PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 15 Statistics Ex 15.2

Question 1.
Find the mean and variance for the data 6, 7, 10, 12, 13, 4, 8, 12.
Answer.
The given data is 6, 7, 10, 12, 13, 4, 8, 12

Mean \(\bar{x}=\frac{\sum_{i=1}^{8} x_{i}}{n}\)

= \(\frac{6+7+10+12+13+4+8+12}{8}=\frac{72}{8}\) = 9.

The following table is obtained.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2 1

Variance (σ2) = \(\frac{1}{n} \sum_{i=1}^{8}\left(x_{1}-\bar{x}\right)^{2}\)

= \(\frac{1}{8}\) × 74 = 9.25.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2

Question 2.
Find the mean and variance for the first n natural numbers.
Answer.
The mean of first n natural numbers is calculated as follows.

Mean = \(\frac{\text { Sum of all observations }}{\text { Number of observations }}\)

Mean = \(\frac{\frac{n(n+1)}{2}}{n}=\frac{n+1}{2}\)

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2 2

Question 3.
Find the mean and variance for the first 10 multiples of 3.
Answer.
The first 10 multiples of 3 are 3, 6, 9, 12, 15, 18, 21, 24, 27, 30
Here, number of observations, n = 10
Mean, \(\bar{x}=\frac{\sum_{i=1}^{10} x_{i}}{10}=\frac{165}{10}\) = 16.5
The following table is obtained.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2 3

Variance (σ2) = \(\frac{1}{n} \sum_{i=1}^{10}\left(x_{1}-\bar{x}\right)^{2}\)
= \(\frac{1}{10}\) × 742.5 = 74.25.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2

Question 4.
Find the mean and variance for the data

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2 4

Answer.
The data is obtained in tabular form as follows.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2 5

Question 5.
Find the mean and variance for the data

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2 6

Answer.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2 7

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2

Question 6.
Find the mean and standerd deviation using short-cut method.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2 8

Answer.
The data is obtained in tabular form as follows.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2 9

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2 10

Question 7.
Find the mean and variance for the following frequency distribution.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2 11

Answer.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2 12

Mean, \(\bar{x}\) = A + \(\frac{\sum_{i=1}^{7} f_{i} y_{i}}{N}\) × h
= 105 + \(\frac{2}{30}\) × 30
= 105 + 2 = 107

Variance (σ2) = \(\frac{h^{2}}{N^{2}}\left[N \sum_{i=1}^{7} f_{i} y_{i}^{2}-\left(\sum_{i=1}^{7} f_{i} y_{i}\right)^{2}\right]\)

= \(\frac{(30)^{2}}{(30)^{2}}\) [30 × 76 – (2)2]
= 2280 – 4 = 2276.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2

Question 8.
Find the mean and variance for the following frequency distribution.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2 13

Answer.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2 14

Mean, \(\bar{x}\) = A + \(\frac{\sum_{i=1}^{5} f_{i} y_{i}}{N}\) × h
= 25 + \(\frac{10}{50}\) × 10
= 25 + 2 = 27

Variance (σ2) = \(\frac{h^{2}}{N^{2}}\left[N \sum_{i=1}^{5} f_{i} y_{i}^{2}-\left(\sum_{i=1}^{5} f_{i} y_{i}\right)^{2}\right]\)

= \(\frac{(10)^{2}}{(50)^{2}}\) [50 × 68 – (10)2]

= \(\frac{1}{25}\) [3400 – 100]

= \(\frac{3300}{25}\) = 132.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2

Question 9.
Find the mean, variance and standard deviation using short-cut method.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2 15

Answer.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2 16

Mean, \(\bar{x}\) = A + \(\frac{\sum_{i=1}^{5} f_{i} y_{i}}{N}\) × h
= 92.5 + \(\frac{6}{60}\) × 5
= 92.5 + 0.5 = 93

Variance (σ2) = \(\frac{h^{2}}{N^{2}}\left[N \sum_{i=1}^{9} f_{i} y_{i}^{2}-\left(\sum_{i=1}^{9} f_{i} y_{i}\right)^{2}\right]\)

= \(\frac{(5)^{2}}{(60)^{2}}\) [60 × 254 – (6)2]

= \(\frac{25}{3600}\) (15204) = 105.58

∴ Standard deviation (σ) = \(\sqrt{105.58}\) = 10.27.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2

Question 10.
The diameters of circles (in mm) drawn in a design are given below:

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2 17

Answer.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 15 Statistics Ex 15.2 18

Here, N = 100, h = 4
Let the assumed mean, A, be 42.5

Mean, \(\) = A + \(\frac{\sum_{i=1}^{5} f_{i} y_{i}}{N}\) × h
= 42.5 + \(\frac{25}{100}\) × 4 = 43.5

Variance (σ2) = \(\frac{h^{2}}{N^{2}}\left[N \sum_{i=1}^{5} f_{i} y_{i}^{2}-\left(\sum_{i=1}^{5} f_{i} y_{i}\right)^{2}\right]\)

= \(\frac{16}{10000}\) [100 × 199 – (25)2]
= \(\frac{16}{10000}\) [19900 – 625]
= \(\frac{16}{10000}\) × 19275 = 30.84
∴ Standard deviation (σ) = 5.55.

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 12 ਧੁਨੀ

This PSEB 9th Class Science Notes Chapter 12 ਧੁਨੀ will help you in revision during exams.

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 12 ਧੁਨੀ

→ ਧੁਨੀ ਉਰਜਾ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਣਨ ਦਾ ਅਨੁਭਵ (ਸੰਵੇਦਨਾ) ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਧੁਨੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਰਜਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਕੰਪਨ ਕਾਰਨ ਹੀ ਧੁਨੀ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਕੰਪਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਗਤੀ ਕਰਨਾ ।

→ ਮਨੁੱਖੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਧੁਨੀ ਕੰਠ ਤੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਪਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਪਦਾਰਥ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਧੁਨੀ ਹੋ ਕੇ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਮਾਧਿਅਮ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਤਰੰਗ ਇੱਕ ਹਿਲਜੁਲ ਹੈ ।

→ ਧੁਨੀ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਮਾਧਿਅਮ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਵਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਮ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ ।

→ ਧੁਨੀ ਖਲਾਅ ਜਾਂ ਨਿਰਵਾਯੂ ਵਿੱਚ ਸੰਚਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 12 ਧੁਨੀ

→ ਧੁਨੀ ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਲੰਬੇ ਦਾਅ ਤਰੰਗਾਂ (ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨੱਲ ਤਰੰਗਾਂ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਧੁਨੀ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਨਪੀੜਨਾਂ ਅਤੇ ਨਿਖੇੜਨਾਂ (ਵਿਰਲਾਂ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚਲਦੀ ਹੈ ।

→ ਨਪੀੜਨ ਇੱਕ ਉੱਚ ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਕਣਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਘਣਤਾ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਨਿਖੇੜਨ ਇੱਕ ਘੱਟ ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਕਣਾਂ ਦੀ ਘੱਟ ਘਣਤਾ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਆਡੇ-ਦਾਅ ਤਰੰਗਾਂ (ਸਵਰਸ ਤਰੰਗਾਂ) ਵਿੱਚ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਕਣ ਆਪਣੀ ਮੂਲ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਤਰੰਗ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਲੰਬਮਈ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਦੋ ਕੁਮਵਾਰ ਨਿਖੇੜਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕੋਲੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਨਪੀੜਨਾਂ ਜਾਂ ਨਿਖੇੜਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤਰੰਗ ਦੀ ਆਵਿਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਡੋਲਨਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਆਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਦੋ ਕੁਮਵਾਰ ਨਿਖੇੜਨਾਂ ਜਾਂ ਨਪੀੜਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਆਵਰਤ ਕਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਜਾ
ਤਰੰਗ ਦੁਆਰਾ ਮਾਧਿਅਮ ਦੀ ਘਣਤਾ ਜਾਂ ਦਬਾਅ ਦੇ ਇੱਕ ਪੂਰੇ ਡੋਲਨ ਦੇ ਲਈ ਲਏ ਗਏ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਆਵਰਤ ਕਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਧੁਨੀ ਦਾ ਵੇਗ (V), ਆਤੀ (v) ਅਤੇ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ (λ)ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ V = v × λ ਹੈ ।

→ ਧੁਨੀ ਦੀ ਚਾਲ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਸੰਚਾਰਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮਾਧਿਅਮ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਮਨੁੱਖਾਂ ਲਈ ਸੁਣਨਯੋਗ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਸੀਮਾ 20 Hz ਤੋਂ 20000 Hz ਤੱਕ ਹੈ ।

→ ਪਰਾਸਰਵਣੀ ਧੁਨੀ ਦੇ ਚਿਕਿਤਸਾ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਉਪਯੋਗ ਹਨ ।

→ ਸੋਨਾਰ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਪਤਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਪਣਡੁੱਬੀਆਂ ਅਤੇ ਡੁੱਬੇ ਹੋਏ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 12 ਧੁਨੀ

→ ਧੁਨੀ (Sound)-ਇਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਊਰਜਾ ਹੈ ਜੋ ਸੁਣਨ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਆਯਾਮ (Amplitude)-ਕਿਸੇ ਕਣ ਦਾ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਸਥਾਪਨ ਨੂੰ ਡੋਲਨ ਦਾ ‘ਆਯਾਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਵਿਤੀ (Frequency)-ਕਿਸੇ ਕੰਪਿਤ ਵਸਤੂ ਵਲੋਂ ਇੱਕ ਸੈਕੰਡ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕੰਪਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੀ ਇਕਾਈ ਹਰਟਜ਼ ਹੈ ।

→ ਆਵਰਤ-ਕਾਲ (Time period)-ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਪੂਰੇ ਕੰਪਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਆਵਰਤ ਕਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ‘T’ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸੈਕੰਡ ਵਿੱਚ ਮਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ (Wave length)-ਕਣ ਦੁਆਰਾ ਜਿੰਨੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੰਪਨ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤਰੰਗ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੁਰੀ ਨੂੰ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਤਰੰਗ ਦਾ ਵੇਗ (Wave velocity)-ਕਿਸੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਤਰੰਗ ਦੀ ਆਤੀ. ਅਤੇ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ ਦੇ ਗੁਣਨਫਲ ਨੂੰ ਤਰੰਗ ਦਾ ਵੇਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
V = vλ

→ ਪੈਂਡੂਲਮ (Pendulumਇੱਕ ਡੋਰੀ ਨਾਲ ਬੰਨਿਆ ਹੋਇਆ ਠੋਸ ਗੋਲਾ ਜੋ ਕਿਸੇ ਸਖ਼ਤ ਆਧਾਰ ਤੋਂ ਲਟਕ ਕੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾਪੂਰਵਕ ਡੋਲਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਪੈਂਡੂਲਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੈਕੰਡ ਪੈਂਡੂਲਮ (Second’s pendulum)-ਜੋ ਪੈਂਡੂਲਮ ਇੱਕ ਪੂਰੇ ਡੋਲਨ ਨੂੰ 2 ਸੈਕੰਡ ਲਗਾਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੈਕੰਡ ਪੈਂਡੂਲਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਡੋਲਨ ਜਾਂ ਕੰਪਨ (Oscillation or Vibration)-ਮੱਧ ਸੰਤੁਲਨ) ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਇਧਰ-ਓਧਰ ਗਤੀ ਕਰ ਕੇ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਡੋਲਨ ਜਾਂ ਕੰਪਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਵਿਤੀ ਗਤੀ (Periodic motion)-ਜੋ ਗਤੀ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦੋਹਰਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਆਤੀ ਗਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਪੀੜਨ (Compression)-ਕਿਸੇ ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗ ਦੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣ ਸਮੇਂ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਕਣ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਸ ਨੂੰ ਨਪੀੜਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 12 ਧੁਨੀ

→ ਵਿਰਲਨ (Rarefaction)-ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣ ਸਮੇਂ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਕਣ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਰਲਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਰੈਸਟ (Crest)-ਕਿਸੇ ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਰੰਗ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਉੱਪਰ ਉੱਠਿਆ ਹੋਇਆ ਭਾਗ ਕਰੈਸਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਟਰੱਫ (Trough)-ਕਿਸੇ ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਰੰਗ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਹੇਠਾਂ ਦੱਬਿਆ ਹੋਇਆ ਭਾਗ ਟਰੱਫ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਗੂੰਜ (Echo)-ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਗੁੰਜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਧੁਨੀ ਦਾ ਪਰਾਵਰਤਨ (Reflection of Sound)-ਕਿਸੇ ਤਲ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਕੇ ਧੁਨੀ ਦਾ ਫਿਰ ਉਸੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਆਉਣਾ ਇਸ ਨੂੰ ਧੁਨੀ ਦਾ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਤਰੰਗਾਂ (Transverse waves)-ਜਦੋਂ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਕਣ ਤਰੰਗ ਦੇ ਚੱਲਣ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਲੰਬਾਤਮਕ ਕੰਪਨ ਕਰਦੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਤਰੰਗ ਨੂੰ ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਰੰਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗਾਂ (Longitudinal waves)-ਜਦੋਂ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਕਣ ਤਰੰਗ ਦੀ ਚੱਲਣ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਦੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਤਰੰਗ ਨੂੰ ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਰਾਵਣ ਤਰੰਗਾਂ (Ultrasonic waves)-ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ 20,000 ਹਰਟਜ਼ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਰਾਵਣ ਤਰੰਗਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੋਨਾਰ (SONAR-Sound Navigation and Ranging)-ਜਿਹੜਾ ਉਪਕਰਨ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਕੇ ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਵਿਚਲਾ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ਨੂੰ ਨਾਪਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਸੋਨਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 11 ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਊਰਜਾ

This PSEB 9th Class Science Notes Chapter 11 ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਊਰਜਾ will help you in revision during exams.

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 11 ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਊਰਜਾ

→ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਜੀਵਤ ਰਹਿਣ ਦੇ ਲਈ ਸਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੂਲਭੂਤ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਲਈ ਊਰਜਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਉਰਜਾ ਉਸਨੂੰ ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਪੈਟਰੋਲ ਅਤੇ ਡੀਜ਼ਲ ਆਦਿ ਈਂਧਨਾਂ ਤੋਂ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਦੈਨਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲਾਭਦਾਇਕ ਸਰੀਰਿਕ ਜਾਂ ਮਾਨਸਿਕ ਮਿਹਨਤ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਾਰਜ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ ।

→ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ :

  1. ਵਸਤੁ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਬਲ ਲਗਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ
  2. ਵਸਤੁ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕੰਮ ਬਲ ਦੇ ਪਰਿਮਾਣ ਅਤੇ ਬਲ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਹੋਈ ਦੁਰੀ ਦੇ ਗੁਣਨਫਲ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਬਲ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵਿਸਥਾਪਨ ਤੋਂ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਾਰਜ ਰਿਣਾਤਮਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਬਲ ਵਿਸਥਾਪਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਾਰਜ ਧਨਾਤਮਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਊਰਜਾ ਅਨੇਕ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ, ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ, ਊਸ਼ਮਾ ਊਰਜਾ, ਬਿਜਲਈ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਊਰਜਾ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 11 ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਊਰਜਾ

→ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਸਥਿਤਿਜ ਅਤੇ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਦੇ ਜੋੜ ਨੂੰ ਵਸਤੂ ਦੀ ਯੰਤਰਿਕ ਊਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਗਤੀ ਕਾਰਨ ਮੌਜੂਦ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਉਸਦੀ ਚਾਲ ਨਾਲ ਵਧਦੀ ਹੈ ।

→ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਉੱਚਾਈ ਤੱਕ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਣ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਊਰਜਾ ਗੁਰੂਤਵੀ ਬਲ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂਤਵੀ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਅਸੀਂ ਊਰਜਾ ਦੇ ਇੱਕ ਰੂਪ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

→ ਊਰਜਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਰਜਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਰੂਪ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਨਾ ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਰੁਪਾਂਤਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਰੁਪਾਂਤਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੁੱਲ ਉਰਜਾ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਅਚਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਦਰ ਜਾਂ ਊਰਜਾ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ (ਸਮਰੱਥਾ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸ਼ਕਤੀ (ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਵਾਟ ਹੈ ।
1 ਕਿਲੋਵਾਟ = 1000 ਵਾਟ

→ ਵਾਟ ਉਸ ਅਭਿਕਰਤਾ (ਏਜੰਟ) ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ (ਸਮਰੱਥਾ) ਹੈ ਜੋ 1 ਸੈਕੰਡ ਵਿੱਚ 1 ਜੂਲ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਊਰਜਾ ਦਾ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਜੂਲ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਵੱਡਾ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਕਿਲੋਵਾਟ 6 ਘੰਟਾ ਹੈ ।
1 kwh = 3.6 × 106 J

→ ਉਦਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਵਿਵਸਾਇਕ ਸੰਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਰਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਊਰਜਾ ਕਿਲੋਵਾਟ ਘੰਟਾ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਯੂਨਿਟ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਊਰਜਾ (Energy)-ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਉਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਕੁੱਲ ਕਾਰਜ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ (Kinetic Energy)-ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਾਰਨ ਮੌਜੂਦ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹਵਾ, ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਜਲ ਆਦਿ ।

→ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ (Potential Energy)-ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਜਾਂ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਾਰਨ ਮੌਜੂਦ ਉਰਜਾ ਨੂੰ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਖਿੱਚਿਆ ਹੋਇਆ ਤੀਰ ਕਮਾਨ, ਪਹਾੜਾਂ ਤੇ ਪਈ ਬਰਫ਼ ਆਦਿ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 11 ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਊਰਜਾ

→ ਊਰਜਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦਾ ਨਿਯਮ (Law of Conservation of Energy)-ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਕੇਵਲ ਰੁਪ ਹੀ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਜੁਲ (Joule)-ਜੇ ਇੱਕ ਨਿਊਟਨ (N) ਬਲ ਇੱਕ ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਭਾਰੀ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤਕ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਜੂਲ ਕਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸ਼ਕਤੀ (Power)-ਜਿਸ ਦਰ ਨਾਲ ਉਰਜਾ ਖ਼ਰਚ ਹੋਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਰਥਾਤ ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ, ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਇਕਾਈ ਵਾਟ ਹੈ ।
PSEB 9th Class Science Notes Chapter 11 ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਊਰਜਾ 1

→ ਵਾਟ (Watt)-ਜੇ ਕੋਈ ਸਰੋਤ ਇੱਕ ਸੈਕੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜੂਲ ਊਰਜਾ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰੇ ਜਾਂ ਖ਼ਰਚ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਉਸ ਸਰੋਤ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਇੱਕ ਵਾਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਾਰਜ (Work)-ਜਦੋਂ ਬਲ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਕਾਰਜ = ਬਲ × ਵਿਸਥਾਪਨ

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 10 ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ

This PSEB 9th Class Science Notes Chapter 10 ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ will help you in revision during exams.

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 10 ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ

→ ਹਰੇਕ ਵਸਤੂ ਇਸ ਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਦੂਜੀ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਇੱਕ ਬਲ ਕਾਰਨ ਖਿੱਚਦੀ (ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ) ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਚੰਨ ਦਾ ਧਰਤੀ ਦੁਆਲੇ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਣਾ ਅਤੇ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਸੁੱਟੀ ਹੋਈ ਵਸਤੂ ਦਾ ਹੇਠਾਂ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਡਿੱਗਣਾ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਦੇ ਸਦਕਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਇਕ ਕਮਜ਼ੋਰ ਬਲ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੁੰਜ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨਾ ਹੋਣ ।

→ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ, ਗੁਰੁਤਾ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਦਾ ਨਿਯਮ ਇਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਆਕਰਸ਼ਣ-ਬਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੁੰਜਾਂ ਦੇ ਗੁਣਨਫਲ ਦੇ ਸਿੱਧਾ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ ਦੇ ਵਰਗ ਦੇ ਉਲਟ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਬਲ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੋਵੇਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਰੇਖਾ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।

→ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਦਾ ਨਿਯਮ ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਛੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ‘ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਦੇ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਕਾਰਨ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ ਵੇਗ ਨੂੰ ਗੁਰੂਤਾ-ਪ੍ਰਵੇਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸਨੂੰ g ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਾ ਤੋਂ ਉੱਚਾਈ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਘਟਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਾ ‘ਤੇ 8 ਦਾ ਮਾਨ ਧਰੁਵਾਂ ‘ਤੇ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 10 ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ

→ ਜੋਹਾਂਸ ਕੈਪਲਰ ਨੇ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਿੰਨ ਨਿਯਮ ਬਣਾਏ-

  1. ਹਰੇਕ ਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਹਿ ਪੱਥ ਅੰਡਾਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ‘ਤੇ · ਸੂਰਜ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
  2. ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਹਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਰੇਖਾ ਸਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਖੇਤਰਫਲ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
  3. ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਹਿ ਦੀ ਔਸਤ ਦੂਰੀ (r) ਦਾ ਘਣ (cube) ਉਸ ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਹਿ ਪੱਥ ਪਰਿਕਰਮਾ ਚਾਲ T ਦੇ ਵਰਗ ਦੇ ਸਿੱਧਾ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਰਥਾਤ = \(\frac{r^{2}}{\mathrm{~T}^{2}}\) = ਸਥਿਰ ਅੰਕ

→ ਵਸਤੁ ਵਿੱਚ ਉਪਸਥਿਤ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਉਸ ਵਸਤੁ ਦਾ ਪੁੰਜ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਪੁੰਜ, ਵਸਤੂ ਦੀ ਜੜ੍ਹਤਾ ਦਾ ਮਾਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਸਤੂ ਦਾ ਪੁੰਜ ਸਾਰੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਭਾਰ ਉਹ ਬਲ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਧਰਤੀ, ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਵਸਤੂ ਦਾ ਭਾਰ ਉਸਦੇ ਪੁੰਜ (m) ਅਤੇ ਗੁਰੂਤਾ-ਪ੍ਰਵੇਗ (g) ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਅਰਥਾਤ ਭਾਰ = ਪੁੰਜ (m) × ਗੁਰੂਤਾ-ਪ੍ਰਵੇਗ (g)

→ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਦੇ ਲੰਬ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਿਰਿਆ ਕਰ ਰਹੇ ਬਲ ਨੂੰ ਧਕੇਲ ਬਲ (Thrust) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਇਕਾਈ ਖੇਤਰਫਲ ’ਤੇ ਲਗ ਰਹੇ ਧਕੇਲ ਬਲ ਨੂੰ ਦਬਾਅ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 10 ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ 1

→ ਦਬਾਅ ਦੀ S.I. ਇਕਾਈ Nm-2 (ਨਿਊਟਨ-ਮੀਟਰ -2) ਜਾਂ ਪਾਸਕਲ (Pa) ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਸੀਮਿਤ ਪੁੰਜ ਵਾਲੇ ਦਵ ‘ਤੇ ਲੱਗਿਆ ਦਬਾਅ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਸਾਰੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਵ ਵਿੱਚ ਡੋਬੇ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਲ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸਨੂੰ ਉਛਾਲ ਬਲ (Upthrust) ਜਾਂ ਧਕੇਲ ਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਛਾਲ ਬਲ ਦਾ ਮਾਨ ਦਵ ਦੀ ਘਣਤਾ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਜੇਕਰ ਵ ਵਿੱਚ ਡੁਬੋਈ ਹੋਈ ਵਸਤੂ ਦਾ ਭਾਰ, ਉਛਾਲ ਬਲ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਵਸਤੁ ਵ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਘਣਤਾ, ਦ੍ਰਵ ਦੀ ਘਣਤਾ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ, ਤੈਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਘਣਤਾ, ਦਵ ਦੀ ਘਣਤਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਵੇ, ਵ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਰਕੀਮਿਡੀਜ਼ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ, “ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਂ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਵ ਵਿੱਚ ਡੁਬੋਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਬਲ ਵਸਤੁ ਦੁਆਰਾ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਵ ਦੇ ਭਾਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।”

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 10 ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ

→ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ Force of Gravitation)-ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਉਹ ਬਲ ਹੈ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਨਿਯਮ (The Universal Law of Gravitation)-ਇਸ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਹਰ ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਲਗਦਾ ਹੈ ਜੋ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਦੇ ਗੁਣਨਫਲ ਦੇ ਸਿੱਧਾ ਅਨੁਪਾਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੀ ਦੂਰੀ ਦੇ ਵਰਗ ਦੇ ਉਲਟ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਬਲ ਦੋਵਾਂ ਪੰਜਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਰੇਖਾ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਦਾ ਹੈ ।

→ ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ (Acceleration Due to Gravity)-ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਡਿੱਗ ਰਹੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਸਚਿਤ ਵੇਗ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਲ 9.8 m/s-2 ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ (Force of Gravity)-ਇਹ ਉਹ ਬਲ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੇਂਦਰ ਵੱਲ ਖਿਚਦੀ ਹੈ ।

→ ਭਾਰ (Weight)-ਜਿਸ ਬਲ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿਚਦੀ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦਾ ਭਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪੁੰਜ (Mass)-ਕਿਸੇ ਵਸਤੁ ਵਿੱਚ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਉਪਸਥਿਤ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਪੁੰਜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੜਤਾ ਪੁੰਜ (Inertial Mass)-ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਜਾਂ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਧਕੇਲ ਬਲ (ਉਛਾਲ ਬਲ) (Buoyant Force-ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਦੇ ਲੰਬ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਿਰਿਆ ਕਰ ਰਹੇ ਬਲ ਨੂੰ ਧਕੇਲ ਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਦਬਾਅ (Pressure)-ਇਕਾਈ ਖੇਤਰਫਲ ‘ਤੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਧਕੇਲ ਬਲ ਨੂੰ ਦਬਾਅ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਸਥਿਰਾਂਕ (Universal Gravitational Constant-ਇਹ ਉਹ ਬਲ ਹੈ ਜੋ ਇਕਾਈ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਰੱਖੀਆਂ ਦੋ ਇਕਾਈ ਪੁੰਜ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 10 ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ

→ ਭਾਰਹੀਨਤਾ (Weightlessness)-ਇਹ ਵਸਤੂ ਦੀ ਉਹ ਅਵਸਥਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਵੇਗ ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਅਤੇ ਉਲਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੇਂਦਰ ਮੁਖੀ ਬਲ (Centripetal Force)-ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਪੱਖ ‘ਤੇ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਗ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਬਲ ਅਤੇ ਜੋ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਵਿੱਚ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਕੇਂਦਰ ਵੱਲ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਬਲ ਕੇਂਦਰ ਮੁਖੀ ਬਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→  ਚੱਕਰ ਦੀ ਸਪਰਸ਼ ਰੇਖਾ (Tangent to the Circle-ਇੱਕ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਜੋ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ‘ਤੇ ਛੰਹਦੀ ਹੈ, ਚੱਕਰ ਦੀ ਸਪਰਸ਼ ਰੇਖਾ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਘਣਤਾ (Density)-ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਘਣਤਾ ਉਸਦੇ ਇਕਾਈ ਆਇਤਨ ਦਾ ਪੁੰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਪੇਖ ਘਣਤਾ (Relative Density)-ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਸਾਪੇਖ ਘਣਤਾ ਉਸ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਘਣਤਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਣਤਾ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 9 ਬਲ ਅਤੇ ਗਤੀ ਦੇ ਨਿਯਮ

This PSEB 9th Class Science Notes Chapter 9 ਬਲ ਅਤੇ ਗਤੀ ਦੇ ਨਿਯਮ will help you in revision during exams.

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 9 ਬਲ ਅਤੇ ਗਤੀ ਦੇ ਨਿਯਮ

→ ਗੈਲੀਲੀਊ ਅਤੇ ਆਈਜ਼ਿਕ ਨਿਊਟਨ ਨੇ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਆਧਾਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ।

→ ਬਲ ਲਗਾ ਕੇ ਸਥਿਰ (ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਈ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਲਿਆਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਖਿੱਚਣ, ਧਕੇਲਣ ਜਾਂ ਠੋਕਰ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ‘ਤੇ ਬਲ ਦੀ ਅਵਧਾਰਨਾ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ।

→ ਬਲ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾਲ ਵਸਤੂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਜਾਂ ਸ਼ਕਲ ਬਦਲੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਬਲ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ –

  1. ਸੰਤੁਲਿਤ ਬਲ ਅਤੇ
  2. ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਬਲ ।

→ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਲੱਗਿਆ ਸੰਤੁਲਿਤ ਬਲ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਬਲ ਲੱਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੁ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਰਗੜ ਬਲ ਧਕੇਲਣ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਤੋਂ ਉਲਟੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਰਗੜ ਬਲ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਚੀਕਣੇ ਸਮਤਲ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਸਤ੍ਹਾ ਉੱਪਰ ਲੁਬਰੀਕੈਂਟ ਦਾ ਲੇਪ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ S.I. ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਬਲ ਦਾ ਮਾਤਿਕ ਨਿਊਟਨ ਹੈ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 9 ਬਲ ਅਤੇ ਗਤੀ ਦੇ ਨਿਯਮ

→ ਗਤੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਜਤਾ ਦਾ ਨਿਯਮ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਜਾਂ ਵਸਤੁ ਇੱਕਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਨੂੰ ਜੜ੍ਹਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਹਰੇਕ ਵਸਤੂ ਆਪਣੀ ਗਤੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਣ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਦੀ ਜੜ੍ਹਤਾ ਠੇਲਾ ਗੱਡੀ (ਰੇਹੜੀ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਧੱਕਾ ਲਗਾਉਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਿਲਦੀ ਅਰਥਾਤ ਭਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਜੜ੍ਹਤਾ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਜੜ੍ਹਤਾ ਦਾ ਮਾਪ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪੁੰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਸੰਵੇਗ ਉਸਦੇ ਪੁੰਜ m ਅਤੇ ਵੇਗ ‘ ਦੇ ਗੁਣਨ-ਫਲ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
p = m × v

→ ਸੰਵੇਗ ਵਿੱਚ ਪਰਿਮਾਣ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਦੋਨੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਉਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੇਗ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਸੰਵੇਗ ਦਾ S.I. ਮਾਤ੍ਰਿਕ kgms-1 ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਲ ਵਸਤੂ ਦੇ ਸੰਵੇਗ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਗਤੀ ਦੇ ਦੁਜੇ ਨਿਯਮ ਦਾ ਗਣਿਤਿਕ ਰੂਪ F = ma ਹੈ, ਜਿੱਥੇ Fਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਬਲ, m ਵਸਤੁ ਦਾ ਪੁੰਜ ਅਤੇ a ਵਸਤੁ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਪਵੇਗ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਇਕਹਿਰੇ ਬਲ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਜੋੜੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਸਤੁਆਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਟਕਰਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਸੰਵੇਗ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਟੱਕਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਟੱਕਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਸਤੁਆਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਸੰਵੇਗ ਬਰਾਬਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਸੰਵੇਗ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 9 ਬਲ ਅਤੇ ਗਤੀ ਦੇ ਨਿਯਮ

→ ਬਲ (Force)-ਬਲ ਉਹ ਬਾਹਰੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਜਾਂ ਇੱਕਸਮਾਨ ਗਤੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਇੱਕ ਨਿਊਟਨ ਬਲ (Newton Forceਉਹ ਬਲ ਜੋ ਇੱਕ ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਪੁੰਜ ਦੀ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਉਸ ਵਸਤੁ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਸੈਕਿੰਡ ਦਾ ਵੇਗ ਪੈਦਾ ਕਰੇ, ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਊਟਨ ਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੰਤੁਲਿਤ ਬਲ (Balance Force)-ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਬਲ ਲਗਾਏ ਜਾਣ ਤੇ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਬਲ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਬਲਾਂ ਦਾ ਪਰਿਣਾਮ (ਨੈੱਟ) ਬਲ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋਵੇਗਾ ।

→ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਬਲ (Unbalance Force)-ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਲਗਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਲਾਂ ਦਾ ਪਰਿਣਾਮ (ਨੈੱਟ) ਬਲ ਜ਼ੀਰੋ (0) ਨਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਰਗੜ ਬਲ (Force of Friction)-ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਸਤੁ ਦੁਸਰੀ ਵਸਤੁ ਦੀ ਸਤਾ ’ਤੇ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਪਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸੜਾਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਵਿਰੋਧੀ ਰਗੜ ਬਲ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਬਲ ਗਤੀ ਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਜੜ੍ਹਤਾ (Inertia)-ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਉਹ ਗੁਣ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਬਾਹਰੀ ਬਲ ਲਗਾਏ ਬਗੈਰ ਵਸਤੂਆਂ ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਮ ਜਾਂ ਗਤੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਦਲ ਸਕਦੀਆਂ, ਨੂੰ ਜੜ੍ਹਤਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਿਰਾਮ ਜੜ੍ਹਤਾ (Inertia of Rest)-ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹੇਗੀ ਜਦੋਂ ਤੀਕ ਕੋਈ ਬਾਹਰੀ ਬਲ ਲਗਾ ਕੇ ਉਸਦੀ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਬਦਲ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ।

→ ਗਤੀ ਜਤਾ (Inertia of Motion)-ਜੇ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਇੱਕਸਮਾਨ ਚਾਲ ਨਾਲ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਚਲ ਰਹੀ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਉਦੋਂ ਤਕ ਇੰਝ ਹੀ ਕਰਦੀ ਰਹੇਗੀ ਜਦੋਂ ਤਕ ਬਾਹਰੀ ਬਲ ਉਸਦੀ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਬਦਲ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ।

→ ਸੰਵੇਗ (Momentum)-ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਅਤੇ ਵੇਗ (velocity) ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਗਤੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਦੇ ਗੁਣਨਫਲ ਨੂੰ ਵਸਤੂ ਦਾ ਸੰਵੇਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 9 ਬਲ ਅਤੇ ਗਤੀ ਦੇ ਨਿਯਮ

→ ਸੰਵੇਗ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ (Law of Conservation of Momentum)-ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਸਿਸਟਮ ‘ਤੇ ਕੋਈ ‘ ਬਾਹਰੀ ਬਲ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਉਸ ਸਿਸਟਮ ਦਾ ਕੁੱਲ ਸੰਵੇਗ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਨਿਊਟਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਗਤੀ ਨਿਯਮ (Newton’s First Law of Motion)-ਜੇ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹੇਗੀ ਅਤੇ ਜੇ ਉਹ ਇੱਕਸਮਾਨ ਚਾਲ ਨਾਲ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਚੱਲਦੀ ਹੀ ਰਹੇਗੀ ਜਦੋਂ ਤਕ ਕਿ ਉਸ ਉੱਪਰ ਕੋਈ ਬਾਹਰੀ ਬਲ ਲੱਗ ਕੇ ਉਸਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।

→ ਨਿਊਟਨ ਦਾ ਦੂਜਾ ਗਤੀ ਨਿਯਮ (Newton’s Second Law of Motion)-ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਸੰਵੇਗ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਦਰ (rate of change) ਉਸ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਬਲ ਦੇ ਸਿੱਧਾ ਅਨੁਪਾਤੀ (directly proportional) ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਿਰਿਆ ਕਰ ਰਹੇ ਬਲ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੰਵੇਗ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਨਿਉਟਨ ਦਾ ਤੀਜਾ ਗਤੀ ਨਿਯਮ (Newton’s Third Law of Motion)-ਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਸਮਾਨ ਪਰ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 8 ਗਤੀ

This PSEB 9th Class Science Notes Chapter 8 ਗਤੀ will help you in revision during exams.

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 8 ਗਤੀ

→ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਲਗਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਗਤੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਦੂਜੇ ਲਈ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਕੁੱਝ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦਕਿ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਅਨਿਯੰਤਰਿਤ ਅਤੇ ਅਨਿਯਮਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਬਿੰਦੂ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੂਲ ਬਿੰਦੂ (Origin) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਪੱਖ ’ਤੇ ਚਲ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 8 ਗਤੀ

→ ਉਹ ਰਾਸ਼ੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਮਾਨ ਦੁਆਰਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਭੌਤਿਕ ਰਾਸ਼ੀਆਂ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਮਾਨ ਨੂੰ ਉਸ ਰਾਸ਼ੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਚਾਲ (Speed) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਚਾਲ ਦਾ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਮੀਟਰ/ਸੈਕਿੰਡ (m/s ਜਾਂ m/s-1) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਸਤੂ ਦੀ ਔਸਤ ਚਾਲ (Average speed) ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕੁੱਲ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਕੁੱਲ ਲੱਗੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਭਾਗ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
PSEB 9th Class Science Notes Chapter 8 ਗਤੀ 1

→ ਇਕ ਨਿਸਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਰਥਾਤ ਕਿਸੇ ਨਿਸਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚਾਲ ਨੂੰ ‘ਵੇਗ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਦਰ ਦੇ ਨਾਲ ਬਦਲਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਔਸਤ ਵੇਗ ਮੁੱਢਲੇ ਵੇਗ (ਪਹਿਲੇ ਵੇਗ) ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ ਦੇ ਅੰਕਗਣਿਤ ਔਸਤ (Mean) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
PSEB 9th Class Science Notes Chapter 8 ਗਤੀ 2

→ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਾਲ ਨੂੰ ਡਿਜ਼ਿਟਲ ਕਲਾਈ (ਹੱਥ) ਘੜੀ ਜਾਂ ਵਿਰਾਮ ਘੜੀ ਦੁਆਰਾ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਦੀ ਚਾਲ 346 m/s
ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਚਾਲ = 3 × 108 m/s

→ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੇਗ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਮਾਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵੇਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
PSEB 9th Class Science Notes Chapter 8 ਗਤੀ 3
ਪ੍ਰਵੇਗ ਦਾ S.I. ਮਾਤ੍ਰਿਕ m/s2 ਹੈ ।

→ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਬਦਲਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵੇਗਿਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਰਹੀ ਵਸਤੁ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।

→ ਜੇਕਰ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ ਬਰਾਬਰ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਘੱਟਦਾ ਜਾਂ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਸਤੁ ਦਾ ਵੇਗ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਚਲਦੀ ਹੋਈ ਵਸਤੂ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਾਲ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਵੇਗ, ਪ੍ਰਵੇਗ ਅਤੇ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੂਰੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਗਤੀ ਦੇ ਸਮੀਕਰਣ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 8 ਗਤੀ

→ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਿੰਨ ਸਮੀਕਰਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
V = u + at
S = ut + \(\frac {1}{2}\)at2
2aS = V2 – u2, ਜਿੱਥੇ u ਵਸਤੂ ਦਾ ਆਰੰਭਿਕ ਅਤੇ t ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ V ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ ਹੈ ।
S ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੁਰੀ ਹੈ ।

→ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਦੁਆਰਾ ਵਸਤੂ ਦੀ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨ ਗਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਚਾਲ ਨਾਲ ਇੱਕ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਪੱਥ ’ਤੇ ਚਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਗਤੀ (Motion)-ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਆਪਣੇ ਨੇੜੇ ਦੀਆਂ ਸੰਬੰਧਤ ਵਸਤੂਆਂ ਨਾਲੋਂ ਸਥਾਨ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਗਤੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ (Uniform Motion)-ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਅੰਤਰਾਲ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲੇ, ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਸਮਾਨ ਗਤੀ (Non-uniform Motion)-ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਸਮਾਨ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ਵਿੱਚ ਅਸਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਅਸਮਾਨ ਗਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਦੂਰੀ (Distance)-ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਗਤੀ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸਥਾਨ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹੜੀ ਲੰਬਾਈ ਉਹ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਪੱਥ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਨੂੰ ਦੁਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਦੁਰੀ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਪਰਿਮਾਣ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਿਸਥਾਪਨ (Displacement)-ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਥਾਂ ਤਕ ਛੋਟੇ ਸਿੱਧੇ ਰਸਤੇ ਰਾਹੀਂ ਗਤੀ ਕਰਕੇ ਅੰਤਿਮ ਪੜਾਅ ‘ਤੇ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਪਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਚਾਲ (Speed)-ਕਿਸੇ ਗਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਵਸਤੁ ਦੁਆਰਾ ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੁਰੀ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਚਾਲ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਇਕਾਈ ਮੀਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਸੈਕਿੰਡ ਹੈ ।
PSEB 9th Class Science Notes Chapter 8 ਗਤੀ 4

→ ਸਮਾਨ ਚਾਲ (Uniform Speed)-ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅੰਤਰਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਚਾਲ ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਚਾਲ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 8 ਗਤੀ

→ ਔਸਤ ਚਾਲ (Average Speed)-ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਔਸਤ ਚਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵੇਗ (Velocity)-ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਿਸ਼ਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਵੇਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਵੇਗ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਦੀ ਇਕਾਈ m/s ਜਾਂ ms-1 ਹੈ ।
PSEB 9th Class Science Notes Chapter 8 ਗਤੀ 5

→ ਸਮਰੂਪ ਜਾਂ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ (Uniform Velocity)-ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਮਰੂਪ ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰਦੇ ਹੋਇਆਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੋਵੇ । ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਵੇਗ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਸਮਾਨ ਵੇਗ (Non-uniform Velocity)-ਕਿਸੇ ਵੇਗ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਸਮਾਨ ਵੇਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ

  1. ਇਹ ਆਪਣੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲਦਾ ਹੋਵੇ
  2. ਚਾਲ ਬਦਲੇ ਜਾਂ
  3. ਚਾਲ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਹੋਵੇ ।

→ ਵੇਗ (Acceleration)-ਕਿਸੇ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਆਏ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਦਰ, ਵੇਗ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
PSEB 9th Class Science Notes Chapter 8 ਗਤੀ 6
a = \(\frac{\mathrm{v}}{t}\)
ਪ੍ਰਵੇਗ ਦੀ S.I. ਇਕਾਈ ms-2 ਹੈ ।

→ ਸਦਿਸ਼ ਜਾਂ ਵੈਕਟਰ ਰਾਸ਼ੀ (Vector Quantity)-ਜਿਸ ਰਾਸ਼ੀ ਦੇ ਪਰਿਮਾਣ (Magnitude) ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ | ਉਸ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਰਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਸਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਦਿਸ਼ ਜਾਂ ਸਕੇਲਰ ਰਾਸ਼ੀ (Scalar Quantity)-ਜਿਸ ਰਾਸ਼ੀ ਦਾ ਕੇਵਲ ਪਰਿਮਾਣ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਰਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਅਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ (Uniform Acceleration)-ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਵਸਤੂ ਦਾ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਵੇਗ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਸਮਾਨ ਵੇਗ (Non-uniform Acceleration)-ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਅਸਮਾਨ ਪਵੇਗ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਸਮਾਨ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਤਬਦੀਲੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਸਮਾਨ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਜਾਂ ਵੇਗ ਅਸਮਾਨ ਹੋਵੇ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 8 ਗਤੀ

→ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਜਾਂ ਵਿਤੀ ਗਤੀ (Circular Motion)-ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਪੱਥ ‘ਤੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਗਤੀ ਨੂੰ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ (Uniform Circular Motion)-ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ ਉਹ ਗਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਗ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੇਵਲ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਹੈ ਜਦਕਿ ਵੇਗ ਦੇ ਪਰਿਮਾਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

→ ਕੋਣੀ ਵੇਰਾ (Angular Velocity)-ਕੋਣੀ ਵਿਸਥਾਪਨ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਕੋਣੀ ਵੇਗ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
PSEB 9th Class Science Notes Chapter 8 ਗਤੀ 7
ਕੋਣੀ ਵੇਗ ਦੀ ਇਕਾਈ ਰੇਡੀਅਨ (Radian) ਸਕਿੰਟ (rad s-1) ਹੈ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 7 ਸਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾ

This PSEB 9th Class Science Notes Chapter 7 ਸਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾ will help you in revision during exams.

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 7 ਸਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾ

→ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਲਗਭਗ 10 ਮਿਲੀਅਨ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰੰਤੂ ਇਹਨਾਂ ਦੇ 1/3 ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਹੀ ਅਜੇ ਤੱਕ ਪਛਾਣ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ।

→ ਸਾਰੇ ਸਜੀਵ ਬਣਤਰ, ਰੂਪ ਅਤੇ ਜਿਉਣ ਦੇ ਢੰਗ ਪੱਖੋਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਬਣਾਉਣਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਜੀਵ ਨੂੰ ਜੈਵਿਕ ਨਾਂ ਦੇਣਾ ਸੌਖਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਟੈਕਸੋਨੋਮੀ (Taxonomy) ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਉਹ ਸ਼ਾਖ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਸਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

→ ਲੀਨੀਅਸ ਨੂੰ ਵਰਗੀਕਰਨ ਦਾ ਜਨਮਦਾਤਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੇ ਸਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਨਾਂ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਦੋ ਨਾਂਵੀਂ ਨਾਂ ਪੱਧਤੀ (Binomial Nomenclature) ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਦੋ ਨਾਂ ਤਜਵੀਜ਼ ਕੀਤੇ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 7 ਸਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾ

→ ਲੀਨੀਅਸ ਦੀ ਦੋ ਨਾਂਵੀਂ ਨਾਂ-ਪੱਧਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੰਤੂ ਨੂੰ ਦੋ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ | ਪਹਿਲੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਜਾਤੀ (Genus) ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਸਪੀਸੀਜ਼ ਜਾਂ ਜਾਤੀ (species) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਗਤ, ਫਾਈਲਮ, ਕਲਾਸ (ਸ਼੍ਰੇਣੀ), ਆਡਰ (ਵਰਗ), ਕੁੱਲ (ਫੈਮਿਲੀ) ਅਤੇ ਜੀਨਸ (ਪ੍ਰਜਾਤੀ) ਅਤੇ ਸਪੀਸੀਜ਼ (ਜਾਤੀ) ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੜਾਅ ਹਨ ।

→ ਪੌਦਾ ਜਗਤ (Plant Kingdom) ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਪਟੋਗੇਮੀ (Cryptogamae) ਅਤੇ ਫੈਨੇਰੋਗੇਮੀ (Phanerogamae) ਵਿੱਚ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

→ ਫੁੱਲਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਪਰਮੈਟੋਫਾਈਟਾ ਫਾਈਲਮ (Phylum Spermatophyta) ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

→ ਜੰਤੁ ਜਗਤ (Kingdom Animalia) ਵਿੱਚ ਬਹੁ ਸੈੱਲੀ ਮੈਟਾਜ਼ੋਆ (Metazoa) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਦੀ ਵੰਡ (Division of labour) ਹੋਈ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਪਰਜੀਵੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ।

→ ਨੱਨ ਕਾਰਡੇਟਸ (Non-chordates) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ, ਪੋਰੀਫੈਰਾ, ਸੀਲੈਂਟੇਟਾ, ਪਲੈਟੀਹੈਲਮਿੰਥੀਜ਼, ਨੈਮਾਟੋਡਾ, ਆਰਥੋਪੋਡਾ, ਐਨੀਲੀਡਾ, ਮੋਲੱਸਕਾ, ਇਕਾਇਨੋਡਰਮੇਟਾ ਅਤੇ ਹੈਮੀਕਾਰਡੇਟਾ ਫਾਈਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਦਾ ਆਕਾਰ ਨਿਸਚਿਤ ਅਤੇ ਅਨਿਸਚਿਤ ਦੋਵੇਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਅੰਦਰ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ, ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਜੰਤੁ ਹਨ ।

→ ਵਰਗੀਕਰਨ ਪੱਧਤੀ (Systematics)-ਸਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ, ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਕਾਸ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਵਰਗੀਕਰਨ ਪੱਧਤੀ (Systematics) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਟੈਕਸੋਨੋਮੀ (Taxonomy)-ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਉਹ ਸ਼ਾਖਾ ਜਿਹੜੀ ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ, ਨੂੰ ਟੈਕਸੋਨੋਮੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਾਤੀ (Species)-ਬਹੁਤ ਨੇੜਲੇ ਅਤੇ ਸਮਾਨ ਬਣਤਰ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਜਿਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਨ, ਨੂੰ ਜਾਤੀ ਜਾਂ ਸਪੀਸੀਜ਼ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਿਸ਼ੇਚਨ (Fertilization)-ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮੇਲ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਰਗੀਕਰਨ (Classification)-ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਸਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਤਰਤੀਬ ਦੇਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਵਰਗੀਕਰਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਦੋ ਨਾਂਵੀਂ ਨਾਂ ਪੱਧਤੀ (Binomial Nomenclature)-ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਾਲੇ ਨਾਂ ਜੀਨਸ ਅਤੇ ਸਪੀਸੀਜ਼ ਨਾਂ ਦੇਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਦੋ ਨਾਂਵੀਂ ਨਾਂ ਪੱਧਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਦੋ ਬੀਜ ਪੱਤਰੀ (Dicotyledonous)-ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਬੀਜਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਬੀਜ-ਪੱਤਰ (Cotyledon) ਹੋਣ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੀਜ ਪੱਤਰੀ ਪੌਦੇ) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 7 ਸਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾ

→ ਬੀਜ ਅੰਡ (Ovule)-ਬੀਜ ਅੰਡ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ (Higher Plants) ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਉਹ ਪਿੰਡ (Body) ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ (Female gamete) (ਅੰਡਾ) ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਗੈਮੀਟੋਫਾਈਟ (Gametophyte)-ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਉਹ ਬਣਤਰ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੈਮੀਟ ਬਣਨ, ਨੂੰ ਗੈਮੀਟੋਫਾਈਟ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਇੱਕ ਰੁੱਤੇ (Annuals)-ਜਿਹੜੇ ਪੌਦੇ ਇੱਕ ਰੁੱਤ/ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲੈਣ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਾਲੇ ਜਾਂ ਇੱਕ ਰੁੱਤੇ ਪੌਦੇ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਮਾਈਸੀਲੀਅਮ (Mycelium)-ਉੱਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਧਾਗਿਆਂ/ਹਾਈਫੀਆ (Hyphae) ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਮਾਈਸੀਲੀਅਮ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਹਾਈਫੀ (Hyphae)-ਉੱਲੀਆਂ ਦੇ ਉਹ ਧਾਗੇ ਵਰਗੇ ਤੰਤੂ, ਜਿਹੜੇ ਇੱਕ ਜਾਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਣ, ਨੂੰ ਹਾਈਫ਼ੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਮਿਤਆਹਾਰੀ (Saprophytes)-ਅਜਿਹੇ ਜੀਵ ਜਿਹੜੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਉੱਤੇ ਉੱਗਣ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਹੀ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ, ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਆਹਾਰੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਉੱਲੀਆਂ ਅਤੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਮ੍ਰਿਤ ਆਹਾਰੀਆਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ ।

→ ਨੋਟੋਕਾਂਰਡ (Notochord)-ਨੋਟੋਕਾਰਡ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਠੋਸ, ਵੇਲਣਾਕਾਰ, ਛੜ ਵਰਗੀ ਬਣਤਰ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਵੈਕਿਉਲੇਟਿਡ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 6 ਟਿਸ਼ੂ

This PSEB 9th Class Science Notes Chapter 6 ਟਿਸ਼ੂ will help you in revision during exams.

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 6 ਟਿਸ਼ੂ

→ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਟਿਸ਼ੂ (Tissue) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਟਿਸ਼ੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸੈੱਲ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਟਿਸ਼ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਹਿਸਟੋਲੋਜੀ (Histology) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਿਭਿੰਨ ਕਿਸਮ ਦੇ ਟਿਸ਼ੂ ਮਿਲ ਕੇ ਅੰਗ (Organ) ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸਦਾ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਿਭਿੰਨ ਅੰਗ ਮਿਲ ਕੇ ਅੰਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Organ System) ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟਿਸ਼ੂ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪੌਦਾ ਟਿਸ਼ੂਆਂ (Plant Tissues) ਨੂੰ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ-

  1. ਵਿਭਾਜਨਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ (Meristematic Tissue)
  2. ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਟਿਸ਼ੂ (Permanent Tissue) ।

→ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਿਭਾਜਨ ਯੋਗ ਟਿਸ਼, ਵਧਣਸ਼ੀਲ ਖੰਡਾਂ (Growing Points) ਤੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਿਭਾਜਨ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਭਾਜਨ ਕਰ ਸਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਭਾਜਨ ਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਸੈੱਲ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਗੋਲਾਕਾਰ, ਅੰਡਾਕਾਰ, ਬਹੁ-ਭੁਜਾਈ ਅਤੇ ਆਇਤਾਕਾਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 6 ਟਿਸ਼ੂ

→ ਵਿਭਾਜਨ ਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਿਭਾਜਨ ਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਹਨ-

  1. ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਵਿਭਾਜਨ ਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਰੀਸਰੈੱਖ (Primary Meristem) ਅਤੇ
  2. ਸੈਕੰਡਰੀ ਵਿਭਾਜਨਯੋਗ ਟਿਸ਼ ਜਾਂ ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਰੀਸਟੈਮ (Secondary Meristem) ।

→ ਵਿਭਾਜਨ ਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ (Position) ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਕਿਸਮਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ । (i) ਸਿਖਰੀ ਮੈਰੀਸਟੈਂਮ (Apical Meristem)

  1. ਅੰਤਰਵੇਸ਼ੀ ਮੈਰੀਸਟੈਮ (Intercalary Meristem)
  2. ਬਗ਼ਲੀ ਮੈਰੀਸਟੈਂਮ (Lateral Meristem) ।

→ ਸਥਾਈ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਭਾਜਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੈਂਲ ਆਪਣੀ ਵਿਭਾਜਨ ਯੋਗਤਾ ਜਾਂ ਵਿਭਾਜਨ ਸਮਰੱਥਾ ਗੁਆ ਬੈਠਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਥਾਈ ਟਿਸ਼ੂ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-

  1. ਸਾਧਾਰਨ ਟਿਸ਼ੂ (Simple Tissue)
  2. ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਟਿਸ਼ੂ (Complex Tissue) ।

→ ਸਰਲ ਟਿਸ਼ੂ ਇੱਕ ਹੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਬਣਤਰ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸੈੱਲ ਕੰਧ ਦੀ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਪੇਅਰਨਕਾਈਮਾ (Parenchyma), ਕੋਲਨਕਾਈਮਾ (Collenchyma) ਅਤੇ ਸਕਲੈਰਨਕਾਈ (Sclerenchyma) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਿਹੜੇ ਟਿਸ਼ੂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਮਿਲਣ ਕਾਰਨ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਟਿਲ ਜਾਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਟਿਸ਼ (Complex Tissue) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜ਼ਾਈਲਮ ਅਤੇ ਫਲੋਇਮ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿਚਲੇ ਜਟਿਲ ਜਾਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਟਿਸ਼ ਹਨ ।

→ ਜੰਤੂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ (Unicellular) ਟਿਸ਼ੂ ਅਤੇ ਬਹੁਸੈੱਲੀ (Multicellular) ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਹੁਸੈੱਲੀ ਟਿਸ਼ੂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਤੋਂ ਅੰਗ ਬਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਗਾਂ ਤੋਂ ਅੰਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ।

→ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਟਿਸ਼ੂ ਚਾਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਧਿਛੱਦ ਟਿਸ਼ੂ (Epithelium), ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼ੂ (Connective Tissue), ਪੇਸ਼ੀ ਟਿਸ਼ੂ (Muscular Tissue) ਅਤੇ ਨਾੜੀ ਟਿਸ਼ੂ (Nervous Tissue) ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਟਿਸ਼ੂ (Tissue) -ਸਮਾਨ ਰਚਨਾ ਵਾਲੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹ ਬਣਾਉਣ ਨਾਲ ਜਿਹੜੀ ਬਣਤਰ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਟਿਸ਼ੂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਿਭਾਜਨ ਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ (Meristematic Tissue)-ਜਿਹੜੇ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਕਰ ਸਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਵਿਭਾਜਿਤ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਵਿਭਾਜਨ ਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਰੀਸਟੈਂਪ (Primary Meristem)-ਇਹ ਵਿਭਾਜਨ ਯੋਗ ਸੈੱਲ ਉਹ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੜਾਂ ਦੇ ਸਿਰਿਆਂ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹਨ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਵਿਭਾਜਨ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਮੈਰੀਸਟੈਮ ਦੋ ਬੀਜ ਪੱਤਰੀ ਪੌਦਿਆਂ (Dicotyledonous Plants) ਦੇ ਵਹਿਣੀ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਸਥਿਤ ਹਨ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 6 ਟਿਸ਼ੂ

→ ਜ਼ਾਈਲਮ (Xylem)-ਇਹ ਵਹਿਣੀ ਟਿਸ਼ੂ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ।

→ ਫਲੋਇਮ (Phloem)-ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਇਸ ਜਟਿਲ ਟਿਸ਼ੂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ, ਪੌਦੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਟ ਭੋਜਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਹੈ ।

→ ਟੈਕੀਡਜ਼ (Tracheids)-ਇਹ ਜ਼ਾਈਲਮ ਟਿਸ਼ੂ ਦਾ ਇਕ ਅੰਸ਼ ਹੈ ਜੋ ਜਲਵਾਹਕ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਸੈਂਲੇ, ਲੰਬੂਤਰੇ, ਲਿਗਨਿਨ ਨਾਲ ਢੱਕੇ ਹੋਏ ਨੁਕੀਲੇ ਸਿਰਿਆਂ ਵਾਲੇ ਸੈੱਲ ਹਨ ।

→ ਛਾਣਨੀ ਨਲੀਆਂ (Sieve-tubes)-ਮਹੀਨ ਸੈੱਲ ਵਾਲੀਆਂ ਇਹ ਨਲੀਆਂ ਫਲੋਇਮ ਟਿਸ਼ੂ ਵਿੱਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਡੇ-ਦਾਅ ਕੰਧ (Transverse Wall) ਵਿੱਚ ਮਹੀਨ ਛੇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਲੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਭੋਜਨ ਪੌਦੇ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਾਹਿਣੀ (Vessel-ਦੋ ਬੀਜ ਪੱਤਰੀ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਜ਼ਾਈਲਮ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਨਲੀਆਂ ਨੂੰ ਵੈਸਲ ਜਾਂ ਵਹਿਣੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਹਿ-ਸੈੱਲ (Companion Cells)-ਮਹੀਨ ਕੰਧ ਵਾਲੇ ਇਹ ਸੈਂਲ ਛਾਣਨੀ ਨਲੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਦ੍ਰਵ ਅਤੇ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਫਲੋਇਮ ਪੇਅਰਨਕਾਈਮਾ (Phloem Parenchyma)-ਬਾਰੀਕ ਸੈੱਲ ਕੰਧਾਂ ਵਾਲੇ ਇਹ ਸੈੱਲ ਫਲੋਇਮ ਟਿਸ਼ੂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਗੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਟੈਂਡਨ (Tendon)-ਟੈਂਡਨ ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਲਚਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਹ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਹੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਰਕੋਲੈਮਾ (Sarcolemma)-ਇਹ ਇੱਕ ਖ਼ਾਲੀ ਨੁਮਾ ਬਣਤਰ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਪੇਸ਼ੀ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਾਰਕੋਪਲਾਜ਼ਮ (Sarcoplasm)-ਪੇਸ਼ੀ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸੈੱਲ ਵ (Cytoplasm) ਨੂੰ ਸਾਰਕੋਪਲਾਜ਼ਮ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਰਕੋਮੀਅਰ (Sarcomere)-ਪੇਸ਼ੀ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਧਾਰੀਦਾਰ ਬਣਤਰ ਜਿਹੜੀ ਚਮਕਦਾਰ ਪੇਸ਼ੀ ਦੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆਤਮਕ ਇਕਾਈ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰਕੋਮੀਅਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਲੋਰੱਕਾਈਮਾ (Chlorenchyma)-ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਉਹ ਟਿਸ਼ੂ, ਜਿਸ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਕੰਧ ਕੋਮਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਦੀ ਹੋਂਦ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੈਂਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਐਕਟਿਨ (Actin)-ਇਹ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਪੇਸ਼ੀ ਸੈੱਲਾਂ (Muscle Cells) ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਅਸਥੀ ਮਿੱਝ ਜਾਂ ਬੋਨ ਮੈਰੋ (Bone Marrow)-ਲੰਬੀ ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਖੋੜ (Cavity) ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਨਰਮ ਅਤੇ ਲਚਕੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਅਸਥੀ ਮਿੱਝ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਰਕਤਾਣੂ (Red Blood Corpuscles) ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 6 ਟਿਸ਼ੂ

→ ਉਪਅਸਥੀ ਜਾਂ ਕਾਰਟੀਲੇਜ (Cartilage)-ਉਪਅਸਥੀ, ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਟਿਸ਼ੂ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਲਚਕੀਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਕੌਂਝਿਨ (Chondrin) ਨਾਂ ਦੇ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਨਿਊਰੀਲੈਮਾ (Neurilemma)-ਜਿਹੜੀ ਪਤਲੀ, ਤਿੱਲੀ ਦੀ ਪਰਤ ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਨਿਊਰੀਲੈਮਾ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਲਿਗਾਮੈਂਟ (Ligament)-ਜਿਹੜਾ ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼ੂ ਦੋ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਲਿਗਮੈਂਟ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਵਾਨ ਸੈੱਲ (Schwann Cells)-ਇਹ ਨਾੜੀ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਸੈੱਲ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਨਿਊਰੀਲੈਮਾ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਹਿੱਸੇ ਤੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਿਸਲਜ਼ ਕਣ (Nissl’s Granules)-ਦੋ-ਧਰੁਵੀ (Bipolar) ਅਤੇ ਬਹੁ-ਧਰੁਵੀ (Multipolar) ਨਾੜੀ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸਲਜ਼ ਕਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 5 ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਇਕਾਈ

This PSEB 9th Class Science Notes Chapter 5 ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਇਕਾਈ will help you in revision during exams.

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 5 ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਇਕਾਈ

→ ਸਾਰੇ ਸਜੀਵ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਤਾਲਮੇਲ ਵਾਲੇ ਅਣਗਿਣਤ ਡੱਬਿਆਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਡੱਬਿਆਂ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੈੱਲ (Cell) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਜੀਵ ਇੱਕ ਜਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੈੱਲਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈਂਲ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇਕਾਈ ਹੈ ।

→ ਸੈੱਲ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਇਕਾਈ ਹੈ ।

→ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਜਣਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ, ਉਤਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ ਉਤੇਜਨਾ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਆਦਿ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੱਕ ਜੀਵਨ ਸੈੱਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਰਾਬਰਟ ਹੁੱਕ (Robert Hook) ਨੇ ਸੰਨ 1665 ਵਿੱਚ, ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਧਾਰਨ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ, ਕਾਰਕ ਦੀ ਪਤਲੀ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲੀ ਖ਼ਾਨਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਖ਼ਾਲੀ ਖ਼ਾਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸੈੱਲ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਲਿਉਨ ਹੱਕ ਨੇ ਇੱਕ ਸੁਧਰੀ ਹੋਈ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਸੰਨ 1674 ਵਿੱਚ ਜੀਵਾਣੁਆਂ (Bacteria), ਸ਼ੁਕਰਾਣੂਆਂ (Spermetozoids) ਅਤੇ ਲਹੂ ਦੇ ਲਾਲ ਸੈੱਲਾਂ (Erythrocytes) ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ।

→ ਜੀਵ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਪੱਧਰ ਜੀਵਮੰਡਲ (Biosphere) ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜੀਵਿਤ ਵਸਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ।

→ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਸੰਗਠਨ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀਵ ਜਗਤ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਦੀਆਂ ਪੱਧਰਾਂ ਵੱਖਰੀਆਂ-ਵੱਖਰੀਆਂ
ਹਨ । ਇਹ ਪੱਧਰਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ-
ਪਰਮਾਣੂ – ਅਣੂ – ਸੈੱਲ – ਟਿਸ਼ੂ – ਅੰਗ – ਅੰਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ – ਜੀਵ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 5 ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਇਕਾਈ

→ ਰਾਬਰਟ ਹੁੱਕ ਨੇ ਸੰਨ 1665 ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਹ ਮਰੇ ਹੋਏ (dead) ਸੈੱਲ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਇਹਨਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ ।

→ ਸੰਨ 1831 ਵਿੱਚ ਰਾਬਰਟ ਬਾਉਨ ਨੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਕ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਆਰਕਿਡ ਨਾਂ ਵਾਲੇ , ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਕ (Nucleus) ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ । ਪਾਰਕਿੰਜੇ ਨਾਂ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੇ ਸੰਨ 1839 ਵਿੱਚ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਦਵ (Protoplasm) ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦਵ ਨੂੰ ਇਹ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ।

→ ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਤੋਂ ਸਾਰਾ ਸਰੀਰ ਵੀ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਜੀਵਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਚਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਜੀਵ ਬਹੁ-ਸੈੱਲੀ (Multicellular) ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੀਵਾਣੂ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ ਹਨ । ਕਲੈਮੀਡੋਮੋਨਾਸ (Chlamydomonas) ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਐਲਗਾ ਕਾਈ) ਹੈ | ਅਮੀਬਾ, ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਜੰਤੁ ਹਨ ।

→ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ (Higher Plants) ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅਣਗਿਣਤ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸਜੀਵਾਂ (Living Organisms) ਨੂੰ ਬਹੁ ਸੈੱਲੀ ਸਜੀਵ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਹਾਈਡੂ (Hydra), ਸਪੰਜ ਪ੍ਰਾਣੀ ਆਦਿ ਬਹੁ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ ਹਨ ।

→ ਹਰੇਕ ਜੀਵ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੈਂਲ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੂਲ ਇਕਾਈ ਹੈ । ਸਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜਣਨ, ਪਾਚਨ, ਚੇਤਨਤਾ ਆਦਿ ਸੈੱਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ 100 ਅਰਬ ਦੇ ਲਗਪਗ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

→ ਕੁਝ ਕਾਂਕਸ (Coccus) ਕਿਸਮ ਦੇ, ਗੋਲਾਕਾਰ ਸ਼ਕਲ ਦੇ ਜੀਵਾਣੁਆਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 0.2 ਤੋਂ 0.5 ਮਾਈਕ੍ਰਾਂਨ (Micron) ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (ਇੱਕ ਮਾਈਕੂਨ = \(\frac {1}{1000}\) ਮਿਲੀ ਮੀਟਰ), ਕਈ ਨਾੜੀ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਫੁੱਟਾਂ (Feet) ਤਕ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਮਾਪ 5 micron ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 30 ਮਾਈਕ੍ਰਾਂਨ ਤੱਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੇਰੀਓਟੀ ਸੈੱਲ (Prokaryotic Cell)-ਜਿਸ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਉਸ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਕੇਰੀਓਟੀ ਸੈਂਲ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉਦਾਹਰਨ-ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਦੇ ਸੈੱਲ ਅਤੇ ਨੀਲੀ ਹਰੀ ਕਾਈ (Blue green algae) ।

→ ਯੂਕੇਰੀਓਟੀ ਸੈੱਲ (Eukaryotic Cell)-ਉਹ ਸੈਂਲ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੇਂਦਰਕ ਜਾਂ ਨਿਉਕਲੀਅਸ ਹੋਵੇ, ਯੂਕੇਰੀਓਟੀ ਸੈੱਲ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਨਿਊਕਲੀਅਸ, ਨਿਊਕਲੀ ਝਿੱਲੀ (Nuclear membrane) ਦੁਆਰਾ ਘਿਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉਦਾਹਰਨ-ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ।

→ ਨਿੱਕੜੇ ਅੰਗ (Organelles)-ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਇਹ ਪਿੰਡ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਲਿਊਕੋਪਲਾਸਟ (Leucoplast)-ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸਫ਼ੈਦ ਰੰਗ ਵਾਲੇ ਪਲਾਸਟਿਡਜ਼ ਨੂੰ ਲਿਊਕੋਪਲਾਸਟ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਪਲਾਸਟਿਡਜ਼ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

→ ਸੈਂਟੀਓਲ (Centriole)-ਤਾਰਾ ਰੂਪੀ ਪਿੰਡ ਜਿਹੜਾ ਜੰਤੁ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸੈਂਟੀਓਲ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਿੰਡ ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਸਮੇਂ ਪਿੰਡਲ ਦੇ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜੀਨ (Genes)-ਜੀਨ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਕਾਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਕੋਮੋਸੋਮਾਂ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਇਕਾਈਆਂ ਪਾਣੀਆਂ ਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕਤਾ (Heredity) ਲਈ ਜਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 5 ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਇਕਾਈ

→ ਲਾਈਸੋਸੋਮ (Lysosomes)-ਇਕਹਿਰੀ ਖਿੱਲੀ ਵਾਲੇ ਇਹ ਪਿੰਡ ਪਾਚਕ ਦਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਥੈਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮਦਾਹੀ ਥੈਲੀਆਂ (Suicidal Bags) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. (D.N.A.)-ਇਹ ਯੂਕੇਰੀਓਟਿਕ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਡੀਆਕਸੀ ਰਾਈਬੋਨਿਉਕਲਿਕ ਐਸਿਡ (Deoxyribonucleic acid) ਹੈ ।

→ ਆਰ. ਐੱਨ. ਏ. (R.N.A.)-ਇਹ ਰਾਈਬੋਨਿਊਕਲਿਕ ਐਸਿਡ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਵਿੱਚ ਮਾਤਰਾ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਨਿਊਕਲੀ ਪ੍ਰੋਟੀਨ (Nuclear Protein) ਦੇ ਇੱਕ ਧਾਗੇ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਅਣੂਵੰਸ਼ਿਕ ਸੂਚਨਾਵਾਂ (Hereditary traits) ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ।

→ ਐਸਟਰ (Aster)-ਸੈੱਲ-ਵੰਡ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਦ੍ਰਵ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਰੇਸ਼ਾ ਰੂਪੀ ਬਣਤਰਾਂ ਨੂੰ ਐਸਟਰ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਬਣਤਰ ਜੰਤੂ ਸੈੱਲ ਦੇ ਵਿਭਾਜਨ ਸਮੇਂ ਪਿੰਡਲ ਦੇ ਬਣਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਬਾਈਵੇਲੈਂਟ (Bivalent)-ਸਮਜਾਤੀ ਮੋਸੋਮ ਦੇ ਦੋ ਸ਼੍ਰੋਮੋਸੋਮ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜ ਕੇ ਜਿਹੜਾ ਜੋਟਾ (pair) ਬਣਾਉਣ, ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਈਵੇਲੈਂਟ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੈਂਟੋਅਰ (Centromere)-ਸੈਂਟੋਮੀਅਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਬਿੰਦੁ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਦੌਰਾਨ ਸਮਜਾਤੀ ਕੋਮੈਟਿਡਜ਼ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜਦੇ ਹਨ ।

→ ਕੂਮੈਟਿਡ (Chromatids)-ਕੋਮੋਸੋਮਾਂ ਦੇ ਲੰਬੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ ਦੋ ਸਮਾਨ ਅੱਧੇ (Halves) ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਕੋਮੈਟਿਡਜ਼ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਭਾਸਿੰਗ ਓਵਰ (Crossing Over)-ਅਰਧ ਸੁਤਰੀ ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਹੋਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਮਜਾਤੀ ਕੋਮੋਸੋਮਾਂ (Homologous Chromosomes) ਦੇ ਕੋਮੈਟਿਡਾਂ ਦੇ ਅਸਮਾਨ ਭਾਗਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੂਸਿੰਗ | ਓਵਰ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਜੀਵ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਿਆਜ਼ਮਾ (Chiasma)-ਅਰਧ ਸੁਤਰੀ ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਦੇ ਪੜਾਅ ਪ੍ਰੋਫੇਜ਼-1 ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਸਮਜਾਤੀ ਝੋਮੋਸੋਮਾਂ ਦੇ ਕੋਮੈਟਿਡਜ਼ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆ ਕੇ ਜੋੜੇ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜੋਟਿਆਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਕੂਮੈਟਿਡਜ਼ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਵਟਾਂਦਰਾ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ ਜੋੜੇ ਦੇ ਜੀਨਜ਼ ਦੇ ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਾਲੇ ਜਿਹੜੇ ਬਿੰਦੁ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਆਜ਼ਮਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਡਿਪਲਾਇਡ (Diploid)-ਜਿਸ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਮੋਸੋਮਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸੈੱਟ ਹੋਣ, ਉਸ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਡਿਪਲਾਇਡ ਅਵਸਥਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਹੈਪਲਾਇਡ (Haploid)-ਸੈੱਲ ਦੀ ਉਹ ਅਵਸਥਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮੋਸੋਮਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੈਂਟ ਮੌਜੂਦ ਹੋਵੇ, ਹੈਪਲਾਇਡ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਮਜਾਤੀ ਕੋਮੋਸੋਮ ਜਾਂ ਹੋਮੋਲੋਗਸ ਕੋਮੋਸੋਮ (Homologous Chromosomes)-ਕੋਮੋਸੋਮਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਮਾਪ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲਾ ਜੋਟਾ (Pair) ਜਿਸ ਤੇ ਕਿਸੇ ਗੁਣ ਜਾਂ ਲੱਛਣ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਨਜ਼ ਹੋਣ, ਨੂੰ ਹੋਮੋਲੋਗਸ ਕੋਮੋਸੋਮ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਜੋੜੇ ਦਾ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਜਣਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੋਹਾਂ ਜਣਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ

This PSEB 9th Class Science Notes Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ will help you in revision during exams.

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ

→ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਜੇ.ਜੇ. ਾਮਸਨ ਨੇ ਪਤਾ ਲਾਇਆ ਕਿ ਪਰਮਾਣੂ ਸਾਧਾਰਨ ਅਤੇ ਅਵਿਭਾਜ ਕਣ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਣ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਂਨ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ।

→ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ. ਗੋਲਡਸਟੀਨ ਨੇ 1886 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਵਿਕਿਰਣ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਕੈਨਾਲ ਅ` ਸੀ ।

→ ਕੈਨਾਲ ਰੈਅ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਕਿਰਣਾਂ ਸਨ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਅਵਪਰਮਾਣੂਕ ਕਣ ਪ੍ਰੋਟਾਨ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ।

→ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦਾ ਚਾਰਜ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਦੇ ਚਾਰਜ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਪਰ ਉਲਟਾ ਸੀ । ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦਾ ਪੁੰਜ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਦੇ ਪੁੰਜ ‘ ਦਾ 2000 ਗੁਣਾ ਸੀ ।

→ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰੋਟਾਨ ਨੂੰ ‘p’ ਅਤੇ ਇਕਨ ਨੂੰ ‘e’ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦਾ ਚਾਰਜ +1 ਅਤੇ ਇਲੈੱਕਵਾਨ ਦਾ ਚਾਰਜ -1 ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜੇ.ਜੇ. ਟਾਮਸਨ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਪਰਮਾਣੂ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਗੋਲੇ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕਵਾਂਨ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਖੁੱਭੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਰਿਣਾਤਮਕ ਅਤੇ ਧਨਾਤਮਕ ਚਾਰਜ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਪਰਮਾਣੂ ਬਿਜਲਈ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਦਾਸੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਐਲਫਾ (α) ਕਣ ਦੋ ਚਾਰਜਿਤ ਹੀਲੀਅਮ \({ }_{2}^{4} \mathrm{He}\) ਕਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਧਨ ਚਾਰਜਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
→ ਰਦਰਫੋਰਡ ਦੇ ਐਲਫਾ ਕਣਾਂ ਦੇ ਖਿੰਡਾਉ ਪਯੋਗ ਨੇ ਪਰਮਾਣ ਦੇ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ।

→ ਈ. ਰਦਰਫੋਰਡ ਨੂੰ ਰੇਡੀਓ-ਐਕਟਿਵਤਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਯੋਗਦਾਨ ਅਤੇ ਸੋਨੇ ਦੀ ਪੱਤੀ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਪਰਮਾਣੁ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਦੀ ਖੋਜ ਲਈ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ ।

→ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਰਦਰਫੋਰਡ ਨੇ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਾਭਿਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪੁੰਜ ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨਾਭਿਕ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਇਲੈਂਕਾਨ ਨਿਸਚਿਤ ਆਰਬਿਟ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਨੀਲਸ ਬੋਹਰ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲੇ ਵਧੇਰੇ ਸਫਲ ਸੀ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਅਤੇ ਨਿਸਚਿਤ ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਬੈਂਲ ਭਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਰਮਾਣੂ ਸਥਿਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

PSEB 9th Class Science Notes Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ

→ ਕੈਨਾਲ ਕਿਰਣਾਂ (Canal Rays)-ਇਹ ਡਿਸਚਾਰਜ ਟਿਊਬ ਦੇ ਐਨੋਡ ਤੋਂ ਉਤਸਰਜਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਧਨ ਚਾਰਜਿਤ ਵਿਕਿਰਣਾਂ ਹਨ । ਇਹ ਅਜਿਹੇ ਕਣਾਂ ਨਾਲ ਨਿਰਮਿਤ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੁੰਜ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਤੋਂ 2000 ਗੁਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਰਮਾਣੂ (Atom)-ਇਹ ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੇ ਸੂਖ਼ਤਮ ਨਾ ਵੰਡੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕਣ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਕਣ (ਪ੍ਰੋਟਾਨ) ਅਤੇ ਰਿਣਾਤਮਕ ਕਣ (ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ) ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਰਮਾਣੂ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਉਦਾਸੀਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰੋਟੀਨ (Proton)-ਇਹ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਨਿਕੜਾ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਕਣ ਹੈ ਜੋ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਉੱਪਰ ਇਕਾਈ (+1) ਧਨ ਚਾਰਜ ਮੌਜੂਦ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਪੁੰਜ 1.673 × 10-24 kg ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ (Electron)-ਇਹ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਰਿਣ-ਚਾਰਜਿਤ ਨਿਕੜਾ ਕਣ ਹੈ ਜੋ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਦੁਆਲੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਰਜਾ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ‘e’ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਵਾਸਤਵਿਕ ਪੁੰਜ 9.1 × 10-28 ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਨਿਊਨ (Neutron)-ਇਹ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਨਿਕੜਾ ਕਣ ਹੈ ਜੋ ਚਾਰਜ-ਰਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਪੁੰਜ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ’n’ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਸ਼ਟਕ ਜਾਂ ਆਠਾ (Octet)-ਅੱਠ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਵਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਅਸ਼ਟਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੰਯੋਜਕਤਾ (Valency)ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਨਾਂ ਦੇ ਅਸ਼ਟਕ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਜਿੰਨੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੇਦਾਰੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਸਨੂੰ ਤੱਤ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਜਾਂ ਸੰਯੋਜਕ ਸ਼ਕਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਂਨ (Valence Electrons)-ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਇਲੈੱਕਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਯੋਜਕਤਾ-ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ (Atomic Number)-ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ ਉਸ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ “Z ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ (Mass Number)-ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਨਿਊਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਜੋੜ ਨੂੰ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ‘A’ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
∴ A = P + N.

→ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ (Atomic Mass)-ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਪੁੰਜ ਉਸ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਨਿਊਨਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਂ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਨਿਊਕਲੀਆਨ (Nucleon)-ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਊਨਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਨਿਉਕਲੀਆਂਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮਸਥਾਨਕ (ਆਇਸੋਟੋਪ (Isotopes)-ਇੱਕ ਹੀ ਤੱਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰਮਾਣੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਸਮਾਨ ਪਰ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਭਿੰਨ ਹੋਵੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਸਥਾਨਕ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸਮਸਥਾਨਕਾਂ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣ ਸਮਾਨ ਪਰ ਭੌਤਿਕ ਗੁਣ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮਭਾਰਿਕ (Isobars)-ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਵਾਲੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਮਭਾਰਿਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।