This PSEB 10th Class Social Science Notes Geography Chapter 6 Minerals and Power Resources will help you in revision during exams.
Minerals and Power Resources PSEB 10th Class SST Notes
→ Minerals (Types of Minerals) – Natural chemical compounds.
→ Metallic – Ferrous: Iron ore, manganese, chromite, tungsten, nickel, and cobalt.
→ Non-Ferrous: Gold, silver, copper, lead, bauxite, and magnesium.
→ Non-metallic – Limestone, nitrate, dolomite, potash, gypsum.
→ Mineral Fuels – Coal, petroleum, and gas.
→ Iron ore – Chhattisgarh, Jharkhand, Orissa, and Goa are the main producers.
→ Manganese (Second in world reserves):
- Orissa is the major producer of Manganese.
- Karnataka, M.P., Maharashtra, and Goa are other states.
→ Mica – India leads the world with 60% of world production.
→ Bauxite (Source of aluminium) – Jharkhand, Gujarat, Chhattisgarh, and M.P. are the main producers.
→ Conservation – Reduction of wastage in mining, Fewer exports, Substitutes, Recycling.
→ Conventional Sources of Energy – Thermal coal, petroleum, and gas 70.6%, Hydro 25.5%, Nuclear 2.6%, Wind 1.3%.
→ Power Generation Capacity – 1400 MW in 1947; 1,02,000 MW in 2011.
→ Coal – Per capita consumption 400 kg in 2011.
→ Petroleum:
- Estimated Reserves: 4000 million tonnes,
- Production: 33 million tonnes (63% Mumbai High, 18% Gujarat, 16% Assam).
→ Natural Gas:
- Consumption: 23 billion cubic metres
- Recoverable Reserves: 700 bIllion cubic metres
- Production: 27,860 million cubic metres per year.
→ Electricity:
- Installed capacity: 1,04,917 MW
- Per capita consumption: 379 KW (lowest in the world).
→ Non-conventional sources – 95000 MW (Solar, wind, biogas)
खनिज पदार्थ एवं ऊर्जा-साधन PSEB 10th Class SST Notes
→ भारत के प्रमुख खनिज – लोहा, मैंगनीज़, अभ्रक, बॉक्साइट, तांबा, सोना, नमक आदि भारत के प्रमुख खनिज हैं।
→ लोहे के उत्पादक क्षेत्र – लोहे के उत्पादन के मुख्य क्षेत्र झारखण्ड तथा उड़ीसा हैं। कुछ लोहा छत्तीसगढ़, आन्ध्र प्रदेश और कर्नाटक राज्य में भी मिलता है।
→ मैंगनीज़ – मैंगनीज़ का मुख्य उत्पादक उड़ीसा राज्य है। इसके पश्चात् मैंगनीज़ के उत्पादन में कर्नाटक, छत्तीसगढ़ और महाराष्ट्र का स्थान है।
→ अभ्रक का उत्पादन – अभ्रक के उत्पादन में विश्व में भारत का प्रथम स्थान है।
→ अभ्रक उत्पादन के प्रमुख क्षेत्र झारखण्ड में हज़ारीबाग, बिहार में गया तथा मुंगेर जिले, आन्ध्र प्रदेश में नेल्लोर और राजस्थान में अजमेर तथा जयपुर जिले हैं।
→ बॉक्साइट – झारखण्ड, गुजरात और छत्तीसगढ़ बॉक्साइट के मुख्य उत्पादक राज्य हैं।
→ तमिलनाडु, कर्नाटक और महाराष्ट्र में भी थोड़ी मात्रा में बॉक्साइट पाया जाता है।
→ शक्ति के साधन – कोयला, खनिज तेल तथा जल विद्युत् शक्ति प्राप्त करने के तीन साधन हैं। शक्ति का चौथा साधन परमाणु ऊर्जा है।
→ कोयले के प्रमुख उत्पादक क्षेत्र – कोयला उत्पादन के प्रमुख क्षेत्र रानीगंज, झरिया, बोकारो और कर्णपुरा हैं।
→ खनिज तेल – तेल के प्रमुख उत्पादक क्षेत्र असम और गुजरात हैं। बॉम्बे हाई से भी अब तेल निकाला जा रहा है।
ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ-ਸਾਧਨ PSEB 10th Class SST Notes
→ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਖਣਿਜ-ਲੋਹਾ, ਮੈਂਗਨੀਜ਼, ਅਬਰਕ, ਬਾਕਸਾਈਟ, ਤਾਂਬਾ, ਸੋਨਾ ਆਦਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਖਣਿਜ ਹਨ ।
→ ਲੋਹੇ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਖੇਤਰ-ਲੋਹੇ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਖੇਤਰ ਝਾਰਖੰਡ ਅਤੇ ਉੜੀਸਾ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਲੋਹਾ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ, ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕ ਰਾਜ ਵਿਚ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
→ ਮੈਂਗਨੀਜ਼-ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਤਪਾਦਕ ਉੜੀਸਾ ਰਾਜ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਕਰਨਾਟਕ, ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੈ ।
→ ਅਬਰਕ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ-ਅਬਰਕ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਥਾਨ ਹੈ ।
→ ਅਬਰਕ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਖੇਤਰ ਝਾਰਖੰਡ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰੀਬਾਗ, ਬਿਹਾਰ ਵਿਚ ਗਯਾ ਅਤੇ ਮੁੰਗੇਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ, ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਨੈਲੋਰ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ਅਜਮੇਰ ਅਤੇ ਜੈਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਹਨ ।
→ ਬਾਕਸਾਈਟ-ਝਾਰਖੰਡ, ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਬਾਕਸਾਈਟ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਤਪਾਦਕ ਹਨ । ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ, ਕਰਨਾਟਕ ਅਤੇ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਚ ਵੀ ਥੋੜੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਬਾਕਸਾਈਟ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
→ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਸਾਧਨ-ਕੋਲਾ, ਖਣਿਜ ਤੇਲ ਅਤੇ ਪਣ-ਬਿਜਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਾਧਨ ਹਨ । ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਚੌਥਾ ਸਾਧਨ ਪਰਮਾਣੂ ਊਰਜਾ ਹੈ ।
→ ਕੋਲੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਤਪਾਦਕ ਖੇਤਰ-ਕੋਲੇ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਖੇਤਰ ਰਾਣੀਗੰਜ, ਝਰੀਆ, ਬੋਕਾਰੋ ਅਤੇ ਕਰਨਪੁਰਾ ਹਨ ।
→ ਖਣਿਜ ਤੇਲ-ਤੇਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਤਪਾਦਕ ਖੇਤਰ ਆਸਾਮ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਹਨ । ਬੰਬੇ ਹਾਈ ਤੋਂ ਵੀ ਹੁਣ ਤੇਲ ਕੱਢਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।