \times 0}{5}\) + 32 = 0 + 32 = 32

(ii) t(28) = \(\frac{9 \times 28}{5}\) + 32 = \(\frac{252+160}{5}=\frac{412}{5}\)

(iii) t (- 10) = \(\frac{9 \times(-10)}{5}\) + 32 = 9 × ( – 2) + 32

(iv) It is given that t(C) = 212
∴ 212 = \(\frac{9 C}{5}\) + 32 \(\frac{9 C}{5}\)
= 212 – 32 \(\frac{9 C}{5}\) = 180
9C = 180 × 5 C = \(\frac{180 \times 5}{9}\) = 100.
Thus, the value of t, when t(C) = 212, is 100.

Question 5.
Find the range of each of the following functions :
(i) f(x) = 2 – 3x, x ∈ R, x > 0.
(ii) f(x) = x² + 2, x is a real number.
(iii) f(x) = x, x is a real number.
Answer.
(i) Let f(x) = y = 2 – 3x is x = \(\frac{2-y}{3}\)
Now x > 0 is 2 – y > 0 or y < 2
Range (f) = {y : y ∈ R and y < 2}

(ii) Let f(x) = y = x² + 2 is x² = y – 2 or x = \(\sqrt{y-2}\) ⇒ y > 2
Range (f) = {y : y ∈ R and y > 2}

(iii) f(x) = x, x is a real number
x = f(x) = y = a real number
Range (f) = {y : y ∈ R}

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Book Solutions Chapter 4 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-1) Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Environmental Education Chapter 4 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-1)

Environmental Education Guide for Class 12 PSEB ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-1) Textbook Questions and Answers

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਿਕਾਸ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਕਸਫੋਰਡ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਕਾਸ (Development) ਦਾ ਅਰਥ ਵਾਧਾ (Growth) ਜਾਂ ਪ੍ਰਤੀ (Advancement) ਜਾਂ ਅੱਗੇ ਵਧਣਾ ਹੈ । ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਦੇਸ਼ ਤੈਕਨਾਲੋਜੀ ਪੱਖੋਂ ਅੱਗੇ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਉੱਚਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਅਧਿਕਤਰ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਕੁਲ ਘਰੇਲੂ ਉਤਪਾਦ (Gross Domestic Product, GDP) ਜਾਂ ਕੁੱਲ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਉਤਪਾਦ (Gross National Product) ਉੱਚਾ ਹੈ, ਉਹ ਦੇਸ਼ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਹੜੇ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਉੱਚਿਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਅਜਿਹਾ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਿਕਾਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਕੀ ਵਿਕਾਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ? ਜੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਕਿਵੇਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਂ, ਵਿਕਾਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਅਸੀਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਾਉਂਦੇ ਹਾਂ । ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਪਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਕਾਸ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਮੁੜ ਵਾਪਸ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਹੀ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਕਾਸ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰੋਤ ਅਤੇ ਗ੍ਰਾਹੀ (Source as well as sink) ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਬੰਧਣ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚਾਲੇ ਦੀਆਂ ਆਪਸੀ ਅੰਤਰ-ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਤਰ-ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਜੀਵ-ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਜੀਵਿਤ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਇਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸਾਰੀਆਂ ਜੀਵਿਤ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਣੇ ਜਾਲ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਹੈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਨਾਲ ਜੀਵ-ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਹਿਣਯੋਗ ਸਮਰੱਥਾ (Carrying Capacity) ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਸਥਿਤਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਆਕਾਰ ਜਿਸਨੂੰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਉਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਉਪਲੱਬਧ ਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਸਮਰੱਥਾ ਜਾਂ ਝੱਲਣਯੋਗ ਸਮਰੱਥਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਮੁੱਖ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਾਰਜ ਵਿਧੀਆਂ, ਉਦਯੋਗਕੀਕਰਨ, ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ, ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹਨ । ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨੁਕਤੇ ਤੋਂ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪੱਧਰ ਅਤੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਢੰਗਾਂ-ਤਰੀਕਿਆਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਗੁਣਵਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਵਾਸਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਅਸੀਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਰੋਕ ਸਕਦੇ । ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧ-ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਵਿਕਾਸ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਇਕ ਜਾਂ ਇਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਮੁੜ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿਚ ਜਾ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਸੋਤ ਅਤੇ ਹੀ ਦੋਵਾਂ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ (Acts both as a source and sink) ।

ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚਲੇ ਛੱਪੜ ਮੱਛੀਆਂ ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਸੋਤ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਪਿੰਡ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਖੇਤਾਂ ਤੋਂ ਰੁੜ੍ਹ ਕੇ ਆਏ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਵਾਧੂ ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਹੀ (Sink) ਵਜੋਂ ਵੀ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਭੂਮੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚਾਲੇ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਬਾਰੇ ਘੋਖ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ (Megaprojects) ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਝਗੜੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਬਗੈਰ ਇਸ ਗੱਲ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਿਆਂ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਕਾਮਿਆਂ ਉੱਪਰ ਕੀ ਅਸਰ ਹੋਵੇਗਾ, ਬੰਦ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵਣਾਂ ਨੂੰ ਠੇਕੇ ‘ਤੇ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਆਯਾਤ ਜਾਂ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ । ਪਰ ਲੱਕੜ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਵਣਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੈਵਿਕ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਹਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅੱਜ ਦਾ ਮਾਡਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ । ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਕ ਵੱਖਰਾ, ਉੱਤਮ ਵਜੂਦ (Entity) ਵਜੋਂ ਮੰਨ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸ਼ਕਤੀ, ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਲਈ ਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਭੁੱਖ ਵੱਧ ਚੁੱਕੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਮਧੁਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਭੁਲਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬੁੱਧੀ (ਅਕਲ) ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਉੱਤੇ ਹਾਵੀ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਹੈ । ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ, ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਦੋ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੂਚਕ ਹਨ । ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼, ਕੇਵਲ ਵਸਤੁਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਲ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਵਿਗਿਆਨ (Ecology) ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਨਾਲੋਂ ਲਗਪਗ ਅਲੱਗ ਹੀ ਹੋ ਗਏ ਹਨ । ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਲਗਪਗ ਕੁਦਰਤ ਲਈ ਸ਼ੋਸ਼ਣੀ (Exploitive) ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਹਨ ।

ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਤੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਥੋਂ ਦਾ ਲਗਪਗ 50% ਭਾਗ ਅਪਰਤ (Eroded) ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਭਾਂ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਘਟ ਚੁੱਕੀ ਹੈ । ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੀ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਪੁੱਜੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਅੰਕਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਸਾਡੇ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਅਤੇ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸਖਣਿਆਉਣ (Depletion) ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸੀਮਾ ਤਕ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ । ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਉਦਯੋਗੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਵੱਧ ਰਹੀ ਜਨ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਦਬਾਉ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਡੇ ਜਲਵਾਯੂ, ਪਾਣੀ, ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਅਤੇ ਮਲੀਨ ਹੋ ਗਏ ਹਨ । ਇਹ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਪਤਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਨਾ ਮੁੱਕਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਅਤੇ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਨ । ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਚਾਲੂ (Current) ਮਾਡਲ ਸਿਰਫ ਆਰਥਿਕ ਵਾਧੇ ‘ਤੇ ਹੀ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ । ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇਹ ਮਾਡਲ ਅੰਤ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਲਈ ਤਬਾਹੀ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਧਰਤੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜੇ ਸੁਹਜ ਅਪਣਾਉਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸੁਹਜ ਅਪਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ-

1. ਧਰਤੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਨਾ ।
2. ਜੈਵਿਕ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣਾ ।
3. ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਾਰੇ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣਾ ।
4. ਮਨੁੱਖੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰਨਾ ।
5. ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਅਕਲਮੰਦੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ।
6. ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਫਰਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਹੱਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ।
7. ਗ੍ਰਹਿ ਸੀਮਾ (Sink-limit) ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਲਈ ਤਕਨੀਕਾਂ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਈ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਨਵੀਆਂ ਕਾਢਾਂ ਕੱਢਣੀਆਂ ਅਤੇ ਆਵਾਸ ਸਨੇਹੀ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਦੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ । ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਪੱਖ ਵਿਚ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਤਕਨੀਕੀ ਪ੍ਰਤੀਆਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੋਣ । ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਲਈ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਟੀਚਿਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ-

1. ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸਫਾਈ, ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਟੀਚਾ ਸਿਫਰ ਹੋਵੇ ।
2. ਨਾ-ਨਵਿਆਉਯੋਗ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਖਪਤ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ।
3. ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਨੂੰ ਸਿੱਝਣ ਦੇ ਲਈ, ਘੱਟ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਜਾਂ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਦੇ ਬਦਲ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ।
4. ਪਾਣੀ, ਤੋਂ ਅਤੇ ਹਵਾ ਵਰਗੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮੇਂ ਤਕ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਦੇ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ।
5. ਨਮੂਨੇ ਦੇ ਜਾਂ ਵਚਿੱਤਰ ਜਾਂ ਆਦਿਕਾਲੀਨ (Pristine) ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਿਤ ।
6. ਸੰਕਟ ਜਾਂ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਜਾਂ ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ ।
7. ਅਜਿਹੇ ਜੈਵਿਕ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ / ਜੀਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਦੇ ਬਚਾਉ ਲਈ ਪ੍ਰਕਿਰਤਿਕ ਅਤੇ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ।
8. ਓਜ਼ੋਨ ਨੂੰ ਸਖਣਿਆਉਣ (Depletion) ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਨਾਨ-ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ-ਕਾਰਬਨ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਬੰਧਣ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਹਿਲੂ ਕੀ ਹਨ ? ਵਿਸਥਾਰ ਪੂਰਵਕ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਟੀਚੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-
ਮਹਿਫੂਜ਼ ਵਿਭਿੰਨਤਾ (Preserve Diversity) – ਟਿਕਾਊ-ਯੋਗਤਾ ਕੇਵਲ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੰਪਦਾ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਸ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਪਦਾ ਨਾਲ ਵੀ ਹੈ ।ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਸਭਿਆਚਾਰ, ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (Languages), ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਹਨ ।

ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰਨਾ (To Meet Basic Needs) – ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੇ · ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਭੋਜਨ, ਪਨਾਹ (Shelter), ਸਿਹਤ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ । ਗ਼ਰੀਬੀ, ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਇਹ ਹੈ, ਨਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਦਾ ਅਜੇ ਤਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੋਤ ਹੈ ।

ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ਨਾਲ ਸਿੱਝਣ ਤੋਂ ਹੈ । ਇਸ ਟੀਚੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਐਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਵੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ/ਸਮਾਨਤਾ (Equity) – ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਕਿ ਇਹ ਸੋਸਾਇਟੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਨਾ ਬਰਾਬਰੀ ਹੈ, ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਗ਼ਰੀਬੀ ਅਤੇ ਅਮੀਰੀ ਵਿਚਲੇ ਪਾੜ ਨੂੰ ਭਰ ਕੇ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਲੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਅਤੇ ਇਕ ਸਮਾਨਤਾ ਲਿਆਉਣ ਤੋਂ ਹੈ ।

ਮੌਕੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚ (Access to Opportunity) – ਸਮਾਨਤਾ (Equity) ਦਾ ਅਰਥ ਕੇਵਲ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਮੌਕਿਆਂ (Opportunities) ਤਕ ਪੁੱਜਣ ਦਾ ਹੈ । ਮੌਕਿਆਂ ਵਿਚ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਸਿੱਖਿਆ, ਵੇਨਿੰਗ, ਪੂੰਜੀ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਜਾਂ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ, ਆਧਾਰਿਕ ਸੰਰਚਨਾ (Infrastructure) ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀਕਲ ਜਾਣਕਾਰੀ (Technological Know how) ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਨ ।

ਰੁਜ਼ਗਾਰ (Employment) – ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਸਮੇਂ ਅਪਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਪਹੁੰਚ ਸੰਪੂਰਣ ਅਤੇ ਯੋਗ ਹੋਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਉਮਰ ਭਰ ਲਈ ਇਕੋ ਹੀ ਨੌਕਰੀ ਤੇ ਟਿਕੇ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਚਿਰਕਾਲੀ ਅਤੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਹੈ ।

ਟਿਕਾਊ/ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਖਪਤ (Sustainable Consumption) – ਖਪਤ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਿਸਮ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਵੇਗੀ, ਨਾ ਕਿ ਜਿਉਣ ਦੇ ਸਟੈਂਡਰਡ ਦੀ (Standard of living) । ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਕਈ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜਿਊਣ ਦਾ ਸਟੈਂਡਰਡ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਥਿਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਨਿਘਾਰ ਆਇਆ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉੱਪਰਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ 10-20 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਲੋਕ ਹਰ ਪੱਖ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਹਨ । ਟਿਕਾਊ ਖਪਤ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਭੋਜਨ, ਆਵਾਸ (Housing), ਵਾਂਸਪੋਰਟ, ਸਿੱਖਿਆ, ਮਨ-ਪਰਚਾਵਾ ਅਤੇ ਪੂਰਨ ਤਸੱਲੀ ਦੇ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ, ਹਾਊਸਿੰਗ, ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਇਸਤਰੀ-ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਅਧਿਕ੍ਰਿਤ ਕਰਨਾ (Women Empowerment) – ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣੀ ਅਤੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਉੱਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਕੰਟਰੋਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਅਧਿਕ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਲਿਸੀ (National Policy for the Empowerment of Women) ਵਿਚ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਢੁੱਕਵੀਆਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਝਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਤਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ (National Resources Conservation) – ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਾਧਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨ (Fossil Fuels) ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸਾਧਨ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦੀ ਸੀਮਿਤ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਕਲਪਾਂ (Substitute) ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਕੇ, ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸਾਧਨਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਣ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਜੀਵ ਪੁੰਜ (Biomass) ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦਾ ਟਿਕਾਉ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਕੇ, ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਰਸਤੇ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ।