Bhagya

Punjab State Board PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 12 ਪੱਛਮੀ-ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰਕ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 12 ਪੱਛਮੀ-ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰਕ

ਵਸਤੁਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Objective Type Questions
I. ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Multiple Choice Questions :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਜਨਮਦਾਤਾ ਕਿਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
(a) ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ
(b) ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ
(c) ਦੁਰਖੀਮ
(d) ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ਸੀ ?
(a) 1840
(b) 1839
(c) 1842
(d) 1844.
ਉੱਤਰ-
(b) 1839.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਕਦੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ ?
(a) 1820
(b) 1822
(c) 1818
(d) 1816.
ਉੱਤਰ-
(c) 1818.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਮਿਊਨਿਸ ਮੈਨੀਫੈਸਟੋ ਕਿਸਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ?
(a) ਵੈਬਰ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸ
(b) ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਦੁਰਖੀਮ
(c) ਦੁਰਖੀਮ ਅਤੇ ਵੈਬਰ
(d) ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਏਂਜਲਸ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਏਂਜਲਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਵਰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
(a) ਦੋ
(b) ਤਿੰਨ
(c) ਚਾਰੇ
(d) ਪੰਜ ।
ਉੱਤਰ-
a) ਦੋ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਵਰਗ ਮਾਰਕਸ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
(a) ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ
(b) ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ
(c) ਦੋਵੇਂ (a) ਅਤੇ (b)
d) ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਦੋਵੇਂ (a) ਅਤੇ (b) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਕਾਰਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ?
(a) ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਲੋਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ
(b) ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਵਲੋਂ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ
(c) ਦੋਹਾਂ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਦੁਸ਼ਮਣੀ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਲੋਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਸੰਕਲਪ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ?
(a) ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼
(b) ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਭੌਤਿਕਵਾਦ
(c) ਵਾਧੂ ਮੁੱਲ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਦੁਰਖੀਮ ਦਾ ਜਨਮ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ਸੀ ?
(a) 1870
(b) 1858
(c) 1864
(d) 1868.
ਉੱਤਰ-
(b) 1858.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸਨੂੰ ਕਾਮਤੇ ਦਾ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
(a) ਵੈਬਰ
(b) ਮਾਰਕਸ
(c) ਦੁਰਖੀਮ
(d) ਸਪੈਂਸਰ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਦੁਰਖੀਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਕਿਤਾਬ ਦੁਰਘੀਮ ਨੇ ਲਿਖੀ ਸੀ ?
(a) Division of Labour in Society
(b) Suicide – A Study of Sociology
(c) The Rules of Sociological Method
(d) All of these.
ਉੱਤਰ-
(d) All of these.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ?
(a) ਕਿਰਤ ਵੰਡ
(b) ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ
(c) ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ?
(a) ਦੋ
(b) ਤਿੰਨ
(c) ਚਾਰ
(d) ਪੰਜ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਤਿੰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਸੰਕਲਪ ਵੈਬਰ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ?
(a) ਸੱਤਾ
(b) ਆਦਰਸ਼ ਰੂਪ
(c) ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

II. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ Fill in the blanks :

1. ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ …………………………. ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਰਮਨ

2. ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ …………………… ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਕ੍ਰਿਆ

3. ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ……………………….. ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਖੀਮ

4. ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ……………………. ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ

5. ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਵਰਗ …………………………….. ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਘਰਸ਼

6. ਵੈਬਰ ਅਨੁਸਾਰ ………………………. ਧਰਮ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰੋਟੈਸਟੈਂਟ

7. ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ………………………… ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਖੀਮ ।

III. ਸਹੀ/ਗ਼ਲਤ True/False :

1. ਦੁਰਖੀਮ ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

2. ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

3. ਵੈਬਰ ਨੇ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

4. ਮਾਰਕਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

5. ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

6. ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦੁਰਖੀਮ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

IV. ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ/ਲਾਈਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉੱਤਰ One Word/line Question Answers :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਜਨਮਦਾਤਾ ਕਿਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਜਨਮਦਾਤਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਸ਼ਬਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਦੋਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਸ਼ਬਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1839 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ 5 ਮਈ, 1818 ਵਿੱਚ ਪਸ਼ੀਆ ਦੇ ਰਾਈਨ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਛਿਅਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਡਾਕਟਰੇਟ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ 1841 ਨੂੰ ਜੇਨਾ ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲੇ ਤੋਂ ਡਾਕਟਰੇਟ ਮਿਲੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
Communist Menifesto ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਸਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
Communist Menifesto 1848 ਈ: ਵਿੱਚ ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਏਂਜਲਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਮੌਤ ਕਦੋਂ ਹੋਈ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਮੌਤ 14 ਮਾਰਚ, 1883 ਨੂੰ ਹੋਈ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਵਰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਦੋ ਵਰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਕਿਹੜੇ ਸੰਕਲਪ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼, ਇਤਿਹਾਸਿਕ, ਭੌਤਿਕਵਾਦ, ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਅਲਗਾਵ, ਵਾਧੂ ਮੁੱਲ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਦੁਰਖੀਮ ਨੂੰ ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਖੀਮ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਕਾਮਤੇ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਦੁਰਖੀਮ ਕਿਸ ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਏ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਖੀਮ ਪੈਰਿਸ ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਏ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਕਿਹੜੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ, ਆਤਮਹੱਤਿਆ, ਧਰਮ, ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਵੈਬਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੱਤਾ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੈਬਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੱਤਾ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਪਰੰਪਰਾਗਤ, ਵਿਧਾਨਿਕ ਅਤੇ ਚਮਤਕਾਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਵੈਬਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਹੜਾ ਧਰਮ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੈਬਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੋਟੈਸਟੈਂਟ ਧਰਮ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਵੈਬਰ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੈਬਰ ਨੇ ਸੱਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ, ਆਦਰਸ਼ ਰੂਪ, ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਰਿਆ, ਪੂੰਜੀਵਾਦ, ਟੈਸਟੈਂਟ ਧਰਮ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਆਦਿ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਵਰਗ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਵਰਗ ਅਜਿਹਾ ਵਰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਕੋਲ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਉਹ ਹੋਰ ਵਰਗਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਉਹ ਹੋਰ ਪੈਸੇ ਕਮਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਰਾਮ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦਾ ਹੈ | ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਇਸ ਵਰਗ ਦੀ ਸੱਤਾ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਦੇ ਕੋਲ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਪੂੰਜੀ ਜਾਂ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਵੇਚਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਾਰਨ ਉਹ ਗਰੀਬ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਇੱਕ ਆਰਥਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਿੱਜੀ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਜ਼ਾਰ ਉੱਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨਿਯੰਤਰਨ ਨਾ-ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਮਾਉਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਆਪਣੇ ਪੈਸੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਪੈਸਾ ਕਮਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕੁੱਝ ਮੂਲ ਆਦਰਸ਼ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਤਰੀਕੇ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਤੱਤਾਂ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਅਰਥ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੋਕਾਂ ਜਾਂ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਕੰਮ ਸੰਗਠਿਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ । ਇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸਦੀ ਉਤਪਤੀ ਨਹੀਂ ਬਲਿਕ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪੜਾਅ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਮਤੇ ਦੀ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸਕੀਮ ਵਿਚ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪੜਾਅ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਕਾਲਪਨਿਕ ਸਨ । ਮਨੁੱਖ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਅਲੌਕਿਕ ਜੀਵ ਦੀਆਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਖਦਾ, ਮੰਨਦਾ ਅਤੇ ਸਮਝਦਾ ਸੀ । ਧਾਰਨਾ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਭਾਵੇਂ ਨਿਰਜੀਵ ਸਨ ਅਤੇ ਭਾਵੇਂ ਸਜੀਵ, ਦਾ ਕਾਰਜ ਰੂਪ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹਨ ਅਰਥਾਤ ਸਭ ਵਸਤਾਂ ਵਿਚ ਉਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਆਪਕ ਹੈ । ਧਾਰਮਿਕ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਕਾਮਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਸਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਹੋਣ ਦੇ ਆਖਰੀ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦੇ ਯਤਨ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਇਹ ਮੰਨ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਲੌਕਿਕ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਤਕਾਲਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹਨ । ਇਹ ਅੱਗੇ ਤਿੰਨ ਉਪ ਪੜਾਵਾਂ-ਪ੍ਰਤੀਕ ਪੂਜਨ, ਬਹੁ-ਦੇਵਤਾਵਾਦ ਅਤੇ ਇਕ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਧਿਭੌਤਿਕ ਪੜਾਅ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪੜਾਅ ਨੂੰ ਕਾਮਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਦਾ ਭਾਂਤਿਕ ਸਮਾਂ ਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪੜਾਅ ਪੰਜ ਸਦੀਆਂ ਤਕ 14ਵੀਂ ਤੋਂ 19ਵੀਂ ਤਕ ਚੱਲਿਆ । ਇਸ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿਚ ਕ੍ਰਾਂਤਿਕ ਅੰਦੋਲਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਚਲ ਪਿਆ । ਭਾਂਤਿਕ ਫਿਲਾਸਫੀ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਪੋਟੈਸਟੈਂਟਵਾਦ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ । ਇੱਥੇ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣ ਯੋਗ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਰੋਮਨ ਕੈਥੋਲਿਕਵਾਦ ਵਿਚ ਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਤਾਕਤਾਂ ਦੇ ਨਿਖੇੜ ਨੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਮਸਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਹੌਂਸਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਦੂਜਾ ਭਾਗ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਵਿਚ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਸਿਧਾਂਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਸਮਾਜਿਕ ਤਬਦੀਲੀ ਸੀ । ਇਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਟੈਸਟੈਂਟਵਾਦ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ । ਇਸ ਵਿਚ ਬੇਰੋਕ ਨਿਰੀਖਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਨਿਰੀਖਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸੀਮਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਆਤਮਿਕਤਾ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਦਾ ਦੁਨਿਆਵੀ ਪੱਖ ਉੱਤੇ ਵੀ ਅਸਰ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਪੜਾਅ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪੜਾਅ ਨੂੰ ਕਾਮਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵੀ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਹੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਕ ਅੰਤਰ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ | ਬੌਧਿਕ ਕਲਪਨਾ ਤਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੀ ਗਈ । ਇਹ ਹਨ ਉਦਯੋਗਿਕ ਜਾਂ ਅਮਲੀ, ਐਸਥੈਟਿਕ ਜਾਂ ਕਾਦਿਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਜਾਂ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀਕਲ । ਇਹ ਤਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਹਰ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਹਰ ਪੱਖ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।ਉਦਯੋਗਿਕ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਗੁਣ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਿਰਦਾਰ ਦਾ ਹੋਣਾ ਹੈ । ਕਾਮਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਤਾ ਫ਼ਿਲਾਸਫੀ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪੜਾਅ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦਵੰਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮਾਜਿਕ ਸਥੈਤਿਕੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਇਸ ਸ਼ਾਖ਼ਾ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਕਰਦੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, “ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਸਥੈਤਿਕੀ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਤੋਂ ਹੈ ।” ਮਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥੈਤਿਕੀ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਵਿਭਿੰਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਆਤਮਿਕਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਮਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਦੂਜੀ ਸ਼ਾਖ਼ਾ ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਆਤਮਿਕਤਾ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਇਕਾਈਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਾਮਤੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਆਤਮਿਕਤਾ ਦੇ ਨਿਯਮ ਸਿਰਫ਼ ਵੱਡੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਕਾਮਤੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਸਭ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੁੱਝ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਕਾਰਾਤਮਕਵਾਦ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਮਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਕਾਰਾਤਮਕਵਾਦ ਦਾ ਅਰਥ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ ਹੈ । ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ ਉਹ ਵਿਧੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਟੇ-ਸੱਟੇ, ਕਲਪਨਾ ਜਾਂ ਅਨੁਮਾਨ ਦਾ ਕੋਈ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਹ ਤਾਂ ਪ੍ਰੀਖਣ, ਤਜਰਬਾ, ਵਰਗੀਕਰਨ ਅਤੇ ਤੁਲਨਾ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਵਿਧੀ ਦੀ ਇਕ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰੀਖਣ, ਤਜਰਬੇ, ਵਰਗੀਕਰਨ, ਤੁਲਨਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸਮਝਣਾ ਤੇ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਸਕਾਰਾਤਮਕਵਾਦ ਹੈ । ਸਕਾਰਾਤਮਕਵਾਦ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਨਾਲ ਹੈ, ਕਲਪਨਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੱਥਾਂ ਨਾਲ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਅਸਪੱਸ਼ਟ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੂਰਵ ਧਿਆਨ ਸੰਭਵ ਹੈ । ਸਕਾਰਾਤਮਕਵਾਦ ਉਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਰਵ-ਵਿਆਪੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਭ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਦੋ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਵਰਗ ਇਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਵਰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵਰਗ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਜਾਂ Bourgouissee ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਕੋਲ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨਾਲ ਹੋਰਾਂ ਵਰਗਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਦੂਜਾ ਵਰਗ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਸਰਬਹਾਰਾ ਜਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਜਾਂ Proletariate ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਕੋਲ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਕੋਈ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਉਸ ਕੋਲ ਰੋਜ਼ੀ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਸਿਰਫ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਵੇਚਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਤੋਂ ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਇਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸ ਸਮੇਂ ਵਰਗ ਅਤੇ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਵਿਚ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਰਾਜ ਦੇ ਯੰਤਰ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੇ ਯੁੱਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਹੋਵੇਗੀ । ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜ ਸ਼ੋਸ਼ਕ ਵਰਗ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਦਮਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹਥਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਸਾਮੰਤਵਾਦ ਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਦਲਾਲ ਪਤੀ-ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਦੀ ਅਸਥਾਈ ਅਵਸਥਾ ਹੋਵੇਗੀ । ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਵਰਗ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਿਰਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਭਾਗ ਮਿਲੇਗਾ, ਪਰ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉੱਨਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਮਿਲਣ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗਾ । ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਰਾਜ ਜੋ ਸ਼ੋਸ਼ਕ ਵਰਗ ਦਾ ਹਥਿਆਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਬਿਖਰ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਇਸਦੀ ਥਾਂ ਆਪਸੀ ਸਹਿਯੋਗ ਤੇ ਸਹਿਕਾਰਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਬਣੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਲੈ ਲੈਣਗੀਆਂ । ਵਰਗਾਂ ਤੇ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਵਰਗ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਵਰਗ ਦੀ ਧਾਰਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਕ ਵਰਗ ਅਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕੋਲ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਹੜਾ ਸਾਰੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਹੋਰ ਵਰਗਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਉਹ ਹੋਰ ਪੈਸੇ ਕਮਾਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਮੀਰ ਹੋਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਇਸ ਪੈਸੇ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਕਰਕੇ ਐਸ਼ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਤੀਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇਕ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਵਰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਉਤਪਾਦਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਉੱਨਤੀ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਕ ਦਿਨ ਆਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਇਸ ਵਰਗ ਦੀ ਸੱਤਾ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਣਗੇ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ-ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਦੋ ਵਰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ । ਇਸ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਕੋਲ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਉਸ ਕੋਲ ਕੋਈ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ | ਉਸ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਵੇਚਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਤਰੀਕਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੰਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪੈਸਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਸਦੀ ਮਿਹਨਤ ਸਦਕਾ ਹੀ ਫਾਲਤੂ ਮੁੱਲ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਹੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਾਰਨ ਹੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਹੋਰ ਗ਼ਰੀਬ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਦਿਨ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਛਿੜ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟੇਗਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਵਿਧਾਨਿਕ ਸੱਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ ਜੋ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਆਇਕ ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਜਿਹੜੀ ਇਕ ਨਿਯਮਿਤ ਸਮੂਹ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਲਈ ਸਹੀ ਤੇ ਮੰਨਣ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਵਿਧਾਨਿਕ ਸੱਤਾ ਹੈ । ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਆਦਰਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸੇਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਕਾਨੂੰਨ ਦੁਆਰਾ ਸਾਰੀ ਵਿਧੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਵਿਧਾਨਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਚਲਾਣ ਦੇ ਲਈ ਆਪ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹਨ ਉਹ ਵਿਧਾਨਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸਮਾਨ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਵਿਧਾਨ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਨਾ ਕਿ ਇਸ ਵਿਧਾਨ ਦੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ । ਇਹ ਨਿਯਮ ਉਸ ਉਪਕਰਣ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵਿਧਾਨਿਕ ਸੱਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਵਰਤਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੰਗਠਨ ਸੁਤੰਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਇਸਦੀ ਸੱਤਾ ਦੀ ਸੀਮਾ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੱਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਇਕ ਪਦ ਤੇ ਬੈਠੇ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਮੰਨੇ ਹੋਏ ਪਦ ਤੇ ਬੈਠੇ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਪਦ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਅਜਿਹੇ ਪਦ ਤੇ ਬੈਠੇ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੱਤਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਪਰੰਪਰਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰੰਪਰਾਤਮਕ ਸੱਤਾ ਕਹਿਲਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਖੇਤੀ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿਚ ਪੰਚਾਂ ਦੀ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਹੀ ਲੈ ਲਵੋ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਚਾਂ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿਧਾਨਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਸੀ, ਬਲਕਿ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਪੰਚਾਂ ਦੀ ਸੱਤਾ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਰੱਬੀ ਸੱਤਾ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ “ਪੰਚ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ’ ਦੀ ਧਾਰਣਾ ਵਿਚ ਦਿਖਦਾ ਸੀ । ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿਤਰਸੱਤਾਤਮਕ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਜੋ ਅਧਿਕਾਰ ਤੇ ਸੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਵੀ ਆਧਾਰ ਵਿਧਾਨਿਕ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਪਰੰਪਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਚਮਤਕਾਰੀ ਸੱਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੱਤਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਅਲੱਗ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਦੇਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਇਕ ਨੇਤਾ ਵੀ ਵਰਤ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਇਕ ਪੈਗੰਬਰ ਹੋਵੇ, ਨਾਇਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਅਵਸਰਵਾਦੀ ਨੇਤਾ ਹੋਵੇ ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਤਾਂ ਹੀ ਚਮਤਕਾਰੀ ਨੇਤਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦ ਉਹ ਸਿੱਧ ਕਰ ਦੇਵੇ ਕਿ ਤਾਂਤਰਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ, ਦੈਵੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ, ਨਾਇਕਤਵ ਜਾਂ ਹੋਰ ਅਭੂਤਪੂਰਵ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਚਮਤਕਾਰ ਹੈ ।

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਸੱਤਾ ਨਾ ਤਾਂ ਵਿਧਾਨਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਤੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪਰੰਪਰਾ ਤੇ ਬਲਕਿ ਕਰਿਸ਼ਮਾ ਜਾਂ ਚਮਤਕਾਰ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਕੋਲ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਚਮਤਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਲਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪੂਰੇ ਸਾਧਨਾਂ, ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਸੱਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਇਹ ਸਮਝਣ ਲੱਗਣ ਕਿ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਵਿਚ ਕੋਈ ਚਮਤਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਬਲ ਤੇ ਹੀ ਉਹ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਝੁਕਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਨੇਤਾ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਲਕਸ਼ ਜਾਂ ਆਦਰਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਸ਼ਠਾ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਤੋਂ ਆਗਿਆ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਾਦੂਗਰ, ਪੀਰ, ਪੈਗੰਬਰ, ਅਵਤਾਰ, ਧਾਰਮਿਕ ਨੇਤਾ, ਸੈਨਿਕ ਯੋਧਾ, ਕਿਸੇ ਦਲ ਦੇ ਨੇਤਾ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਲੋਕ ਇਸ ਕਾਰਨ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੱਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੈਬਰ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਕ੍ਰਿਆ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿੰਦੇ ਵੈਬਰ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ, “ਕਿਸੇ ਵੀ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਮੰਨ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਉਸ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਏ ਗਏ Subjective ਅਰਥ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਕ੍ਰਿਆ ਵਿਚ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਤੇ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉਸੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਗਤੀਵਿਧੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੋਵੇ ” ਵੈਬਰ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਭੂਤ, ਵਰਤਮਾਨ ਜਾਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਕ੍ਰਿਆ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਤੱਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਭੌਤਿਕ, ਪਾਣੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤੱਥਾਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੁਰਖੀਮ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਤੇ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ । ਇਕ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਦੁਰਖੀਮ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, “ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਕੰਮ ਕਰਨ, ਸੋਚਣ ਤੇ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਦੇ ਉਹ ਤਰੀਕੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚੇਤਨਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੀ ਵਰਣਨਯੋਗ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।”

ਇਕ ਹੋਰ ਥਾਂ ਤੇ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, “ਸਮਾਜ ਤੱਥਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ, ਸੋਚਣ, ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਲਈ ਬਾਹਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜੋ ਆਪਣੀ ਦਬਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।”

ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅਧਿਆਇ ਦੀਆਂ ਆਖਰੀ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, “ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਕਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਹਰ ਸਥਾਈ-ਅਸਥਾਈ ਤਰੀਕਾ ਹੈ, ਜੋ ਆਦਮੀ ਤੇ ਬਾਹਰੀ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣ ਵਿਚ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਦੁਬਾਰਾ ਕਿਆ ਕਰਨ ਦਾ, ਹਰ ਤਰੀਕਾ ਜੋ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਅਲੱਗ ਹੋਂਦ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।”

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਬਾਹਰੀਪਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਾਹਰੀਪਨ (Exteriority) – ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਉਸਦਾ ਬਾਹਰੀਪਨ ਹੈ | ਬਾਹਰੀਪਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ, ਇਹ ਨਿਰਮਾਣ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਲੋਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਇਕ ਵਾਰ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੇ ਨਹੀ ਰਹਿੰਦੇ, ਤੇ ਉਹ ਇਸ ਅਰਥ ਵਿਚ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸ ਸੁਤੰਤਰ ਅਸਲੀਅਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਦਾ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਅੰਦਰਲਾ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੇ ਕੋਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰੀਪਨ ਤੋਂ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਬਾਹਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਬਲਕਿ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਵਿਵਸ਼ਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਵਸ਼ਤਾ (Constraint) – ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਦੂਜੀ ਪਮੁੱਖ ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਉਸਦੀ ਵਿਵਸ਼ਤਾ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਪਰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਦਾ ਇਕ ਦਬਾਅ ਜਾਂ ਵਿਵਸ਼ਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਅਸਲ, ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਕੁੱਝ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਬਲਕਿ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅੰਤ ਇਹ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਪਰ ਇਸ ਦਾ ਵਿਵਸ਼ਤਾ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਦੁਰਖੀਮ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਉਸਦੇ ਸੋਚਣ, ਵਿਚਾਰਨ ਆਦਿ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਆਦਮੀ ਦੀ ਅਭਿਰੁਚੀ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।”

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਵਿਆਪਕਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਤੀਜੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚ ਇਹ ਤੱਥ ਆਦਿ ਤੋਂ ਅੰਤ ਤਕ ਫੈਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਭ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਹ ਵਿਆਪਕਤਾ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਮਾਤਰ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਹ ਤਾਂ ਸ਼ੁੱਧ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਤੋਂ ਹੀ ਸਮੂਹਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਉੱਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ (Repressive Law) – ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਸਰਵਜਨਿਕ ਕਾਨੂੰਨ (Public Law) ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-
(i) ਦੰਡ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਨੂੰਨ (Penal Law) – ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕਸ਼ਟ ਦੇਣ, ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਾਉਣ, ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਜਾਂ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਨਾ ਦੇਣ ਨਾਲ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ (Organized Repressive Law) ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਵਿਆਪਤ ਕਾਨੂੰਨ (Diffused Law) – ਕੁਝ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਅਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪੂਰੇ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਫੈਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਦੁਰਖੀਮ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਤ ਕਾਨੂੰਨ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਅਪਰਾਧੀ ਕੰਮਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਅਪਰਾਧ ਅਤੇ ਦੰਡ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਮੌਲਿਕ ਦਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਪਣੇ ਮੌਲਿਕ ਹਾਲਾਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਮੂਹਿਕ ਮਨ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਮਨ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਪ੍ਰਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ (Restitutive Law) – ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪ੍ਰਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਸਧਾਰਨ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਰਗ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਦੀਵਾਨੀ (Civil) ਕਾਨੂੰਨ, ਵਪਾਰਿਕ ਕਾਨੂੰਨ, ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਕਾਨੂੰਨ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਕਾਨੂੰਨ ਆਦਿ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਸੰਤੁਲਿਤ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਦੁਰਖੀਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਵਿਚਲੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ (Mechanical Solidarity) – ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵੰਡ ਸੰਹਿਤਾ ਵਿਚ ਅਰਥਾਤ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਇਸ . ਏਕਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹਨ । ਜਿਸ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਜੀਵਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ, ਕੰਮਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਸਾਧਾਰਨ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਸਮਾਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਕ ਸਮੂਹਿਕ ਇਕਾਈ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੋਚਦਾ ਅਤੇ ਕਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਉਸਦੇ ਮੈਂਬਰ ਮਸ਼ੀਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੁਰਜ਼ਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਗਠਿਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਅਪਰਾਧੀ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ ਦੀ ਅਨੁਰੂਪਤਾ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ (Organic Solidarity) – ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦੂਜੀ ਏਕਤਾ ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ ਹੈ । ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਆਦਿਮ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹਨ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਥਾਂ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਸਮੂਹਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇਹ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਬੰਨਿਆ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ । ਇਸ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਦੱਸੀ ਹੈ । ਵਿਭਿੰਨਤਾਪੂਰਨ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਕੰਮ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਹੋਰਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਇਹ ਆਪਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਸਮਾਨਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਉਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ (Organic Solidarity) ਕਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਾਮਤੇ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਾਮਤੇ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ । ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਿਤਾਬ ਪੌਜ਼ਟਿਵ ਫ਼ਿਲਾਸਫੀ (Positive Philosophy) ਵਿਚ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਾਮਤੇ ਨੇ 1822 ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਉਮਰ ਸਿਰਫ਼ 24 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ । ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਇਸ ਨਿਯਮ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕੋਂਡਰਸੇਟ (Conderecet), ਟੁਰਗੇਟ (Turoget) ਅਤੇ ਸੇਂਟ ਸਾਈਮਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ।

ਕਾਮਤੇ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਗਿਆਨ ਜਾਂ ਚਿੰਤਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਇਕੱਦਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਉਹ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਨਿਸਚਿਤ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘਿਆ ਹੈ । ਕਾਮਤੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਯੁੱਗਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਉਸ ਮਹਾਨ ਆਧਾਰ, ਮੌਲਿਕ ਨਿਯਮ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਰੂਪ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸਦਾ ਇਕ ਠੋਸ ਨਤੀਜਾ ਸਾਡੇ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਅਨੁਭਵਾਂ, ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਇਹ ਨਿਯਮ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ-ਸਾਡਾ ਹਰੇਕ ਪਮੁੱਖ ਸੰਕਲਪ, ਸਾਡੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਹਰੇਕ ਸ਼ਾਖਾ, ਇਕ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਕ ਤਿੰਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਵਸਥਾਵਾਂ (Theoretical conditions) ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਹੋ ਕੇ ਲੰਘਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਹਨ-ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਜਾਂ ਕਾਲਪਨਿਕ (Theological or fictious) ਅਵਸਥਾ, ਅਧਿਭੌਤਿਕ ਜਾਂ ਅਮੂਰਤ (Metaphysical or abtract) ਅਵਸਥਾ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਜਾਂ ਸਕਾਰਾਤਮਕ (Scientific or positive) ਅਵਸਥਾ ।

ਸਰਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉੱਪਰਲੇ ਨਿਯਮ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਬੋਧ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸੋਚਦੇ ਵਿਚਾਰਦੇ ਸਨ । ਸਮਾਂ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਆਧਾਰ ਦੀ ਥਾਂ ਅਰਧ ਭੌਤਿਕੀ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ | ਪਰ ਸਮਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਵੱਧਿਆ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਉੱਪਰਲੇ ਦੋਵੇਂ ਆਧਾਰਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਪੰਚ ਨੂੰ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਮਝਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਪਹਿਲੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਕਲਪਨਾ, ਦੂਜੀ ਵਿਚ ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਤੀਜੀ ਵਿਚ ਤਰਕ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਮਾਨਵਤਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਨਿਰੀਖਣ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਪਰੋਕਤ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿਚ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਤਿੰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਉਪਰੋਕਤ ਤਾਲਮੇਲ ਸੀ । ਉਹ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ-

1. ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪੜਾਅ (Theological Stage)
2. ਅਧਿਭੌਤਿਕ ਪੜਾਅ (Metaphysical Stage)
3. ਸਕਾਰਾਤਮਿਕ ਪੜਾਅ (Positive Stage) ।

1. ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪੜਾਅ (Theological Stage) – ਕਾਮ ਦੀ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸਕੀਮ ਵਿਚ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪੜਾਅ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਕਾਮਤੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਮ-ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਪਹਿਲੇ ਪੜਾਅ ਦਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਕਾਲਪਨਿਕ ਸਨ । ਮਨੁੱਖ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਅਲੌਕਿਕ ਜੀਵ ਦੀਆਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਖਦਾ, ਮੰਨਦਾ ਅਤੇ ਸਮਝਦਾ ਸੀ । ਧਾਰਨਾ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਭਾਵੇਂ ਨਿਰਜੀਵ ਹਨ ਅਤੇ ਭਾਵੇਂ ਸਜੀਵ, ਦਾ ਕਾਰਜ ਰੁਪ, ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹਨ ਅਰਥਾਤ ਸਭ ਵਸਤਾਂ ਵਿਚ ਉਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਆਪਕ ਹੈ । ਧਾਰਮਿਕ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਾਮਤੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਸ਼ਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਹੋਣ ਦੇ ਆਖਰੀ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਦੇ ਯਤਨ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਇਹ ਮੰਨ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਲੌਕਿਕ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਤਕਾਲਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹਨ । ਕਾਮਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਿੰਨ ਉਪ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-

(i) ਪ੍ਰਤੀਕ ਪੂਜਨ (Fetishism) – ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿਚ ਕਾਮਤੇ ਆਪਣੀ ਫਿਲਾਸਫੀ ਦੇ ਮੂਲ ਤੱਤ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਨਵ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕਾਮਤੇ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਮਲ ਤੱਤ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰੇਗਾ | ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪੜਾਅ ਕਾਮਤੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਤੀਕ ਪੂਜਨ ਜਾਂ ਫੈਟਿਸ਼ਵਾਦ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਚ ਵਿਚ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਬਣਨਾ ਕੁਦਰਤੀ ਸੀ ਕਿ ਸਭ ਬਾਹਰੀ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿਚ ਉਸ ਵਾਂਗ ਹੀ ਜੀਵਨ ਹੈ । ਇਸ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਬੌਧਿਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲੋਂ ਜਜ਼ਬਾਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਾਵੀ ਸਨ । ਪ੍ਰਤੀਕ ਪੂਜਨ ਦੀ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ ਦਾ ਮੂਲ ਤੱਤ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੇ ਅਣਜਾਣੇ ਅਸਰ ਕੁੱਝ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਕਰਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਜੀਉਂਦੇ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । ਤੀਕ ਪੂਜਨ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਦਾ ਵਿਗੜਿਆ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇਸਦਾ ਸੋਮਾ ਹੈ ।

ਤੀਕ ਪੁਜਨ ਦਾ ਸਦਾਚਾਰ, ਭਾਸ਼ਾ, ਬੋਧ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸੀ । ਮਨੁੱਖੀ ਜਾਤੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਭਾਵੁਕਤਾ ਹਾਵੀ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸਦਾਚਾਰ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਉੱਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ੋਰ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹਾਤਮਕ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਕਾਮਤੇ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਰੁਪਕੀ ਢਾਂਚਾ ਹੈ । ਬੌਧਿਕ ਪੱਧਰ ਉੱਪਰ ਫੈਟਿਸਵਾਦ ਬਹੁਤ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸੀ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਸਿਰਫ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸੰਕਲਪ ਦੇਖ ਅਤੇ ਜਾਣ ਸਕਦਾ ਸੀ | ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਤਜਰਬਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਗਿਆਨ ਵਧੀਆ ਸੀ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਸ ਉਪ ਪੜਾਅ ਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਮਿਆਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨੀਵਾਂ ਸੀ । ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਫੈਟਿਸ਼ਵਾਦ ਨੇ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਾਦਰੀਵਾਦ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਵਿਚ ਭਵਿੱਖ ਦੱਸਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਜਾਦੂ-ਟੂਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਾਦਰੀ ਪੈਦਾ ਹੋਏ । ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਪ੍ਰਤੀਕ ਪੂਜਨ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਹਰ ਵਸਤੁ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਸੰਬੰਧ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਪਾਦਰੀਵਾਦ ਇਕ ਸੰਗਠਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਫਿਰ ਆਦਮੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉੱਤੇ ਇਹ ਫੈਟਿਸ਼ ਦੇਵਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਚਿੰਤਨਸ਼ੀਲ ਜਮਾਤ ਦੇ ਜਨਮ ਦਾ ਇਸ ਉਪ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ।

ਪਰ ਇੱਥੇ ਧਿਆਨਯੋਗ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ ਇਸ ਉਪ ਪੜਾਅ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪੱਖ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਸ ਕਰਕੇ ਪਾਲਤੂ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ । ਭਾਮਤੇ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਦੇਵਤਾਵਾਦ, ਜੋ ਕਿ ਅਗਲਾ ਉਪ ਪੜਾਅ ਹੈ, ਦਾ ਆਰੰਭ ਪ੍ਰਤੀਕ ਪੂਜਨ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਲੱਭਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਇਹ ਗੱਲ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪੜਾਅ ਦੇ ਦੂਜੇ ਉਪ ਪੜਾਅ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬੌਧਿਕ ਤਬਦੀਲੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਤਾਰਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ । ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਫੈਟਿਸ਼ਵਾਦ ਵਿਚ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਦਰਜੇ ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਨੇ ਇਕ ਅਮੂਰਤ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਠੋਸ ਰੂਪ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ।

(ii) ਬਹੁਦੇਵਤਾਵਾਦ – ਬਹੁਦੇਵਤਾਵਾਦ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਸ ਉਪ ਪੜਾਅ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਕਾਮਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿਧੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਬਹੁਦੇਵਤਾਵਾਦ ਦੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਅਮੂਰਤ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਦੇਵਤਾਵਾਦ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖੀ ਬੋਧ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੁਮੇਲ ਰੱਖਦੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ ।

ਬਹੁਦੇਵਤਾਵਾਦ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਆਖਿਆ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹੈ, ਪਰ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਇਸੇ ਪੜਾਅ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ | ਅਸਲ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਬੋਧ ਦਾ ਫੈਟਿਸ਼ਵਾਦ ਤੋਂ ਬਹੁਦੇਵਤਾਵਾਦ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣਾ ਇਕ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ । ਬਹੁਦੇਵਤਾਵਾਦ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੋਚ ਦੋ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਘੋਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਹਨ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ।

(ਉ) ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਢਾਂਚਾ – ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਬੀਜ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਨੇ ਕੋਈ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਬੀਜ ਲਏ ਸਨ । ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਸਿਆਸਤ ਵਿਚ ਸੈਨਿਕ ਗੁਣ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜ਼ੋਰ ਅਤੇ ਹੌਸਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਤ ਸਨ । ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਸਿਆਣਪ ਅਤੇ ਕੂਟਨੀਤੀ ਸਿਆਸੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣੇ । ਕਾਮਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬਹੁਦੇਵਤਾਵਾਦ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਕਈ ਪੱਖ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ । ਇਸੇ ਉਪ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਧਰਮ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਯੂਨਾਨੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਮੇਲੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਅਮਲ ਇਸ ਪੱਖ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਸੈਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ । ਇਸ ਸੈਨਿਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਸੈਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ । ਇਸ ਸੈਨਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਢਾਂਚਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਤਰੱਕੀ ਅਸੰਭਵ ਸਨ । ਬਹੁਦੇਵਤਾਵਾਦ ਨੇ ਸੈਨਿਕ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਬਲਕਿ ਪੂਰੀ ਦਿੜਤਾ ਨਾਲ ਕਾਇਮ ਵੀ ਰੱਖਿਆ । ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਬਹੁਦੇਵਤਾਵਾਦ ਦੇ ਇਸ ਉਪ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ਸਨ । ਇਹ ਸਨ ਗੁਲਾਮ ਪ੍ਰਥਾ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ।

(ਅ) ਨੈਤਿਕਤਾ – ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਢਾਂਚੇ ਉੱਤੇ ਦਿੱਤੇ ਵਰਣਨ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਕਾਮਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਲਾਮ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿਚ ਨਿੱਜੀ, ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਨੈਤਿਕਤਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਨੀਵੀਂ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਾਮਤੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬਹੁਦੇਵਤਾਵਾਦ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ।

ਪਹਿਲੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਮਿਸਰੀ ਜਾਂ ਦੈਵ ਸ਼ਾਸਕੀ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਮੁੱਢਲੀ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਤ ਸਿਰਫ਼ ਰੋਹਿਤ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਸੰਪੂਰਨ ਸੱਤਾ ਆ ਜਾਣ ਤੇ ਹੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਧੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਰਸੇਯੋਗ ਬਣਾਉਣਾ ਅਤੇ ਮੰਨਣਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਹੈ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਬਹੁਦੇਵਤਾਵਾਦ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਜਾਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਤ ਪ੍ਰਥਾ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ । ਇਹ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਚਾਹੇ ਸੈਨਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੀ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਨੇ ਯੁੱਧ ਦੀਆਂ ਰੁਚੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਪੁਰੋਹਿਤਵਾਦ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਦਿੱਤੀ ।

ਪੱਛਮੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ । ਕਾਮਤੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਤਾਵਾਦ ਮੁੱਖ ਕੀਮਤ ਰਹੀ । ਉਹ ਮਾਰਕਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਹਿਮਤ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਪਨਿਵੇਸ਼ਵਾਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਏਸ਼ੀਆਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਵਧੀਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮਤਾਵਾਦ ਨੇ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੋਲ ਨਿਭਾਇਆ ਹੈ । ਪਰ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਇਕ ਆਧਾਰ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਵਿਆਪਕਤਾ ਇਸਦੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਲਈ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸਬੂਤ ਹੈ । ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰੋਲ ਇਸ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਅਮਲ ਨੂੰ ਅੱਡ ਕਰਨ ਦਾ ਹੈ । ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਵੀ ਸੀ । ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਦੈਵੀ ਸ਼ਾਸਕੀ ਅਵਸਥਾ ਉੱਨਤੀ ਵਿਰੋਧੀ ਸੀ ।

ਦੂਜੀ ਅਵਸਥਾ ਯੂਨਾਨੀ ਜਾਂ ਬੌਧਿਕ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਬੌਧਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਰੱਕੀਆਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਦੌਰਾਨ ਯੂਨਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਚਿੰਤਨਸ਼ੀਲ ਜਮਾਤ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ ਜੋ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸਿਰਜਣਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਧੰਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਪੁਰੋਹਿਤ ਜਾਂ ਪਾਦਰੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਲਪ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ । ਇਸ ਦਾ ਅਸਰ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਤੇ ਪਿਆ । ਇਸ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੇਖਾ ਗਣਿਤ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਵਿਕਾਸ ਹੈ । ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਕਾਮਤੇ ਇਸ ਭੌਤਿਕ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਖੋਜ ਲਈ ਤਰਕਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ । ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ।

ਤੀਜੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਰੋਮਨ ਜਾਂ ਸੈਨਿਕ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਰੋਮ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਇਸ ਦਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੈਵ-ਸ਼ਾਸਕ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣਾ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਇੱਥੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਥਾ ਦੀ ਥਾਂ ਸੈਨੇਟ ਦਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਇਆ । ਰੋਮਨ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਗੁਣ ਇਸ ਦੀ ਯੁੱਧ ਨੀਤੀ ਸੀ ।ਯੁੱਧ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਉਪਨਿਵੇਸ਼ ਇਲਾਕੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਆਦਮੀ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਇਸ ਯੁੱਧ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਸੈਨਿਕ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਵਿਚ ਪਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਆਪਣੀ ਜਿੱਤ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਨੀਤੀ ਵਿਚ ਹੀ ਰੋਮ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੱਭੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਬਹੁਦੇਵਤਾਵਾਦ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਇਕ ਵਿਆਪਕ ਕਿਰਦਾਰ ਹੈ । ਕਾਮਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਸਰ, ਯੂਨਾਨ ਅਤੇ ਰੋਮ ਦੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵੇਖਦਾ ਹੈ । ਉਸਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਬਹੁਦੇਵਤਾਵਾਦ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

(iii) ਇਕ-ਈਸ਼ਵਰੀਵਾਦ (Monotheism) – ਜਦੋਂ ਰੋਮ ਨੇ ਸਾਰੇ ਸੱਭਿਅ ਜਗਤ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ-ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ ਨੂੰ ਬੌਧਿਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ | ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਫ਼ਿਲਾਸਫੀ ਦਾ ਬੌਧਿਕ ਪਤਨ ਵੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੋਣਾ ਸੀ । ਕਾਮੜੇ ਇਕ-ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਰੋਮਨ ਕੈਥੋਲਿਕਵਾਦ ਨੂੰ ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਕ-ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਹੈ । ਧਰਮ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਨਿਖੇੜ ਆਉਣਾ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦੀ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ । ਰੋਮਨ ਕੈਥੋਲਿਕਵਾਦ ਦੀ ਇਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਹੇਠਾਂ ਲਿਆਉਣਾ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਦਾਚਾਰ ਸਿਆਸੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਸੇ ਉਪ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਚਿੰਤਨਸ਼ੀਲ ਜਮਾਤ ਦੀ ਇਕ ਸੁਤੰਤਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੋਂਦ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਈ । ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਮਲ ਵਿਚ ਵਖਰੇਵਾਂ ਆਇਆ । ਹੁਣ ਸਿਧਾਂਤ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਅਨੁਭਵ ਸਿੱਧ ਸੰਦਰਭ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਅਮੂਰਤ ਸਿਧਾਂਤ ਸਿਰਜੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ ।

ਇਕ-ਈਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਉਪ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਜਗੀਰਦਾਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਧਾਰਸ਼ਿਲਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਨੈਤਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਰੋਮਨ ਕੈਥੋਲਿਕਵਾਦ ਇਕ ਵਿਆਪਕ ਨੈਤਿਕਤਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸਫਲ ਰਿਹਾ । ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਪੱਧਰਾਂ ਤੇ ਭਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਵੇਂ ਨਿੱਜੀ ਨੈਤਿਕਤਾ, ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨੈਤਿਕਤਾ ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੌਧਿਕ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ । ਇਸ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਹੁਦੇਵਤਾਵਾਦ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉੱਚਿਤ ਸੀ ।

2. ਅਧਿਭੌਤਿਕ ਪੜਾਅ (Metaphysical Stage) – ਇਸ ਪੜਾਅ ਨੂੰ ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਦਾ ਭਾਂਤਿਕ ਸਮਾਂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਪੜਾਅ ਪੰਜ ਸਦੀਆਂ ਤਕ ਚੱਲਿਆ । ਇਹ 14ਵੀਂ ਤੋਂ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਚੱਲਿਆ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ | ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿਚ ਭਾਂਤਿਕ ਅੰਦੋਲਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਅਤੇ ਅਨਜਾਣੇ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ । ਦੂਜਾ ਭਾਗ ਸੋਲਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਸਿਧਾਂਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸੀ । ਭਾਂਤਿਕ ਪੜਾਅ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਇਕ-ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ ਦਾ ਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਤਾਕਤਾਂ ਦਾ ਨਿਖੇੜ ਕਰਨ ਦੇ ਵਕਤ ਤੋਂ ਹੀ ਮੰਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਭਾਂਤਿਕ ਫਿਲਾਸਫੀ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਟੈਸਟੈਂਟਵਾਦ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇੱਥੇ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਰੋਮਨ ਕੈਥੋਲਿਕਵਾਦ ਵਿਚ ਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਤਾਕਤਾਂ ਦੇ ਨਿਖੇੜ ਨੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਦਿੱਤਾ | ਅਧਿਭੌਤਿਕ ਪੜਾਅ ਦੇ ਦੂਜੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਤਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਪਹਿਲੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਖਾਤਮਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਦੂਜੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਟੈਸਟੈਂਟਵਾਦ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ । ਇਸ ਵਿਚ ਚਾਹੇ ਬੇਰੋਕ ਨਿਰੀਖਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਰਿਹਾ | ਤੀਜੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਦੇਵਵਾਦ (Deism) 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਆਇਆ । ਇਸ ਨੇ ਨਿਰੀਖਣ ਦੀਆਂ ਸੀਮਿਤ ਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਕੋਈ ਸੀਮਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਕੈਥੋਲਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਸੱਟ ਮਾਰੀ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਆਤਮਿਕਤਾ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਨੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਪੱਖ ਉੱਪਰ ਵੀ ਸਹਿਜਤਾ ਨਾਲ ਅਸਰ ਕੀਤਾ । ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਉੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਵੀ ਪਤਨ ਹੋਇਆ | ਪੋਟੈਸਟੈਂਟਵਾਦ ਨੇ ਵਿਆਪਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਲੋਕ ਪੁਰਾਣੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ । ਇਸ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਫਿਲਾਸਫੀ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਈ ।

3. ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਪੜਾਅ (Positive Stage) – ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਪੜਾਅ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਮਝਣ ਲਈ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਹਨ । ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਕਾਮਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਦੇਖਦਾ ਹੈ । ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਦਾ ਆਰੰਭ ਵੀ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਹੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਧਿਭੌਤਿਕ ਜਾਂ ਭਾਂਤਿਕ ਪੜਾਅ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੀ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਪੜਾਅ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ ਪਰ ਇਹ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਹਾਵੀ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ।

ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਮਲ ਵਿਚ ਇਕ ਅੰਤਰ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ | ਬੌਧਿਕ ਕਲਪਨਾ ਤਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੀ ਗਈ । ਇਹ ਹਨ ਉਦਯੋਗਿਕ ਜਾਂ ਅਮਲੀ, ਐਸਥੈਟਿਕ ਜਾਂ ਕਾਵਿਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਜਾਂ ਫਿਲਾਸਫੀਕਲ । ਇਹ ਤਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਹਰ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੱਖਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚੰਗਾ ਜਾਂ ਫਾਇਦੇਮੰਦ, ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਸੱਚ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਦਯੋਗਿਕ ਪੱਖ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਆਧੁਨਿਕ ਅਵਸਥਾ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਉਦਯੋਗਿਕ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਗੁਣ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਹੈ । ਇਕ ਹੋਰ ਗੁਣ ਇਸ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਾਮਤੇ ਦੇ ਸਕਾਰਾਤਮਵਾਦ (Positivism) ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਜਾਂ
ਆਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ “ਪਾਜ਼ਿਟਿਵ ਫਿਲਾਸਫੀ’ ਵਿਚ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਕਲਪ ‘ਸਕਾਰਾਤਮਕ’ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਵਾਦਾਤਮਕ (Polemical) ਹੈ । ਉਸਨੇ ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਿਕ ਹਥਿਆਰ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਵਿਰਸੇ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ।

ਕਾਮਤੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਪੰਚ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਫਿਲਾਸਫੀ ਦੇ ਅਲੋਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥਾਂ, ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਫਿਲਾਸਫੀ ਦੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਉਸਾਰੂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਾਮਤੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਸਮਾਜਿਕ ਅਧਿਐਨ ਤੇ ਖੋਜ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਲਿਆਉਣਾ ਸੀ । ਸਕਾਰਾਤਮਵਾਦ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਵਰਤ ਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਯਥਾਰਥਕ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿੰਨਾ ਕਿ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ, ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਆਦਿ ਹਨ । ਉਸਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਸਕਾਰਾਤਮਵਾਦ ਦੁਆਰਾ ਵਾਸਤਵਿਕ ਅਤੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਵਿਹਾਰਿਕ ਵਰਤੋਂ ਦੁਆਰਾ ਸਮਾਜਿਕ ਉੱਨਤੀ ਨੂੰ ਸੰਭਵ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇਗਾ । ਵਾਸਤਵਿਕ ਜਾਂ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਗਿਆਨ ਸਮਾਜਿਕ ਪੁਨਰਸੰਗਠਨ ਦੀ ਵੀ ਠੋਸ ਬੁਨਿਆਦ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਕਾਰਾਤਮਵਾਦ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਉਦੇਸ਼ ਸਮਾਜਿਕ ਪੁਨਰਨਿਰਮਾਣ ਜਾਂ ਪੁਨਰਸੰਗਠਨ ਹੈ ।

ਹੁਣ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਕਲਪ ਸਕਾਰਾਤਮਵਾਦ ਤੋਂ ਕਾਮਤੇ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਸੀ ।

ਸੰਖੇਪ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਪੰਚ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਮਤੇ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀ ਗਈ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ ਹੀ ਸਕਾਰਾਤਮਵਾਦ ਹੈ । ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਇਹ ਵਿਧੀ ਹਿਉਮ, ਕਾਂਤ ਅਤੇ ਗਾਲ ਤੋਂ ਅਧਿਐਨ ਵਿਧੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ । ਇਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਲਗਿਆਂ ਸਕਾਰਾਤਮਵਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਪਰ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਸਕਾਰਾਤਮਕਵਾਦ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਉੱਚਿਤਤਾ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ | ਅਜਿਹਾ ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਉਸ ਪਰਪੰਚ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਜਿਸਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਕਾਮਤੇ ਦਾ ਸਕਾਰਾਤਮਵਾਦ ਤੋਂ ਕੀ ਮਤਲਬ ਸੀ, ਇਹ ਜਾਨਣ ਲਈ ਇੱਕੋ-ਇਕ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਸਦੇ ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਸੰਬੰਧੀ ਕਥਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਕਰੀਏ ਜਿਹੜੇ ਉਸਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਵਿਖਰੇ ਹੋਏ ਹਨ ।

ਕਾਮਤੇ ਦੇ ਸਕਾਰਾਤਮਵਾਦ ਬਾਰੇ ਕਥਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਮਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਕਾਰਾਤਮਵਾਦ ਦਾ ਅਰਥ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਧੀ ਹੈ । ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਧੀ ਉਹ ਵਿਧੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ-ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਟੇ-ਸਟੇ, ਕਲਪਨਾ ਜਾਂ ਅਨੁਮਾਨ ਦਾ ਕੋਈ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਹ ਤਾਂ

1. ਪ੍ਰੇਖਣ
2. ਤਜਰਬਾ
3. ਵਰਗੀਕਰਨ ਅਤੇ ਤੁਲਨਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਵਿਧੀ ਦੀ ਇਕ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰੇਖਣ, ਤਜਰਬੇ, ਵਰਗੀਕਰਨ, ਤੁਲਨਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਵਿਧੀ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਸਕਾਰਾਤਮਵਾਦ ਹੈ ।

ਚੈਮਬਲਿਸ ਨੇ ਕਾਮਤੇ ਦੇ ਸਕਾਰਾਤਮਵਾਦ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ-ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਇਹ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸਕਾਰਾਤਮਵਾਦ ਅਨੀਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਰਾ-ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕਤਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਉਸਦਾ ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਸੀ ਕਿ ਸਕਾਰਾਤਮਵਾਦ ਕਿਸਮਤਵਾਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇਹ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਹਰੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਆਸ਼ਾਵਾਦ ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਆਧਾਰ ਦਾ ਅਭਾਵ ਹੈ । ਇਹ ਭੌਤਿਕਵਾਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਭੌਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਬੌਧਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਕਾਰਾਤਮਵਾਦ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਨਾਲ ਹੈ, ਕਲਪਨਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਉਪਯੋਗੀ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਪੂਰਨ ਗਿਆਨ ਨਾਲ, ਇਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਿਸਚਿਤ ਤੱਥਾਂ ਨਾਲ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਿ ਪੂਰਵ-ਗਿਆਨ ਸੰਭਵ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਯਥਾਰਥਕ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਅਸਪੱਸ਼ਟ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ, ਆਂਗਿਕ ਸਚਾਈ ਨਾਲ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਸਦੀਵੀ ਸਚਾਈ ਨਾਲ, ਸਾਪੇਖ ਤੋਂ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਨਿਰਪੇਖ ਤੋਂ । ਅੰਤ ਵਿਚ, ਸਕਾਰਾਤਮਵਾਦ ਇਸ ਅਰਥ ਵਿਚ ਹਮਦਰਦੀਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਇਸਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ, ਸਕਾਰਾਤਮਵਾਦ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਉਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ।

ਉਪਰੋਕਤ ਚਰਚਾ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਸਕਾਰਾਤਮਵਾਦ ਪੇਖਣ, ਨਿਰੀਖਣ, ਵਰਣਨ, ਵਰਗੀਕਰਨ, ਤੁਲਨਾ, ਤਜਰਬੇ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਵਿਧੀ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ਸੰਬੰਧੀ ਵਾਸਤਵਿਕ ਅਤੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਕਾਂਤ ਅਤੇ ਹਿਊਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਅਨੁਸਰਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਾਮਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਬਾਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਕੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਅਤੇ ਕਿਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਯਤਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਗਿਆਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ-ਖੇਤਰ ਸੀਮਤ ਹੈ । ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਤਰਕ-ਵਾਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਬਾਕਾਇਦਗੀ ਬਾਰੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਤਰਕਵਾਕ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਹਨ-

1. ਸਹਿਹੋਂਦ ਦੀਆਂ ਇਕਸਾਰਤਾਵਾਂ (uniformities of co-existence) ਅਧਿਐਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਪਰਪੰਚਾਂ ਵਿਚਲੇ ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਅੰਤਰਨਿਰਭਰਤਾ ਬਾਰੇ ।
2. ਅਨੁਕੂਮਣ ਦੀਆਂ ਇਕਸਾਰਤਾਵਾਂ (uniformities of succession) ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਪਰਪੰਚਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਸਤਵਿਕ ਬਦਲ ਰਹੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਬਾਰੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦਾ ਅਸੀਂ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।

ਕਾਮਤੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਪਰਾ-ਪਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗਣਿਤ, ਤਾਰਾ ਵਿਗਿਆਨ, ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ, ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇ-ਵਸਤੂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਕਾਮਤੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਤਾਤਵਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਪੰਚਾਂ ਦੀ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਇਸਨੇ ਤਾਂ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਸਰਵ ਉੱਚਤਾ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਅਧਿਐਨ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰੇਖਣ, ਨਿਰੀਖਣ ਅਤੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਸੀ । ਕਾਮਤੇ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਅਨੁਭਵ, ਨਿਰੀਖਣ, ਤਜ਼ਰਬੇ ਅਤੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਾ ਕੇਵਲ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਪਰਪੰਚਾਂ ਦਾ ਹੀ ਅਧਿਐਨ ਸੰਭਵ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜ ਵੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਅੰਗ ਹੈ ।

ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਪਰਪੰਚ ਕੁੱਝ ਨਿਸਚਿਤ ਨਿਯਮਾਂ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਅੰਗ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਪੰਚ ਵੀ ਕੁੱਝ ਨਿਸਚਿਤ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਾਪਰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਗਤੀ, ਸੁਰਜ ਜਾਂ ਚੰਦ ਦਾ ਚੜ੍ਹਨਾ ਤੇ ਛਿਪ ਜਾਣਾ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕੀ ਪਰਪੰਚ ਅਚਨਚੇਤੀ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰੰਪਚ ਵੀ ਅਚਨਚੇਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਬਲਕਿ ਪੂਰਵ ਨਿਸਚਿਤ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਾਪਰਦੇ ਹਨ । ਇਉਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਪੰਚ ਕਿਵੇਂ ਵਾਪਰਦੇ ਹਨ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਤੇ ਭ੍ਰਮ ਕੀ ਹੈ ? ਅਰਥਾਤ ਸਮੂਹਿਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬੁਨਿਆਦੀ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਯਥਾਰਥ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਭਵ ਹੈ । ਇਹ ਹੀ ਸਕਾਰਾਤਮਵਾਦ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ । ਇਉਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਕਾਮਤੇ ਦਾ ਸਕਾਰਾਤਮਵਾਦ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਨਿਰੀਖਣ, ਪ੍ਰੀਖਣ, ਤਜ਼ਰਬੇ ਅਤੇ ਤੁਲਨਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਕਾਰਨ ਲੱਭਣ ਦੀ ਥਾਂ ਕਾਰਨ-ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਉੱਤੇ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਉਪਰੋਕਤ ਚਰਚਾ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਕਾਮਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਕਾਰਾਤਮਵਾਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਅਧਿਐਨ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਚੁਣਦੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪ੍ਰੇਖਣ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪ੍ਰਟ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਭ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਉਸਦੀ ਇਉਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਭੌਤਿਕ ਹੈ ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ, ਤੱਥਾਂ ਜਾਂ ਸਮੱਗਰੀ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਲਈ ਪਮੁੱਖ ਵਿਧੀ ਪੇਖਣ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਕੇ ਸਮਾਨਯ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਉਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੋਈ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਦੀ ਜਾਂਚ ਤੁਲਨਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਵਿਧੀ ਵਰਤ ਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀ ਸੱਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਹਰ ਸੰਗਠਿਤ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਸੱਤਾ ਦੇ ਤੱਤ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸੰਗਠਿਤ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਤਾਂ ਆਮ ਜਾਂ ਸਧਾਰਨ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸਦੇ ਕੋਲ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਸੱਤਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਪ੍ਰਧਾਨ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸੱਤਾ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੇ ਸਮੂਹ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਉੱਪਰਲੇ ਤੱਤ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸੱਤਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਆਧਾਰਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਚਾਹੇ ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਕ ਸੱਤਾ ਦੇ ਨਿਰਧਾਰਨ ਵਿਚ ਇੱਕ ਮਾਤਰ ਕਾਰਕ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਰਥਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਇਹ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਮਾਲਕ ਵਰਗ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਆਪਣੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਉੱਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸੱਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਸੰਪੱਤੀ ਉੱਪਰ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹਨ । ਇਸੇ ਸੱਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਖ਼ਰੀਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਹੁਣ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਘੱਟਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਘੱਟ ਵੀ ਗਈ ਹੈ । ਫਿਰ ਵੀ ਆਰਥਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਨਿੱਜੀ ਸੰਪੱਤੀ ਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਰਗ ਦੇ ਲਈ ਸੱਤਾ ਦੇ ਨਿਰਧਾਰਨ ਵਿਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਕ ਅੱਜ ਵੀ ਹੈ । ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਆਰਥਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਇੱਕ ਸਥਿਰ ਜਾਂ ਸੰਸਥਾਗਤ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਰਗਾਂ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰ ਜਾਂ ਸੱਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਰਗ ਆਪਣੀ ਉਸ ਸੱਤਾ ਦੇ ਬਲ ਉੱਤੇ ਦੂਜੇ ਵਰਗਾਂ ਉੱਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਸੱਤਾ ਦੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਹੋਣ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੈਬਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਇਸੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹੈ । ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਨੇ ਤਿੰਨ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸੱਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਹ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀ ਹੈ-

1. ਵਿਧਾਨਿਕ ਸੱਤਾ (Legal Authority)
2. ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੱਤਾ (Traditional Authority)
3. ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਈ ਸੱਤਾ (Charismatic Authority) ।

1. ਵਿਧਾਨਿਕ ਸੱਤਾ (Legal Authority) – ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ ਜੋ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਆਇਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹੜੀ ਇੱਕ ਨਿਯਮਿਤ ਸਮੂਹ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਲਈ ਸਹੀ ਤੇ ਮੰਨਣ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਵਿਧਾਨਿਕ ਸੱਤਾ ਹੈ । ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਆਦਰਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਕਾਨੂੰਨ ਦੁਆਰਾ ਸਾਰੀ ਵਿਧੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਵਿਧਾਨਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਆਪ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹਨ ਉਹ ਵਿਧਾਨਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸਮਾਨ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਵਿਧਾਨ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਨਾ ਕਿ ਇਸ ਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ । ਇਹ ਨਿਯਮ ਉਸ ਉਪਕਰਣ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵਿਧਾਨਿਕ ਸੱਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਵਰਤਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੰਗਠਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਇਸਦੀ ਸੱਤਾ ਦੀ ਸੀਮਾ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਇਹ ਨਿਯਮ ਸੱਤਾ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਤਿਬੰਧ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿਕ ਰੂਪ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਸੰਪਾਦਨ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਆਸ਼ਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵੈਧ ਹੋਣ ਦੇ ਲਈ ਲਿਖਿਤ ਵਿਚ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜ ਵਲੋਂ ਬਣਾਏ ਕੁੱਝ ਆਮ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੈਦਾ ਅਨੇਕ ਪਦ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਜੋ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਂ ਤੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੱਤਾ ਵੀ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਵਿਚ ਸੱਤਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉਹ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਦ ਤੇ ਬੈਠਾ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਸੱਤਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਉਸਦਾ ਖੇਤਰ ਉੱਥੇ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਵਿਧਾਨਿਕ ਨਿਯਮ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨਿਕ ਨਿਯਮ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਜਿੰਨਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਸਦੇ ਬਾਹਰ ਜਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੱਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਵਿਧਾਨਿਕ ਸੱਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਤੇ ਉਸਦੇ ਬਾਹਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਭੇਦ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਜੇ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਪਦ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਦਫਤਰ ਵਿਚ ਉਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਨ ਉਹ ਉਸਦੇ ਘਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਅਲੱਗ ਹਨ, ਘਰ ਵਿਚ ਉਹ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪਿਤਾ ਜਾਂ ਪਤੀ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਹੈ । ਇਕ ਜਟਿਲ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਧਾਨਿਕ ਸੱਤਾ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਵੀ ਇੱਕ ਉਚ-ਨੀਚ ਦਾ ਭੇਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਵਿਧਾਨਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉੱਚੀ ਤੇ ਨੀਵੀਂ ਸੱਤਾਵਾਂ ਹਨ ।

2. ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੱਤਾ (Traditional Authority) – ਪਰੰਪਰਾਤਮਕ ਸੱਤਾ ਉਸ ਸੱਤਾ ਦੀ ਵੈਧਤਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਆਦੇਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਆਮ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੱਤਾ ਦਾ ਉਪਭੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਨਿਰਣੇ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਥਾ ਦੀ ਨਕਲ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ਤਾ ਦੋਨੋਂ ਅਜਿਹੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਚੇਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਭਗਤ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਆਗਿਆ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਭੂਤਕਾਲ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੋਏ ਪਦ ਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਸ਼ਰਧਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਉਸਦੀ ਆਗਿਆ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਲਈ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਉਪਕਰਣ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪੈਤਰਿਕ (Ansestral) ਸ਼ਾਸਨ ਵਿਚ ਇਸ ਉਪਕਰਣ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਘਰ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ, ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਕ੍ਰਿਪਾ ਪਾਤਰ ਵਿਅਕਤੀ । ਇੱਕ ਸਾਮੰਤਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸ ਉਪਕਰਣ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਭਗਤ ਮਿੱਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਧੀਨ ਜਗੀਰਦਾਰ ਜਾਂ ਕਰਦਾਤਾ ਸਰਦਾਰ | ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹੇਠਾਂ ਵਾਲੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਜਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਆਦੇਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਇੱਕ ਨਿਮਨ ਸਤਰ ਦੇ ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ Mirror Image ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਇੱਕ ਸਾਮੰਤਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਦਾਧਿਕਾਰੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਬਲਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮਿੱਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਵਾਮੀ ਭਗਤੀ ਦੀ ਕਸਮ ਖਾਧੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ Grant ਜਾਂ Contract ਦੇ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਖੇਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ! ਸਾਮੰਤਵਾਦੀ ਤੇ ਪਿਤਰੁਨਾਮੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਭੇਦ ਅਤੇ ਦੋਨੋਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿਚ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਅਤੇ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਨਿਕਟਤਾ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਪ੍ਰਭੂਤਾ ਵਿਚ ਛਾਈ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਇੱਕ ਪਦ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਮੰਨੇ ਹੋਏ ਪਦ ਤੇ ਬੈਠੇ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਪਦ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਅਜਿਹੇ ਪਦ ਤੇ ਬੈਠੇ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੱਤਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਣ ਪਰੰਪਰਾਤਮਕ ਸੱਤਾ। ਕਹਿਲਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਖੇਤੀ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿਚ ਪੰਚਾਂ ਦੀ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਹੀ ਲੈ ਲਵੋ-ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਚਾਂ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿਧਾਨਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਸੀ, ਬਲਕਿ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਪੰਚਾਂ ਦੀ ਸੱਤਾ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਰੱਬੀ ਸੱਤਾ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।

ਜਿਵੇਂ ਕਿ “ਪੰਚ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਵਿਚ ਦਿਖਦਾ ਸੀ । ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿੱਤਰਸਤਾਤਮਕ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਜੋ ਅਧਿਕਾਰ ਤੇ ਸੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਵੀ ਆਧਾਰ ਵਿਧਾਨਿਕ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਪਰੰਪਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਿਤਾ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਾ ਪਾਲਣ ਅਸੀਂ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵਿਧਾਨਿਕ ਸੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਸ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਵਿਧਾਨਿਕ ਸੱਤਾ ਵਿਧਾਨਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੇ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਧਾਨਿਕ ਨਿਯਮ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਪਰੰਪਰਾ ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਵਿਚ ਇੰਨੀ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਤੇ ਨਿਸਚਿਤਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੱਤਾ ਦੀ ਵਿਧਾਨਿਕ ਸੱਤਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਨਿਸਚਿਤ ਸੀਮਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਸੱਤਾ ਕਿੱਥੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਕਿੱਥੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਦੇ ਬਾਰੇ ਕੁੱਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਨਿਸਚਿਤਤਾ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਘਰ ਵਿਚ ਪਤੀ ਤੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੱਤਾ ਦੀਆਂ ਕੀ ਸੀਮਾਵਾਂ ਹਨ, ਕਹਿਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ ।

3. ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਸੱਤਾ (Charismatic Authority) – ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੱਤਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਅਲੱਗ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਦੇਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਇੱਕ ਨੇਤਾ ਵੀ ਵਰਤ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਇੱਕ ਪੈਗੰਬਰ ਹੋਵੇ, ਨਾਇਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਅਵਸਰਵਾਦੀ ਨੇਤਾ ਹੋਵੇ ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਤਾਂ ਹੀ ਚਮਤਕਾਰੀ ਨੇਤਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦ ਉਹ ਸਿੱਧ ਕਰ ਦੇਵੇ ਕਿ ਤਾਂਤਰਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ, ਦੈਵੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ, ਨਾਇਕਤਵ ਜਾਂ ਹੋਰ ਅਭੂਤਪੂਰਵ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਚਮਤਕਾਰ ਹੈ । ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਨੇਤਾ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਉਹ ਚੇਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਨਿਯਤ ਨਿਯਮਾਂ ਜਾਂ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਪਦ ਦੇ ਮਾਣ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਉਸਦੇ ਅਭੂਤਪੂਰਵ ਗੁਣਾਂ ਵਿਚ ਇੱਕ ਚਮਤਕਾਰੀ ਨੇਤਾ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਪਦਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਮਤਕਾਰ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਨਿਰਭਰਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੇਲੇ ਪਦਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਖੇਤਰ ਤੇ ਆਦੇਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੈਵੀ ਸੰਦੇਸ਼, ਨਕਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਆਚਰਨ ਤੇ ਨਿਰਣੇ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ | ਪਦਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਪਦਾਧਿਕਾਰੀ ਨਾ ਨਿਯਮਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਬਲਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਨੇਤਾ ਦੇ ਨਿਰਣੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬੰਨਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਸੱਤਾ ਨਾ ਤਾਂ ਵਿਧਾਨਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਤੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪਰੰਪਰਾ ਤੇ ਬਲਕਿ ਕੁੱਝ ਕਰਿਸ਼ਮੇ ਜਾਂ ਚਮਤਕਾਰ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਕੋਲ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਚਮਤਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਸਮਾਂ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਸਾਧਨਾਂ, ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਸੱਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਇਹ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਜਾਣ ਕਿ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਵਿਚ ਕੋਈ ਚਮਤਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਬਲ ਤੇ ਵੀ ਉਹ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਝੁਕਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸੱਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਨੇਤਾ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਲਕਸ਼ ਜਾਂ ਆਦਰਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਨਿਸ਼ਠਾ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਤੋਂ ਆਗਿਆ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਾਦੂਗਰ, ਪੀਰ, ਪੈਗੰਬਰ, ਅਵਤਾਰ, ਧਾਰਮਿਕ ਨੇਤਾ, ਸੈਨਿਕ ਯੋਧਾ, ਕਿਸੇ ਦਲ ਦੇ ਨੇਤਾ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਲੋਕ ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੱਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਚਮਤਕਾਰੀ ਗੁਣ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਕਰ ਕੇ ਦੈਵੀ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਨਾਲ ਸੰਪੰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਲੋਕ ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਭਗਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸੱਤਾ ਦੀ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੱਤਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਸੀਮਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਸੱਤਾ ਦੀ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸੱਤਾ ਵਿਧਾਨਿਕ ਜਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵੈਬਰ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ? ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਵਿਚ ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਦਾ ਨਾਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ । ਵੈਬਰ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਬਹੁਤ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਆਖਿਆ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਨੇਕਾਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਰੇਮੰਡ ਐਰਨ, ਇਰਵਿੰਗ ਜੇਟਲਿਨ, ਬੋਗਾਰਡਸ ਤੇ ਰੈਕਸ ਆਦਿ ਨੇ ਵੀ ਵੈਬਰ ਦੀ ਸਮਾਲੋਚਨਾ ਦਾ ਕੰਮ ਉਸਦੇ ਇਸੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਆ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵੈਬਰ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਏ, ਅਸੀਂ ਇਹ ਜਾਣ ਲਈਏ ਕਿ ਕ੍ਰਿਆ ਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਤਕਨੀਕੀ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ | ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਅੰਤਰ-ਛਿਆ ਕਰਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਤਰ-ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਪਿੱਛੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਦੀਆਂ ਬਲਕਿ ਉਹੀ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਕਹੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਰਤਾ ਅਰਥਾਤ ਕਿਰਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਬਾਹਰੀ, ਅੰਦਰਲੀ, ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਲ ਜਾਂ ਸਮੇਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵਰਤਮਾਨ, ਭਵਿੱਖ ਤੇ ਭੂਤ ਤਿੰਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਇਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਕਾਲ ਨਾਲ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ‘ਅਲਫਰੇਡ ਮਾਰਸ਼ਲ’ ਨੂੰ ਹੈ । ਮਾਰਸ਼ਲ ਨੇ ਉਪਯੋਗਤਾਵਾਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਕਰ ਕੇ ‘ਗਤੀਵਿਧੀ’ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ । ਗਤੀਵਿਧੀ ਨੂੰ ਮਾਰਸ਼ਲ ਨੇ ਮੱਲ ਦੀ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ੇਣੀ ਮੰਨਿਆਂ । ਮਾਰਸ਼ਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ‘ਵਿਲਫਰੈਡੋ ਰੈਟੋ’ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚਾਲਕਾਂ ਤੇ ‘ਭਰਾਂਤ ਤਰਕਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ । ਇਸੇ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ‘ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ’ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ।

ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਧਾਰਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਰਵਰਤਕ ‘ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ’ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਅਰਥ ਪੂਰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ’ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਿਆ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੇਲਿਨ, ਕਾਮਨਸ, ਮੈਕਾਈਵਰ, ਕਾਰਲ ਮੈਨਹਾਈਮ, ਜੇਨਨਕੀ, ਪਾਰਸਨਸ ਤੇ ਮਰਟਨ ਦੇ ਨਾਮ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ | ਅਸੀਂ ਇਸੇ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਵਿਲਿਅਮ ਵਾਈਟ, ਡੇਵਿਡ ਰਾਈਜਮੇਨ ਤੇ ਸੀ. ਰਾਈਟ ਮਿਲਸ ਨੂੰ ਵੀ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਹੈ ।

ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ‘ਸਮਾਜਿਕ ਆ’ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ The Theory of Social and Economic Organization ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਵਿਅਕਤਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੈ । ਵੈਬਰ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, “ਕਿਸੇ ਵੀ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਮੰਨ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜਦ ਉਸ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਾਏ ਗਏ Subjective ਅਰਥ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਕ੍ਰਿਆ ਵਿਚ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਤੇ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉਸੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਗਤੀਵਿਧੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੋਵੇ ।”

ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਕੇ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ । ਵੈਬਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵਰਗੀਕਰਨ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ । ਪਾਰਸਨਸ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਭਿਮੁੱਖਤਾ ਦਾ ਰੂਪ ਮੰਨਿਆ ਹੈ । ਰਥ ਅਤੇ ਮਿਲਸ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਵੈਬਰ ਦੇ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਲਈਏ । ਵੈਬਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਨੂੰ ਚਾਰ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ-

• ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਦੁਜੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਭੂਤ, ਵਰਤਮਾਨ ਜਾਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਭੂਤਕਾਲੀਨ ਕਿਰਿਆ ਹੋਵੇਗੀ, ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਿਰਿਆ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਵਰਤਮਾਨ ਕਿਰਿਆ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਕੋਈ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਭਵਿੱਖਤ ਕਿਰਿਆ ਹੋਵੇਗੀ ।
• ਵੈਬਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਕਿਰਿਆ ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ । ਬਾਹਰੀ ਕਿਰਿਆ ਗੈਰ-ਸਮਾਜਿਕ ਹੈ ਜੋ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੜ੍ਹ ਅਤੇ ਬੇਜਾਨਦਾਰ ਵਸਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਤੇ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਸਰੂਪ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ।
• ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸੰਪਰਕ ਉਸੀ ਸੀਮਾ ਤਕ ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਤਕ ਉਹ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨਾਲੇ ਅਰਥਪੂਰਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਸਮਾਜਿਕ ਨਹੀਂ ਕਹੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ।
• ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਨਾ ਤਾਂ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ ।

ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਮੀਂਹ ਹੋਣ ਨਾਲ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਛੱਤਰੀ ਖੋਲ੍ਹ ਲੈਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਦੂਜੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਵੈਬਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦੂਜੇ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨਾ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਦ ਤਕ ਕਿ ਉਹ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਸਦੀ ਕਿ ਨਕਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਅਰਥਪੂਰਨ ਸੰਬੰਧ ਨਾ ਰੱਖਦਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਉਸਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਅਰਥਪੂਰਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ ।

ਵੈਬਰ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਪਾਰਸਪਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਦਲ ਦਾ Subjective ਅਰਥ ਇਕ ਸਮਾਨ ਹੀ ਹੋਵੇ ।

“ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਅਭਿਮੁੱਖਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਵੇਕ ਅਭਿਮੁੱਖ, ਅਵਿਵੇਕ ਅਭਿਮੁੱਖ, ਸਹਾਨਭੂਤੀ ਅਭਿਮੁੱਖ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਅਭਿਮੁੱਖ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਗਿਆਨ ਤੇ ਹੀ ਕੁੱਝ ਵਿਵਹਾਰ ਅਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹ ਗਿਆਨ ਹੀ ਸਾਧਨ ਤੇ ਟੀਚੇ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਵਿਵਹਾਰ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਨਾ ਦੇ ਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਵੇਕਪੂਰਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਵਿਵਹਾਰ ਉਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਆਪਣੇਪਨ ਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਵਿਵਹਾਰ ਅਵਿਵੇਕਪੂਰਨ ਹੋਵੇ ਤੇ ਕੁੱਝ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿਵੇਕਪੂਰਨ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦੇ ਬੈਠਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਸੰਬੰਧੀ ਤੱਤ ਪ੍ਰਤੱਖਵਾਦੀ ਪਰਿਪੇਕਸ਼ ਤੋਂ ਵਿਵੇਕਪੂਰਨ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਪੈਰੇਟੋ ਤੇ ਵੈਬਰ ਦੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿਚ ਭਿੰਨਤਾ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਵਿਵੇਕਪੂਰਨ ਕਿਰਿਆ, ਵਿਵੇਕਪੂਰਨ ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਠੀਕ ਅਲੱਗ ਕਿਰਿਆ ਹੈ । ਆਪਸੀ ਕਿਰਿਆ ਅਜਿਹੀ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤੱਤ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਔਸਤ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਸੰਵੇਗਾਤਮਕ ਜਾਂ ਹਮਦਰਦੀ ਅਭਿਮੁੱਖ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ । ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਅਭਿਮੁੱਖਤਾ, ਪ੍ਰਚਲਨ, ਰੂਚੀ ਅਤੇ ਸਹੀ ਆਗਿਆ ਨਾਲ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਬਰ ਦੀ ਕਿਆ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਹੱਦ ਤਕ ਜਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦ ਹੈ | ਪਾਰਸੰਸ ਦੇ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਉੱਪਰ ਵੈਬਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਵਿਵੇਕ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਵੈਬਰ ਨੇ ਛੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿਚ ਲਿਆ ਹੈ ।

ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਨੇ ਜਿਸ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਉਹ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੈ । ਸਾਧਨ ਯੁਕਤ ਵਿਵੇਕ ਨੂੰ ਵੈਬਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਕਰਤਾ ਵਲੋਂ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਮੁੱਲ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਦੋਨਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਰਤਾ ਵਲੋਂ ਇਕ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸਾਧਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵੈਬਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿਚ ਸੀ । ਵਿਵੇਕ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵੈਬਰ ਨੇ ਵਿਵਹਾਰ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੋਨਾਂ ਲਈ ਕੀਤਾ ਹੈ ਮਤਲਬ ਵਿਵੇਕਪੂਰਨ ਵਿਵਹਾਰ ਉਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਰਤਾ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਵਿਵੇਕ ਨੂੰ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸੀ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਸਤਰ ਤੇ ਵੀ ਵਿਵੇਕ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਉੱਪਰ ਲਿਖੀਆਂ ਵਿਵੇਚਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਨਤੀਜਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੰਵੇਗਾਤਮਕ ਅਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਦੇ ਤੱਤ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਜਿਹੇ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਵੇਕਪੂਰਨ ਵਿਵਹਾਰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਵਿਵੇਕ ਵੈਬਰ ਲਈ ਇਕ ਆਦਰਸ਼ ਰਿਹਾ ਹੈ | ਆਪਸੀ ਸਮਾਜਿਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦਾ ਇਕ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ ਵਧਦਾ ਹੋਇਆ ਵਿਵੇਕੀਕਰਨ । ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸੀਂ ਵਿਵੇਕੀਕਰਨ ਦੀ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਬਜ਼ਾਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ (Types of Social Action)

Types – ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਹਾਰ ਦੀ ਪੂਰੀ ਵਿਆਖਿਆ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵੈਬਰ ਨੇ ਚਾਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦੀ ਗੱਲ ਦੱਸੀ ਹੈ-

1. ਤਾਰਕਿਕ ਉਦੇਸ਼ ਪੂਰਨ ਵਿਵਹਾਰ (Zweckrational) – ਵੈਬਰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤਾਰਕਿਕ ਉਦੇਸ਼ ਪੂਰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ ਮਤਲਬ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਅਨੇਕਾਂ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਲਈ ਤਾਰਕਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਵਿਚ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਰਜਕੁਸ਼ਲਤਾ ਦੇ ਵੱਲ ਹੀ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਬਲਕਿ ਮੁੱਲ ਤੇ ਵੀ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਟੀਚੇ ਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸੇ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕਿਰਿਆ ਸੰਪਾਦਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

2. ਮੁੱਲਾਤਮਕ ਵਿਵਹਾਰ (Wertrational) – ਮੁੱਲਾਤਮਕ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੇ ਸੱਪਸ਼ਟ ਮੁੱਲ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਉਪਲੱਬਧ ਸਾਧਨ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜੇ ਮੁੱਲਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਤੇ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਤਾਰਕਿਕ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਬਲਕਿ ਨੈਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਂ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਮੰਨ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਨੈਤਿਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਮੁੱਲਾਤਮਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਮੰਨਣ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਤਰਕ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਹੀਂ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਬੱਸ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਮੰਨ ਲਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਣ ਵੀ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਤਮਿਕ ਸੰਤੋਸ਼ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

3. ਸੰਵੇਦਾਤਮਕ ਵਿਵਹਾਰ (Affectual behaviour) – ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਸੰਵੇਗਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਭਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ, ਨਫ਼ਰਤ, ਗੁੱਸਾ ਆਦਿ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜਾਂ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਦੇ ਕਰਨ ਵਿਚ ਪਰੰਪਰਾ ਤੇ ਤਰਕ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਵੀ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ।

4. ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਵਿਵਹਾਰ (Traditional behaviour) – ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਰਲ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਾਲਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਦੀ ਉਹ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਪਰ ਵੈਸੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਤਰਕ, ਕਾਰਜਕੁਸ਼ਲਤਾ ਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਚਾਲਿਤ ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਕੀ ਹਨ ? ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇ ਸੰਮੱਗਰੀ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਪੱਧਤੀ ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਨਜ਼ਰਾਂ ਤੋਂ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇ ਸਮੱਗਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਾਰੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਬਲਕਿ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।

ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੇ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇਗਾ ? ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ?

ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੁਰਖੀਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਬਾਰੇ ਅਨੇਕ ਸ਼ੰਕਾਲੂ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ ਤੇ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ, ਪ੍ਰਾਣੀ ਸ਼ਾਸਤਰ (Biology) ਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਭਰਮ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਆਪ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, “ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਪੱਦਤੀ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਹੜੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਮਾਜਿਕ` ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੂਚਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ‘ਸਮਾਜਿਕ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਨਿਸਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਘਟਨਾ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਉਸਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਰੁਚੀ ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਘੱਟ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ ਪਰ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕੇ । ਹਰ ਆਦਮੀ ਸੌਂਦਾ ਹੈ, ਖਾਂਦਾ ਹੈ, ਪੀਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਿੱਤ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਇੱਕ ਵਿਵਸਥਿਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਫਿਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਅਲੱਗ ਰੂਪ ਨਾਲ ਕੋਈ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਤੇ ਇਸਦੇ ਵਿੱਚ ਤੇ ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨ ਤੇ ਮਨੋ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਭਰਮ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਦੇ ਅਰਥ ਦੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਨਿਰਣਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ, ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਵਸਤੁਆਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਵਸਤੂ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਸਲੀ ਅਰਥ ਕਿਤੇ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ “ਵਸਤੁ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਚਾਰ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਹਨ-

1. ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਵਸਤੂ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਹਰੀ ਰੂਪ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
2. ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਵਸਤੁ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਅਨੁਭਵ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
3. ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਵਸਤੂ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਹੋਂਦ ਮਨੁੱਖਾਂ ਉੱਪਰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
4. ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਵਸਤੂ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਬਾਹਰੀ ਤੌਰ ਤੇ ਦੇਖ ਕੇ ਹੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਉਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ‘ਵਸਤੁ’ ਸਮਾਨ ਹੈ ਅੰਤ ਇਹ ਕੋਈ ਸਥਿਰ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਧਾਰਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਝੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਤੱਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਭੌਤਿਕ, ਪਾਣੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤੱਥਾਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੁਰਖੀਮ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ । ਇੱਕ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਦੁਰਖੀਮ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, “ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਕੰਮ ਕਰਨ, ਸੋਚਣ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਦੇ ਉਹ ਤਰੀਕੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚੇਤਨਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।”

ਇਕ ਹੋਰ ਥਾਂ ਤੇ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, “ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ, ਸੋਚਣ, ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਲਈ ਬਾਹਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੋ ਆਪਣੀ ਦਬਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।”

ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅਧਿਆਇ ਦੀਆਂ ਆਖ਼ਰੀ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, “ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਕਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਹਰ ਸਥਾਈ-ਅਸਥਾਈ ਤਰੀਕਾ ਹੈ, ਜੋ ਆਦਮੀ ਉੱਤੇ ਬਾਹਰੀ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਦੁਬਾਰਾ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਹਰ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਅਲੱਗ ਹੋਂਦ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।”

ਦੁਰਖੀਮ ਦੀਆਂ ਉੱਪਰਲੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ, “ਕਿਰਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ’’ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਹਨ ਕਿਰਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੱਖ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜੋ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰ, ਅਨੁਭਵ, ਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਲੀਅਤਾਂ ਦੇ ਅੰਗ ਹਨ | ਅਜਿਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਘਟਨਾ ਸਥਾਈ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤੇ ਅਸਥਾਈ ਵੀ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਆਤਮ-ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਦੀ, ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ, ਮਰੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆਂ ਵਿਚ ਥੋੜਾ ਬਹੁਤ ਫਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਦਰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਅੰਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ਰੱਬ` ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਵਾਸਤਵਿਕ ਨਿਰੀਖਣ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਸੋਚਿਆ ਗਿਆ ਕੋਈ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦਾ ਸਾਫ਼ ਰੂਪ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਕਿਸੇ ਵਿਦਵਾਨ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸਿਧਾਂਤ ਜਾਂ ਨਿਯਮ ਜਾਂ ਰੱਬ ਸੰਬੰਧੀ ਪੂਜਾ, ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਜਾਂ ਅਰਾਧਨਾ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਟੋਟਮਵਾਦ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦਾ ਸਾਫ਼ ਨਿਰੀਖਣ ਸੰਭਵ ਹੈ । ਭਾਸ਼ਾ, ਲੋਕ-ਕਥਾਵਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਕਿਰਿਆਵਾਂ, ਵਪਾਰ ਦੇ ਨਿਯਮ, ਨੈਤਿਕ ਨਿਯਮ ਆਦਿ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਅਨੁਪਮ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਨਿਰੀਖਣਪਰੀਖਣ ਸੰਭਵ ਹੈ, ਤੇ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਪਰ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉੱਪਰਲੇ ਵਰਣਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਯਥਾਰਥਕ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਉਹ ਮਾਪਦੰਡ ਹਨ-

1. ਉਹ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ
2. ਉਸਦਾ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਉੱਪਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਜਾਂ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ (Characteristics of Social Facts)

ਦੁਰਖੀਮ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ‘ਬਾਹਰੀਪਨ (Exteriority) ਤੇ ‘ਮਜਬੂਰੀ’ (Constraint) ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-

1. ਬਾਹਰੀਪਨ (Exteriority) – ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਉਸਦਾ ਬਾਹਰੀਪਨ ਹੈ । ਬਾਹਰੀਪਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਲੋਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਅਸਲੀਅਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਦਾ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਅੰਦਰਲਾ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੇ ਕੋਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰੀਪਨ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚੇਤਨਾ ਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਅੰਤਰ ਜਾਂ ਭੇਦ ਦੇ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇ ਅਸੀਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਸਰੂਪ ਤੇ ਸੰਗਠਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚੇਤਨਾਵਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਜਜ਼ਬਾਤ ਹਨ । ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸੈਲਾਂ ਦੀਆਂ ਅੰਤਰ-ਛਿਆਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਫਲ ਹੈ ਪਰ ਅਲੱਗ ਸੈਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸੰਗਠਨ ਜਾਂ ਉਤਪੱਤੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੋਲਾਂ ਸੈਲ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਨਾਲ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਵਸਤੂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਦੁਰਖੀਮ Synthesis and Suigeneris ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਰਥਾਤ ਪ੍ਰਸਾਰ ਤੇ ਸੰਯੋਗ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਤੱਤ ਦਾ ਰੂਪ ਹੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਸਨਾਯੂਮੰਡਲ ਦੇ ਅਲੱਗ ਕੋਸ਼ ਹਨ, ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਮੁਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚੇਤਨਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, “ਇਹ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚੇਤਨਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ।”

2. ਵਿਵਸ਼ਤਾ (Constraint) – ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾ ਦੀ ਦੂਜੀ ਮੁੱਖ ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਉਸਦੀ ਵਿਵਸ਼ਤਾ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਪਰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਦਬਾਅ ਜਾਂ ਵਿਵਸ਼ਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਕੁੱਝ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਬਲਕਿ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅੰਤ ਇਹ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸ਼ਤਾ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਦੁਰਖੀਮ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਤ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਉਸਦੇ ਸੋਚਣ, ਵਿਚਾਰਨ ਆਦਿ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਆਦਮੀ ਦੀ ਅਭਿਰੁਚੀ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਦਰਖੀ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਆਪਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਅਨੇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਜਿਵੇਂ ਨੈਤਿਕ ਨਿਯਮ, ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਵਿੱਤੀ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਆਦਿ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਤੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਆਪ ਦੁਰਖੀਮ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ, “ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਦਬਾਅ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਸਬੂਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਬਾਅ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।” ਉਹ ਅੱਗੇ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ, “ਜੇ ਮੈਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ, ਆਪਣੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਿਵਾਜਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਤਾਂ ਜਿਸ ਮਜ਼ਾਕ ਦਾ ਪਾਤਰ ਮੈਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਨੂੰ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਹ ਅਸਲੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਦੰਡ ਜਾਂ ਸਜ਼ਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਕਾਰੀ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਵਿਵਸ਼ਤਾ ਜਾਂ ਦਬਾਅ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਕਾਰੀ ਹਨ ।’’

ਦੁਰਖੀਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ‘ਵਿਵਸ਼ਤਾ’ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ । ਉਹ ਸਮਾਜੀਕਰਣ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ, ‘‘ਜੀਵਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਮੇਂ ਵੇਲੇ ਅਸੀਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸਮੇਂ ਤੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਤੇ ਸੌਣ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਫਾਈ, ਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਆਗਿਆਕਰਤਾ ਦੇ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ | ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉੱਚਿਤ ਭਾਵ, ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਨਾ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੁਰਤ ਆਦਿ ਸਿਖਾਉਦੇਂ ਹਾਂ । ਇਹ ਵਿਵਸ਼ਤਾ ਅਨੁਭਵ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਹ ਵਿਵਸ਼ਤਾ ਆਦਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਰਖੀਮ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ‘ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ’ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚੇਤਨਾ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਰੂਪ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਮੁਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚੇਤਨਾਵਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਗਠਿਤ (ਮਿਲੀ-ਜੁਲੀ ਹੋਈ ਚੇਤਨਾ ਹੈ । ਇਹ ਚੇਤਨਾਵਾਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਹੈ, ਦੁਰਖੀਮ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, “ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰ ਸਕਣ ਯੋਗ ਹੈ ।”

3. ਵਿਆਪਕਤਾ (Generality) – ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਤੀਜੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਦਿਅੰਤ ਤਕ ਫੈਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਂਝੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਿਲੱਖਣ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਹ ਵਿਆਪਕਤਾ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਅਕਤ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਜੋੜਫਲ ਮਾਤਰ ਦਾ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਹ ਤਾਂ ਸ਼ੁੱਧ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਤੋਂ ਹੀ ਸਮੂਹਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਉੱਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰਾਂ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਦਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

1. ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਆਪਣੀ ਅਲੱਗ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਂਦ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਰਥਾਤ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਤਾਂ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਮਜਬੂਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਪਰ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਉੱਪਰਲੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਅਧਿਆਇ ਦੀਆਂ ਆਖ਼ਰੀ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ, “ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਉਹ ਹਰ ਤਰੀਕਾ ਹੈ, ਚਾਹੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਜੋ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਪਰ ਬਾਹਰੀ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਰੱਖਦਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਉਹ ਹਰ ਢੰਗ ਜਾਂ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਆਮ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਅਲੱਗ ਹੋਂਦ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਬਹੁਤ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਦੁਰਖੀਮ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਉਹ ਹਰ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਮਜਬੂਰ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਪਰ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ 1893 ਈ: ਵਿਚ ਫਰੈਂਚ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ De La Division du Trovail Social ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ । ਚਾਹੇ ਇਹ ਦੁਰਖੀਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਗੰਥ ਸੀ ਪਰ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦੀ ਇਹ ਇਕ ਆਧਾਰਸ਼ਿਲਾ ਸੀ । ਇਸੇ ਗੰਥ ਉੱਤੇ ਦੁਰਖੀਮ ਨੂੰ 1893 ਵਿਚ ਪੈਰਿਸ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਦਿਆਲੇ ਵਿਚ ਡਾਕਟਰੇਟ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ । ਇਸ ਮਹਾਨ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਖੁੱਲਾ ਸਿਧਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੀ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਹਰ ਭਾਗ ਵਿਚ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਵੱਖਵੱਖ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਇਹ ਤਿੰਨ ਖੰਡ ਹਨ-

1. ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕੰਮ (The Functions of Division of Labours)
2. ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਦਸ਼ਾਵਾਂ (Causes and Conditions)
3. ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਅਸਾਧਾਰਨ ਸਰੂਪ (Abnormal forms of Division of Labour) ।

ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਿੱਸੇ ‘ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕੰਮ’ ਵਿਚ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾ (Social Solidarity) ਦਾ ਆਧਾਰ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਦੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪ, ਏਕਤਾ ਦੇ ਰੂਪ, ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪ, ਅਪਰਾਧ, ਦੰਡ, ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਆਦਿ ਅਨੇਕਾਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਦਸ਼ਾਵਾਂ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਤੀਜੇ ਖੰਡ ਵਿਚ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਅਸਾਧਾਰਨ ਸਰੂਪਾਂ ਦੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ।

ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਤਿੰਨਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਕਰਾਂਗੇ ।

ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕੰਮ (Functions of Division of Labour)

ਦੁਰਖੀਮ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਨੂੰ ਇਕ ਨੈਤਿਕ ਤੱਥ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ ਨੈਤਿਕ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਹੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਕਾਰਜਵਾਦੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ‘ਕੰਮ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਕੰਮ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋ ਅਰਥ ਦੱਸੇ ਹਨ ।

1. ਕੰਮ ਦਾ ਮਤਲਬ ਗਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਤੋਂ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਕ੍ਰਿਆ ਤੋਂ ਹੈ ਅਤੇ
2. ਕੰਮ ਦਾ ਦੂਜਾ ਅਰਥ ਇਸ ਕ੍ਰਿਆ ਜਾਂ ਗਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਕਿਆ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੋਂ ਹੈ ।

ਦੁਰਖੀਮ ‘ਕੰਮ’ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਜੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਸਮਾਜ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਲਈ ਕਿਹੜੀ ਮੌਲਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੂਰੀ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਕੰਮ ਤਾਂ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਮੌਲਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ।

ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਨ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਤਪਾਦਨ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਨ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਸੁੱਖ ਦੇ ਉਪਭੋਗ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਨੂੰ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਰੋਤ ਦਾ ਅਰਥ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਸੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਜਾਂ ਬੌਧਿਕ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਵਿਕਾਸ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਹਨ, ਕੰਮ ਨਹੀਂ । ਕੰਮ ਦਾ ਅਰਥ ਨਤੀਜੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਹਨ-

1. ਉਦਯੋਗਿਕ ਜਾਂ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖ
2. ਕਲਾਤਮਕ ਪੱਖ
3. ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਪੱਖ ।

ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਹੀ ਪੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਨੈਤਿਕ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਵਿਹੀਨ ਦੱਸਿਆ ਹੈ । ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਉਦਯੋਗਿਕ, ਕਲਾਤਮਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਅਪਰਾਧ, ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਆਦਿ ਅਨੈਤਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਅੰਤ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪਰ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀ ਹੈ ? ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਨਵੇਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ’ ਹੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕੰਮ ਹਨ । ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਿਸੇ ਨੈਤਿਕ ਜ਼ਰੁਰਤ ਨੂੰ ਹੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕੰਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਖੋਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਵਿਵਸਾਇਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਸਮਾਜ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਏਕਤਾ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਇਕ ਨੈਤਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ।

ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਿਸੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਵਲੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕਤਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਅੰਤ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਭਿੰਨਤਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਭਿੰਨਤਾ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ । ਇਸ ਸਮਾਜਿਕ ਸੱਚ ਬਾਰੇ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਤੱਥਾਤਮਕ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਆਪਸੀ ਖਿੱਚ ਦੇ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਆਧਾਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ | ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਨੇੜਤਾ ਅੰਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜਿਹੜੇ ਸਾਡੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਵੀ ਖਿੱਚੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹਨ ਪਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਿੰਨਤਾ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਨਹੀਂ ਖਿੱਚਦੀ । ਈਮਾਨਦਾਰ ਬੇਈਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਖ਼ਰਚੀਲੇ ਕੰਜੂਸਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਭਿੰਨਤਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੀ ਪੂਰਕ ਹੈ । ਇਕ ਦੋਸਤ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਕਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹੀ ਚੀਜ਼ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਬਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਦੁਰਖੀਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਕੰਮਾਂ ਨਾਲ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅੰਤ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤਵੰਡ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

1. ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਏਕਤਾ (Law and Solidarity)

ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਦੱਸਿਆ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾ ਇਕ ਨੈਤਿਕ ਤੱਥ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਹਨ-
(a) ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ (Repressive Law)
(b) ਪ੍ਰਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ (Restitutive Law) ।

(a) ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ (Repressive Law) – ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਸਰਵਜਨਿਕ ਕਾਨੂੰਨ (Public Law) ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-

(i) ਦੰਡ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਨੂੰਨ (Penal Law) – ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕਸ਼ਟ ਦੇਣਾ, ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ, ਹੱਤਿਆ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਨਾ ਦੇਣ ਨਾਲ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ (Organized Repressive Law) ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਵਿਆਪਤ ਕਾਨੂੰਨ (Diffused Law) – ਕੁਝ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਅਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪੂਰੇ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਫੈਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਦੁਰਖੀਮ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਤ ਕਾਨੂੰਨ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਅਪਰਾਧੀ ਕੰਮਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਅਪਰਾਧ ਅਤੇ ਦੰਡ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਮੌਲਿਕ ਦਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਪਣੇ ਮੌਲਿਕ ਹਾਲਾਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਮੂਹਿਕ ਮਨ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਮਨ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

(b) ਪ੍ਰਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ (Restitutive Law) – ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪ੍ਰਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਰਗ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਦੀਵਾਨੀ (Civil) ਕਾਨੂੰਨ, ਵਪਾਰਿਕ ਕਾਨੂੰਨ, ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਕਾਨੂੰਨ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਕਾਨੂੰਨ ਆਦਿ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਸੰਤੁਲਿਤ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਦੁਰਖੀਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਵਿਚਲੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ।

ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾਵਾਂ (Social Solidarity) ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਹਨ । ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਸਾਧਾਰਨ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨਾਲ ਹੈ, ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਜਾਂ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਨਾਲ ਹੈ । ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾ ਬਣਦੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਦੁਰਖੀਮ ਯੰਤਰਿਕ ਏਕਤਾ (Mechanical Solidarity) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ (Organic Solidarity) ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ ਜਿਸਦਾ ਆਧਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਹਨ । ਅੰਤ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

1. ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ (Mechanical Solidarity) – ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵੰਡ ਸੰਹਿਤਾ ਵਿਚ ਅਰਥਾਤ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਇਸ ਏਕਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹਨ । ਜਿਸ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਜੀਵਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ, ਕੰਮਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਸਾਧਾਰਨ ਤੀਮਾਨ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਸਮਾਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਕ ਸਮੂਹਿਕ ਇਕਾਈ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੋਚਦਾ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਉਸਦੇ ਮੈਂਬਰ ਮਸ਼ੀਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੁਰਜਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਗਠਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਅਪਰਾਧੀ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ ਦੀ ਅਨੁਰੂਪਤਾ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ।

2. ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ (Organic Solidarity) – ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦੂਜੀ ਏਕਤਾ ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ ਹੈ । ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ | ਸਮੁਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਆਂਗਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹਨ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹਨ । ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਸਮੂਹਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇਹ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਬੰਨਿਆਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ । ਇਸ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਦੱਸੀ ਹੈ । ਵਿਭਿੰਨਤਾਪੂਰਨ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਉੱਥੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਕੰਮ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਹੋਰਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਇਹ ਆਪਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਸਮਾਨਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਉਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ (Organic Solidarity) ਕਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਏਕਤਾ ਸਰੀਰਕ ਏਕਤਾ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ । ਹੱਥ, ਪੈਰ, ਨੱਕ, ਕੰਨ, ਅੱਖ ਆਦਿ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੋਂਦ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਹ ਕੰਮ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹਨ ਜਦੋਂ ਤਕ ਉਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮਿਲੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਹੱਥ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਕੇ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਤਾਂ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਆਪਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ ।

ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵੀ ਵਧਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਧੀਆ ਹੋਈਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਆਦਿਮ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਸਮਾਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।ਉੱਥੇ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਦਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਬਲਕਿ ਇੰਨੇ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸੁਭਾਵਿਕ ਏਕਤਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਏਕਤਾ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਠੀਕ ਵੈਸੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੋ ਜਿਹੀ ਕਿਸੇ ਯੰਤਰ ਦੀ ਏਕਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਯੰਤਰ ਦੇ ਇਕ ਭਾਗ ਨੂੰ ਹਿਲਾਉਣ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਯੰਤਰ ਵਿਚ ਹਰਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇਸ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਦੁਰਖੀਮ ਯੰਤਰਿਕ ਏਕਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਣ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਸਰੂਪ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵੱਧ ਗਈ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੋ ਗਏ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਣ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਹਿਯੋਗ ਇਸ ਪੂਰੀ ਏਕਤਾ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜੋ ਏਕਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਦੁਰਖੀਮ ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

3. ਸੰਵਿਦਾਤਮਕ ਏਕਤਾ (Contractual Solidarity) – ਆਂਗਿਕ ਅਤੇ ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਇਕ ਹੋਰ ਏਕਤਾ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਸੰਵਿਦਾਤਮਕ ਏਕਤਾ (Contractual Solidarity) ਜਾਂ ਸਮਝੌਤੇ ਵਾਲੀ ਏਕਤਾ ਕਿਹਾ ਹੈ ।

ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸਮਝੌਤੇ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਸਮੂਹ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਸੀ ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਸਪਰ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਸੰਵਿਦਾਤਮਕ ਏਕਤਾ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਕਰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਸੰਵਿਦਾਤਮਕ ਏਕਤਾ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਤੱਥ ਹੈ ਚਾਹੇ ਇਹ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਚਲਦੀ ਹੈ ।

2. ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਦਸ਼ਾਵਾਂ (Causes and Conditions)

ਦੁਰਖੀਮ ਦੀ ਕਿਤਾਬ The division of Labour in Society ਦਾ ਦੂਜਾ ਭਾਗ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ, ਦਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਦਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਦਰਖੀਮ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਕਿ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਕ ਤੱਤ ਸੁਖ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੀ ਇੱਛਾ ਜਾਂ ਆਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸੁੱਖ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਤੱਥ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁੱਖ ਦੀ ਇੱਛਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਦਾ ਨਹੀਂ ਜਦਕਿ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਨੂੰ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ।

ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ (Causes of Division of Labour) – ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਦਸ਼ਾਵਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਉਸਨੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ । ਪਹਿਲਾ ਹੈ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਕਾਰਕ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਹੈ ਦੁਤੀਆ ਕਾਰਕ | ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਕਾਰਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਜਦਕਿ ਦੁਤੀਆ ਕਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਹਨ-ਆਮ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਅਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਪੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਘਟਦਾ ਹੋਇਆ ਪ੍ਰਭਾਵ ।

ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਕਾਂ ਦੀ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਾਂਗੇ-

(i) ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਘਣਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ (Increase in Density and Size of Populationਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਘਣਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਕਾਰਨ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਜਟਿਲਤਾ ਅਤੇ ਘਣਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਲਗਾਤਾਰ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਲਗਾਤਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਘਣਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਟਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।’’ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਦੋ ਪੱਖ ਹਨਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਘਣਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ । ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਪੱਖ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਸਰਲ ਸਮਾਜ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਸਮਾਜ ਬਣਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੇਂਦਰਾਂ ਤੇ ਇਕੱਠੀ ਹੋਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਘਣਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ-
(a) ਭੌਤਿਕ ਘਣਤਾ (Material Density) – ਸਰੀਰਕ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਕ ਥਾਂ ਤੇ ਇਕੱਤਰ ਹੋਣਾ ਭੌਤਿਕ ਘਣਤਾ ਹੈ ।
(b) ਨੈਤਿਕ ਘਣਤਾ (Moral Density) – ਭੌਤਿਕ ਘਣਤਾ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਵਧਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਜਟਿਲਤਾ ਨੂੰ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਨੈਤਿਕ ਘਣਤਾ ਕਿਹਾ ਹੈ ।

(ii) ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਘਟਣਾ ਜਾਂ ਪਤਨ-ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਦੁਤੀਆ ਕਾਰਕਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਪਤਨ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੱਖਿਆ ਹੈ । ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਬਲ ਜਾਂ ਤਾਕਤਵਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਮ੍ਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਸਮੁਹਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਸਤਾ ਵਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਮੁਹਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੀ ਥਾਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚੇਤਨਾ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦੇਵੇ । ਅੰਤ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਉੱਨੀ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਔਖੀ ਅਤੇ ਹੌਲੀ ਹੋਵੇਗੀ ਜਿੰਨੀ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਇਹ ਉੱਨੀ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੇਜ਼ ਹੋਵੇਗੀ ਜਿੰਨਾ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਮਰੱਥ ਹੋਵੇਗਾ ।

(iii) ਪੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ-ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਦੁਤੀਆ ਕਾਰਕ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪੈਤਿਕਤਾ ਦੇ ਘੱਟਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਕਾਰਨ ਮੰਨਿਆ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਪਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਕੁੱਝ ਮਨੋ-ਸਰੀਰਕ ਕਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉੱਤਰਦਾਈ ਮੰਨਿਆ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਪੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਮੌਕੇ ਉੱਨੇ ਹੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । | ਹੋਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਪੈਤਿਕ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਦੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਭਿੰਨਤਾ ਹੋਵੇ ।

ਪੈਤਿਕਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਾਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਅਤੇ ਅਤੀਤ ਨਾਲ ਕਠੋਰਤਾ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਦੇਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੁਚੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਤਿਕਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਵੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਹੈ । ਦੁਰਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮੇਂ ਦੀ ਗਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪੈਤਿਕਤਾ ਵਿਚ ਲਚਕ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਰਥਾਤ ਪੈਤਿਕ ਗੁਣ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੈਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਧਾ, ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਪਤਨ ਅਤੇ ਪੈਤਿਕਤਾ ਦੇ ਘੱਟਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕਾਰਕ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ।

3. ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਨਤੀਜੇ (Consequences of Division of Labour)

ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਅਤੇ ਦੁਤੀਆ ਕਾਰਕਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਇਆ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਕੰਮ’ ਅਤੇ ‘ਨਤੀਜੇ’ ਦੋ ਵੱਖਵੱਖ ਸ਼ਬਦ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤੱਥ, ਜਿਹੜੇ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕੰਮ ਦਿਖਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਹਨ । ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦੇ ਵੱਲ ਸਾਡਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਹਨ-
(i) ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਨ-ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਰੀਰਕ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦੱਸੇ ਹਨ | ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਇਕ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਕੰਮ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਮ ਵਿਚ ਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇਕ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਕ ਲੱਛਣਾਂ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ।

(ii) ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ-ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਹੀ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਇਕ ਨੈਤਿਕ ਤੱਥ ਹੈ ਅਤੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਤਿੰਨ ਅੰਗ ਉਦਯੋਗਿਕ ਜਾਂ ਆਰਥਿਕ, ਕਲਾਤਮਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨੈਤਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ ।

ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਆਪ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਘਣਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਅਤੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੋਵੇਂ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਪਹਿਲਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਦੁਰਖੀਮ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਭਿਅਤਾ ਨਾ ਤਾਂ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ।

(iii) ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਤੀ – ਪ੍ਰਤੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਕ ਨਿਰੰਤਰ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਨਿਰੰਤਰ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਇਕ ਨਤੀਜਾ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਸਮਾਜ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਇਸ ਲਈ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਗਤੀ ਤਾਂ ਹੀ ਰੁਕ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਰੁਕ ਜਾਵੇ ਪਰ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਇਹ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ।

(iv) ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪਰਿਵਰਤਨ – ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਆਕਾਰ, ਵਿਤਰਣ ਅਤੇ ਘਣਤਾ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਇਸੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

(v) ਨਵੇਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਨਿਰਭਰਤਾ – ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਇਕ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਿੱਤਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉੱਨੀ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੰਤਰ ਨਿਰਭਰਤਾ ਵਧਦੀ ਹੈ । ਅੰਤਰ ਨਿਰਭਰਤਾ ਸਹਿਯੋਗ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

(vi) ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ-ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚੇਤਨਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ । ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਨ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਬਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

(vii) ਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਦਬਾਓ – ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਕਾਨੂੰਨੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਵੀ ਬਦਲਾਓ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਟਿਲਤਾ ਅਤੇ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਸੰਵਿਦਾਤਮਕ ਜਾਂ ਸਮਝੌਤੇ ਵਾਲੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਕਾਰੀ ਜਾਂ ਸਹਿਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਚਰਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅਤੇ ਸਮੁਹਿਕ ਕਲਿਆਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨੈਤਿਕ ਜਾਗਰੁਕਤਾ ਦਾ ਵੀ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦਾ ਫਲ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 7 ਵਿਆਹ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਨਾਤੇਦਾਰੀ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 7 ਵਿਆਹ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਨਾਤੇਦਾਰੀ

ਵਸਤੁਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Objective Type Questions
I. ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Multiple Choice Questions :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜ ਦੀ ਅਧਾਰਭੂਤ ਇਕਾਈ ਕਿਹੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
(a) ਪਰਿਵਾਰ
(b) ਵਿਆਹ
(c) ਨਾਤੇਦਾਰੀ
(d) ਸਰਕਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਪਰਿਵਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਯੌਨ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਜ ਨੇ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ……………………… ਹਨ ।
(a) ਵਿਆਹ
(b) ਪਰਿਵਾਰ
(c) ਸਰਕਾਰ
(d) ਨਾਤੇਦਾਰੀ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਵਿਆਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕੌਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
(a) ਸਰਕਾਰ
(b) ਪਰਿਵਾਰ
(c) ਗੁਆਂਢ
(d) ਖੇਡ ਸਮੂਹ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਪਰਿਵਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੌਣ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਅਗਲੀ ਪੀੜੀ ਤੱਕ ਹਸਤਾਂਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
(a) ਗੁਆਂਢ
(b) ਸਰਕਾਰ
(c) ਪਰਿਵਾਰ
(d) ਸਮਾਜ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਪਰਿਵਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਯੌਨ ਇੱਛਾ ਨੇ ਕਿਸ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ?
(a) ਪਰਿਵਾਰ
(b) ਸਮਾਜ
(c) ਸਰਕਾਰ
(d) ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਵਿਆਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮਾਤੁਲੇਅ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
(a) ਮਾਮਾ-ਭਾਣਜਾ
(b) ਮਾਂ-ਧੀ
(c) ਪਿਤਾ-ਪੁੱਤਰ
(d) ਚਾਚਾ-ਭਤੀਜਾ ।
ਉੱਤਰ-
a) ਮਾਮਾ-ਭਾਣਜਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਰਕਤ ਸੰਬੰਧੀ …………………………. ਸੰਬੰਧੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(a) ਪ੍ਰਥਮਿਕ
(b) ਦੂਤੀਆ
(c) ਤੀਜੇ
(d) ਚੌਥੇ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜਿਹੜੇ ਸੰਬੰਧ ਸਾਡੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਲਈ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
(a) ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸੰਬੰਧੀ
(b) ਦੂਤੀਆ ਸੰਬੰਧੀ
(c) ਤੀਜੇ ਸੰਬੰਧੀ
(d) ਚੌਥੇ ਸੰਬੰਧੀ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਦੂਤੀਆ ਸੰਬੰਧੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਜਿਹੜੇ ਸੰਬੰਧ ਦੂਤੀਆ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨਾਲ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਾਡੇ …………………….. ਸੰਬੰਧੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(a) ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ
(b) ਦੂਤੀਆ
(c) ਤੀਜੇ
(d) ਚੌਥੇ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਤੀਜੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਉਸ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਣ-ਵਿਆਹੇ ਬੱਚੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
(a) ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ
(b) ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ
(c) ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਪਰਿਵਾਰ
(d) ਨਵਸਥਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ?
(a) ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ
(b) ਬੱਚੇ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ
(c) ਬੱਚੇ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
(a) ਇੱਕ
(b) ਦੋ
(c) ਤਿੰਨ
(d) ਚਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਦੋ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਦਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
(a) ਸਥਿਤੀ ਨਿਰਧਾਰਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ
(b) ਵੰਸ਼ ਅਤੇ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਣ
(c) ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

II. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ Fill in the blanks :

1. …………………….. ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸੱਤਾ ਚਲਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਿੱਤਰ ਸੱਤਾਤਮਕ

2. …………………….. ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਮਾਤਾ ਦੀ ਸੱਤਾ ਚਲਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਤਰ ਸੱਤਾਤਮਕ

3. ………………………… ਵਿਆਹ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਤਰੀ

4. ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਜਾਂ ਵੱਧ ਪੀੜੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਯੁਕਤ

5. ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ……………………….. ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੋ

6. ਆਕਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ……………………… ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਤਿੰਨ

7. ਸੱਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ………………………. ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ।

III. ਸਹੀ/ਗ਼ਲਤ True/False :

1. ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਪਿਤਾ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

2. ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਘੱਟ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

3. ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

4. ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

5. ਪਰਿਵਾਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵਾਹਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

6. ਮਾਤਰਵੰਸ਼ੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸੰਪੱਤੀ ਪੁੱਤਰੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

7. ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖੂਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

IV. ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ/ਲਾਈਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉੱਤਰ One Wordline Question Answers :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਹੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਦੋ-ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਪਤੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੇ ਕਈ ਪਤੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅੰਤਰੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਕੇਵਲ ਆਪਣੀ ਹੀ ਜਾਤੀ ਅੰਦਰ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਅੰਤਰੀ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਬਾਹਰੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੋਤਰ ਦੇ ਬਾਹਰ, ਪਰੰਤੂ ਆਪਣੀ ਜਾਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪਵੇ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਬਾਹਰੀ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸਦੇ ਹਨ, “ਵਿਆਹ ਇੱਕ ਸਮਝੌਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?”
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਮੈਲਿਨੋਵਸਕੀ ਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਕਿਸਮ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਕਿਸਮ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਕਈ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਏ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕਈ ਆਦਮੀ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕਾਮ-ਇੱਛਾ ਨੇ ਕਿਸ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਮ-ਇੱਛਾ ਨੇ ਵਿਆਹ ਨਾਮਕ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਵਿਆਹ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਯੌਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਨੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਵਿਆਹ, ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕੁਲੀਨ ਵਿਆਹ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਹੀ ਜਾਤੀ ਵਿੱਚ ਉੱਚੇ ਕੁਲਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਲੀਨ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸੰਬੰਧੀ ਕਿਹੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਖੂਨ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਂ ਸਿੱਧੇ ਸੰਬੰਧ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਿਤਾ, ਮਾਤਾ, ਭਾਈ, ਭੈਣ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਦੁੱਤੀਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਕਿਹੜੇ ਹੁੰਦੇ ਰਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੋ ਸਾਡੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸੰਬੰਧੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸਾਡੇ ਲਈ ਦੁੱਤੀਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ-ਮਾਮਾ, ਚਾਚਾ, ਤਾਇਆ, ਭੂਆ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਤੀਜੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀ ਕਿਹੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੋ ਸੰਬੰਧ ਉੱਤੀਆਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸਾਡੇ ਲਈ ਤੀਜੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਪਿਤਾ ਦੀ ਭੈਣ ਦਾ ਪਤੀ, ਮਾਂ ਦੇ ਭਰਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਏ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਣ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖਣਾ ਉੱਚੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਇੱਕ ਲਾਭ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਹੋਣ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਗੈਰ ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਣ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੋਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਕਬਾਇਲੀ ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਪਣੇ ਹੀ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਨੂੰ ਕਬਾਇਲੀ ਅੰਤਰ-ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਜਾਤੀ-ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਪਣੀ ਹੀ ਜਾਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਨੂੰ ਜਾਤੀ-ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਬਾਹਰੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੋਤਰ ਬਾਹਰੀ ਵਿਆਹ ਤੇ ਪ੍ਰਵਰ ਬਾਹਰੀ ਵਿਆਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਵਿਆਹ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਆਹ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਵਿਆਹ ਨਾਮਕ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਕਿਉਂ ਹੋਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਲਿੰਗਾਂ ਦੇ ਯੌਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵਿਆਹ ਨਾਮਕ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਹੋਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹ ਦਾ ਅਰਥ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਤਾ ਤੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਖੂਨ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਗੋਤਰ ……………….. ਵਿਸਤਰਿਤ ਰੂਪ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੋਤਰ ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹ ਦਾ ਵਿਸਤਰਿਤ ਰੂਪ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਤੇ ਕਿਹੜੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ-ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ, ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਵਿਸਤਰਿਤ ਪਰਿਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਵਿਆਹ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਤੇ ਕਿਹੜੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਆਹ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਕ ਵਿਆਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਵਿਆਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਵੰਸ਼ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 33.
ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਅਰਥ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੁਆਰੇ ਬੱਚੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਸਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 34.
ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ, ਭਾਈ-ਭੈਣ, ਮਾਂ-ਬੇਟਾ (ਪੁੱਤਰ), ਪਿਤਾ-ਪੁੱਤਰੀ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਖੂਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 35.
ਮਾਤਰਵੰਸ਼ੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਸੰਪੱਤੀ ਕਿਸ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਤਰਵੰਸ਼ੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਸੰਪੱਤੀ ਪੁੱਤਰੀ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 36.
ਪਤੀ-ਪਤਨੀ, ਜਵਾਈ-ਸਹੁਰਾ/ਜੀਜਾ-ਸਾਲਾ ਆਦਿ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 37.
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕਿੱਥੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 38.
ਮਾਤਰਵੰਸ਼ੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਅਰਥ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਜਿਹੇ ਪਰਿਵਾਰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵੰਸ਼ ਪਰੰਪਰਾ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਚੱਲਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਤਰਵੰਸ਼ੀ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 39.
ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਜਿੱਥੇ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਵਿਆਹੇ ਬੱਚੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਉਸਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 40.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵਿਆਹ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਪਰਿਵਾਰ ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਤੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 41.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਖੂਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 42.
ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 43.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਨਾਮ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਿਸਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਚਲਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਨਾਮ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਚਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 44.
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਰਿਵਾਰ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਰਿਵਾਰ ਪਿੱਤਰ ਸਤਾਤਮਕ ਪਰਿਵਾਰ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 45.
ਕਿਹੜੀ ਸੰਸਥਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵਾਹਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਮਕ ਸੰਸਥਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵਾਹਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 46.
ਪਰਿਵਾਰ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਸਕਾਰਾਂ, ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ, ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 47.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਸਿਧਾਂਤ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਵਿਆਹੀ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਪਿੱਤਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਿਧਾਂਤ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 48.
ਇਕ ਵਿਆਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਆਦਮੀ ਇਕ ਹੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 49.
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਔਰਤ ਦੇ ਕਈ ਪਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 50.
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਅਰਥ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 51.
ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਪਰਿਵਾਰ,
2. ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ,
3. ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 52.
ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਜੋ ਅਨੁਮਾਨਿਤ ਜਾਂ ਅਮਲੀ ਵੰਸ਼ਾਵਲੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 53.
ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ-ਰਕਤ ਸੰਬੰਧੀ ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧੀ ਨਾਤੇਦਾਰੀ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅਨੁਲੋਮ ਵਿਆਹ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਦਾ ਲੜਕਾ ਕਿਸੇ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤੀ ਦੀ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਅਨੁਲੋਮ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਿਆਹ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਈ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਉੱਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਸ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ | ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧੀ, ਇੱਕੋ ਗੋਤਰ ਵਾਲੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਗੈਰ ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਉਹ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਤਨੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਗੈਰ ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੈਮਿਲਟਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇੱਕ ਵਿਆਹ, ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਹ ਕਿਸਮ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ।”

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਹ ਕਿਸਮ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪ੍ਰਤਿਬੰਧਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਤ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅਤੀਬੰਧਤ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿੰਨੀਆਂ ਚਾਹੇ ਮਰਜ਼ੀ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਨੀਵੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਮਰਦਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਤੇ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਔਰਤ ਦੀ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਮਨੂੰ ਨੇ ਤੀਲੋਮ ਵਿਆਹ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੂੰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤੀ ਦੇ ਆਦਮੀ ਦਾ ਉੱਚੀ ਜਾਤੀ ਦੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਪਾਪ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਉਸਨੇ ਨਿਸ਼ੇਧ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਸੰਤਾਨ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਚੰਡਾਲ ਕਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਵਿਆਹ ਦੇ ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਉਦੇਸ਼ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਯੌਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਨਾ ।
2. ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨੀ ।
3. ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨਿਸਚਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਦ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਪਤੀ, ਪਿਤਾ, ਜੀਜਾ, ਦਾਮਾਦ ਆਦਿ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਪਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨਿਸਚਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇੱਕ ਵਿਆਹ ‘ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਹੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੀ ਆਦਮੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਦੋਵੇਂ ਜਿਉਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਤਲਾਕ ਨਹੀਂ ਲੈ ਲੈਂਦੇ, ਉਹ ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਦੋ ਔਗੁਣ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਦੀ ਸਿਹਤ ਮਾੜੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਪਤੀਆਂ ਦੀ ਲਿੰਗਕ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀ ਲਈ ਪਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਝਗੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੇ ਦੋ ਗੁਣ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡੂੰਘੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਇਸ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਝਗੜੇ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਇਸ ਵਿਚ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਵਿੱਚ ਤਾਲਮੇਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਬਹੁਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਯੌਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਕੇ ਬਹੁਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ।
2. ਲੜਕੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਲੜਕੇ ਹੋਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵਿਆਹ ਵੱਧ ਗਏ ।
3. ਰਾਜੇ-ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਵੱਧ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖਣ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਕਰਕੇ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪਰਿਵਾਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਉਸ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਾਮ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੰਨਾ ਛੋਟਾ ਤੇ ਸਥਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਤੇ ਉਸਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਹੋ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਦੋ ਜਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇਕ ਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਹੀ ਜਗਾ ਖਾਣਾ ਖਾਂਦੇ ਹੋਣ ਉਸਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਪਿੱਤਰ-ਸਤਾਤਮਕ ਪਰਿਵਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਪਿਤਾ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਹੋਣ, ਪਰਿਵਾਰ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਚਲਦਾ ਹੋਵੇ । ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਪਰ ਪਿਤਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਿਯੰਤਰਨ ਹੋਵੇ, ਉਸਨੂੰ ਪਿੱਤਰ-ਸਤਾਤਮਕ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਮਾਤਰ-ਸਤਾਤਮਕ ਪਰਿਵਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਜਿੱਥੇ ਸਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਮਾਤਾ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਹੋਣ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਮਾਤਾ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਪਰ ਚਲਦਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਪਰ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਨ ਹੋਵੇ, ਉਸਨੂੰ ਮਾਤਰ-ਸਤਾਤਮਕ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਵਿਆਹ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਆਹ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-

1. ਇਕ ਵਿਆਹੀ ਪਰਿਵਾਰ
2. ਬਹੁ-ਵਿਆਹੀ ਪਰਿਵਾਰ
3. ਸਮੂਹ ਵਿਆਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਿਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਮਾਜ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਹਰ ਕੋਈ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ।
ਉੱਤਰ-
ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਘਰ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਲਈ ਘਰ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਦਾ ਹੈ | ਘਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾ ਤਾਂ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਘਰ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਕੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਤੀ ਅਤੇ ਪਤਨੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਭਲਾ ਹੋ ਸਕੇ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਜੀਵਨ ਦੇਣ ਲਈ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਦੋ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸੇ ਤੀਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ।
2. ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਕੰਮ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਵਿਕਾਸ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦੋ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਪਰਿਵਾਰ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ।
2. ਔਰਤਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਬਦਲ ਰਹੇ ਹਨ ।
3. ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਨਵ ਸਥਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੇ ਘਰ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਬਲਕਿ ਆਪਣਾ ਨਵਾਂ ਘਰ ਵਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਰੋਕ-ਟੋਕ ਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਆਮ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸਥਾ ਨਾ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸੰਗਠਨ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਜਾਂ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ । ਸੰਸਥਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਲੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਰੂੜੀਆਂ ਅਤੇ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਗੁੱਛਾ ਹੈ । ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤਾਂ ਸੰਰਚਿਤ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਦੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਤ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਨਿਸਚਿਤ ਉਦੇਸ਼ – ਸੰਸਥਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਲਈ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬਿਨਾਂ ਉਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਸਥਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾ ਕਿਸੇ ਨਿਸਚਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਬਣਦੀ ਹੈ ।
2. ਇੱਕ ਵਿਚਾਰ – ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਸਮੁਹ ਆਪਣੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੰਸਥਾ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸੰਸਥਾ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਕਾਈ ਹੈ ।
2. ਸੰਸਥਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਥਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
3. ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ਅਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਸੰਸਥਾ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
5. ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਇੱਕ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਕੋਈ ਚਾਰ ਕੰਮ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸੰਸਥਾ ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।
2. ਸੰਸਥਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪਦ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
3. ਸੰਸਥਾ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
4. ਸੰਸਥਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਇਕਰੂਪਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
5. ਸੰਸਥਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਵਾਹਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੰਸਥਾ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਂਝ ਤਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-

1. ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ (Social Institutions)
2. ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ (Political Institutions)
3. ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ (Economic Institutions)
4. ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ (Religious Institutions) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ ਸਮਝਾਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਲਈ ਔਰਤ ਅਤੇ ਮਰਦ ਦੇ ਲਿੰਗੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਵਿਆਹ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੰਚਾਲਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਰੂਪ ਦੇਣ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਸਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਆਦਮੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਸੰਸਥਾਤਮਕ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਘਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ, ਯੌਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇੱਕ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਹੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਪਤੀ ਜਾਂ ਪਤਨੀ ਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਥਾਈ, ਡੂੰਘੇ, ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਤਾਪਿਤਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪਿਆਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਤਾਲਮੇਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰਤਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੇ ਗੁਣ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡੂੰਘੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਵਿੱਚ ਤਾਲਮੇਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਝਗੜੇ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
5. ਵਿਅਕਤੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕੀ ਤਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
6. ਲੜਕਾ ਅਤੇ ਲੜਕੀ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦਰਜਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੇ ਔਗੁਣ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਬਿਮਾਰੀ ਜਾਂ ਗਰਭਾਵਸਥਾ ਸਮੇਂ ਪਤਨੀ-ਪਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪਤੀ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਬਾਹਰੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ।
3. ਕਈ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
4. ਪਤੀ ਜਾਂ ਪਤਨੀ ਦੇ ਬਿਮਾਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕੰਮ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਸਹੀ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ-ਆਪਣੀ ਗੋਤ, ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਟੋਟਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਹੀ ਗੋਤ, ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਟੋਟਮ ਦੇ ਆਦਮੀ, ਔਰਤ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭੈਣ ਭਰਾ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਵੈਸਟਮਾਰਕ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਵਿਆਹ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਨੇੜੇ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਯੌਨ ਸੰਬੰਧ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇਣਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਤੀਵਾਦ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਪਰਕ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜੈਵਿਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਇਹ ਵਿਆਹ ਠੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਔਗੁਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਰ ਤੇ ਕੰਨਿਆ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੀ ਜਾਤ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਦਾ ਇੱਕ ਬੰਧਨ ਖੇਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਆਦਮੀ ਜਾਂ ਔਰਤ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮਾਜਿਕ ਸਹੂ ਅਧੀਨ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਮੂਹ ਦੀ ਏਕਤਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੂਹ ਦੀ ਸੰਪੱਤੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਜਾਤੀਵਾਦ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਦੋ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁਰਸ਼ ਦਾ ਵਿਆਹ ਦੋ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਉਸ ਪੁਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਦੋ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਦੋ-ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰੂਪ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।ਰਿਉਟਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ, ਵਿਆਹ ਦਾ ਉਹ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ।” ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਲਿੰਗਕ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਾਰਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਾਰਨ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਯੌਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਕੇ ।
2. ਵੱਡੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਕੇ ।
3. ਲੜਕੀਆਂ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਲੜਕੇ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਕੇ ।
4. ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਧਣ ਕਰਕੇ ।
5. ਰਾਜੇ-ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖਣ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਕਰਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਗੁਣ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਵਧੀਆ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਮਰਦਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਯੌਨ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ।
3. ਸੰਪੱਤੀ ਦਾ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ।
4. ਸੰਤਾਨ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ।
5. ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਦੇ ਬਿਮਾਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਘਰ ਦੇ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਦਾ ਚਲਦੇ ਰਹਿਣਾ ।
6. ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਕੇ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਨਹੀਂ ਫੈਲਦੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਔਗੁਣ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਇਸ ਨਾਲ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਦਰਜਾ ਨੀਵਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਲਿੰਗਕ ਇੱਛਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਜਿਸ ਲਈ ਉਹ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਫੈਲਦੀ ਹੈ ।
3. ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਤਨੀਆਂ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਝਗੜਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
5. ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਤੇ ਆਰਥਿਕ ਬੋਝ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਕੁਲੀਨ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਹੇਠਲੀ ਜਾਤੀ ਦੀ ਲੜਕੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਉੱਚੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੜਕੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਕੁਲੀਨ ਵਿਆਹ ਹੈ । ਸਭ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਵੱਡੀ ਜਾਤ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਪਰ ਕੁਲੀਨ ਵਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕੁਲੀਨ ਬਾਹਮਣ 100-100 ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਯੋਗ ਵਰ ਸੰਬੰਧੀ ਕਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਦਹੇਜ ਪ੍ਰਥਾ ਵੱਧ ਗਈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਵੀ ਵੱਧ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਸਾਲੀ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਭੈਣ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਾਲੀ ਵਿਆਹ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੀਮਿਤ ਸਾਲੀ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਾਲੀ ਵਿਆਹ । ਸੀਮਿਤ ਸਾਲੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਭੈਣ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਕਾਲੀ ਸਾਲੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਸਮਝ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਨਹੀਂ ਟੁੱਟਦਾ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਚੰਗਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਦਿਉਰ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਆਹ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਪਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਤਨੀ ਪਤੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰਿਵਾਰ ਟੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਲੜਕੇ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਲੜਕੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਲੜਕੀ ਦਾ ਮੁੱਲ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਅਨੇਕਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ । ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭਰਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਗ਼ਰੀਬੀ, ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ, ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਵਧੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਵਿਆਹ ਦੀ ਕਿਸਮ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭਰਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਇੱਕ ਹੀ ਗੋਤ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਭ ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ ਉਸ ਉੱਪਰ ਪਤਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਉਸ ਨਾਲ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸਾਰੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿੰਨੇ ਬੱਚੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਗੈਰ-ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਇਸ ਕਿਸਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੇ ਪਤੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ
ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਥਾਂਵਾਂ ਉੱਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪਤੀ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਦੂਸਰੇ, ਤੀਸਰੇ, ਚੌਥੇ ਕੋਲ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਉਹ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਪਤੀਆਂ ਕੋਲ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ ਇੱਕ ਪਤੀ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹੋਰ ਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਬੱਚਾ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਪਤੀ ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਗਰਭ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਨੂੰ ਤੀਰ ਕਮਾਨ ਭੇਂਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਦਾ ਬਾਪ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਏ ਹਨ-

1. ਹਿੰਦੂ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ 1955 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਥਾ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।
2. ਪਤੀ ਅਤੇ ਪਤਨੀ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਤਲਾਕ ਲੈਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।
3. ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਚੰਗੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ।
4. ਪ੍ਰੇਮ-ਵਿਆਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
5. ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਅਰਥ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਅਤੇ ਆਦਮੀ ਦਾ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਾਮ ਨਾਲ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਸਥਾਈ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖੂਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਨਿਵਾਸ ਅਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪਰਿਵਾਰ ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕ ਹੈ ।
2. ਪਰਿਵਾਰ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸਮੂਹ ਹੈ ।
3. ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਬੰਧਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
5. ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ ਚੁੱਕਦੇ ਹਨ ।
6. ਪਰਿਵਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਬੱਚੇ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਉਸ ਉੱਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਯੰਤਰਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚ ਗਲਤ ਆਦਤਾਂ ਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਣ । ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਬੱਚਾ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਸਿੱਖ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬੱਚਾ ਚੰਗੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੁਰੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਬੱਚੇ ਉੱਪਰ ਨਿਗਰਾਨੀ ਰੱਖ ਕੇ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਥਾਈ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਕੰਮ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਬੱਚਾ ਹਮਦਰਦੀ, ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨੀ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਹ ਛੋਟੇ, ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਅਤੇ ਵੱਡਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ, ਅਨੁਭਵਾਂ, ਕੰਮਾਂ, ਵਿਧੀਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ ਅਤੇ ਆਚਰਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ, ਰਸਮਾਂ, ਆਚਰਨ ਨਿਯਮਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਬੰਧਨਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਆਦਿ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ! ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ
ਉੱਤਰ-
ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਣ-ਵਿਆਹੇ ਬੱਚੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੱਚੇ ਆਪਣਾ ਵੱਖਰਾ ਘਰ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਪਰਿਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫੈਸਲੇ ਤਰਕ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਦਰਜਾ ਹਾਸਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਚਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਜਾਂ ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਇੱਥੇ ਸੱਤਾ ਸਾਂਝੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
4. ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹਰ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਮਹੱਤਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਗੁਣ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉੱਚੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦਾ ਦਰਜਾ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
4. ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
5. ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਔਗੁਣ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਜੇਕਰ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਘਰ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਪਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੇਕਰ ਔਰਤ ਪੜ੍ਹੀ-ਲਿਖੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਕਈ ਵਾਰ ਆਰਥਿਕ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਕਰਕੇ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ-ਝਗੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਸਾਂਝਾ (ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਇੱਕ ਮੁਖੀ ਵਲੋਂ ਸ਼ਾਸਿਤ ਅਨੇਕਾਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਖੂਨ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਵਾਸ, ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਸਾਂਝੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਕਰਤੱਵ ਨਿਭਾਉਣ ਦੇ ਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਬੰਨੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ-

1. ਸਾਂਝਾ ਚੁੱਲ੍ਹਾ
2. ਸਾਂਝਾ ਨਿਵਾਸ
3. ਸਾਂਝੀ ਸੰਪੱਤੀ
4. ਮੁਖੀ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ
5. ਵੱਡਾ ਆਕਾਰ ।
   ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਥਾਂ ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 33.
ਸਾਂਝੀ ਜਾਇਦਾਦ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜਾਇਦਾਦ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਮੈਂਬਰ ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਸੰਪੱਤੀ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜਿੰਨੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਉੱਨੀ ਸੰਪੱਤੀ ਖ਼ਰਚ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕਰਤਾ ਸਾਂਝੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 34.
ਸਾਂਝੀ ਰਸੋਈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਸਾਂਝੀ ਰਸੋਈ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਖਾਣਾ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੇ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਬੈਠ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਸ ਨਾਲ ਆਪਸੀ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 35.
ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕਰਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਘਰ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਰਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮੈਂਬਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਮੁਖੀ ਜਾਂ ਕਰਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫੈਸਲੇ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਉਸ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਰਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਉਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਉੱਤੇ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕਰਤਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 36.
ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਗੁਣ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
3. ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਨ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ ਹੈ, ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਖਰਚ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
5. ਬਜ਼ੁਰਗ, ਬਿਮਾਰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 37.
ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਔਗੁਣ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਸਹੀ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਉਂਦਾ।
2. ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਦਰਜਾ ਨੀਵਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇੱਥੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਹਲੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਆਦਤ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
4. ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਧੇਰੇ ਸੰਤਾਨ ਉਤਪੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
5. ਲੜਾਈ-ਝਗੜੇ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ |
6. ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਇਕਾਂਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 38.
ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ-

1. ਪੈਸੇ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਮਹੱਤਤਾ
2. ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ
3. ਪੱਛਮੀ ਪ੍ਰਭਾਵ
4. ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ
5. ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ
6. ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਆਦਰਸ਼
7. ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ
8. ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ।
9. ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 39.
ਪਿੱਤਰ ਮੁਖੀ ਪਰਿਵਾਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਪਿੱਤਰ ਸੱਤਾਤਮਕ ਪਰਿਵਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਾਮ ਤੋਂ ਹੀ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਜਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿਤਾ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਪਿਤਾ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕਰਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਛੋਟੇ ਵੱਡੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਿਤਾ ਦਾ ਕਿਹਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਉੱਤੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਹੀ ਨਿਯੰਤਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਪਿਤਾ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 40.
ਮਾਤਰਵੰਸ਼ੀ ਪਰਿਵਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਾਮ ਤੋਂ ਹੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਜਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ਮਾਤਾ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬੱਚਿਆਂ ਉੱਤੇ ਮਾਤਾ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਪਿਤਾ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦਾ । ਇਸਤਰੀ ਹੀ ਮੁਲ ਪੂਰਵਜ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸੰਪੱਤੀ ਦਾ ਵਾਰਸ ਪੁੱਤਰ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਮਾਂ ਦਾ ਭਰਾ ਜਾਂ ਭਾਣਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚੇ ਦੇ ਨਾਮ ਦੇ ਨਾਲ ਮਾਤਾ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁੱਝ ਕਬੀਲਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਗਾਰੋ, ਖਾਸੀ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 41.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਸੰਤਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ।
3. ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
4. ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਅਤੇ ਆਮਦਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
5. ਧਰਮ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
6. ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
7. ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
8. ਪਰਿਵਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 42.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪਰਿਵਾਰ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ।
2. ਧਾਰਮਿਕ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਘੱਟ ਰਹੀ ਹੈ ।
3. ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਕਿੱਤੇ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਕਾਫੀ ਘੱਟ ਗਿਆ ਹੈ ।
4. ਔਰਤਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਬਦਲ ਰਹੇ ਹਨ ।
5. ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਘੱਟ ਰਹੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 43.
ਮਾਤਰ ਸਥਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਪਿੱਤਰ ਸਥਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਉਲਟ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਲੜਕੀ ਪਿਤਾ ਦਾ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਪਤੀ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਲੜਕੀ ਵਿਆਹ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ਬਲਕਿ ਉੱਥੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਤੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਪਤਨੀ ਦੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਤਰ ਸਥਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਗਾਰੋ, ਖਾਸੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 44.
ਪਤੀ ਸਥਾਨਕ ਪਰਿਵਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਲੜਕੀ ਵਿਆਹ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਤੀ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਪਤੀ ਨਾਲ ਉੱਥੇ ਹੀ ਘਰ ਵਸਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਹਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 45.
ਨਵ-ਸਥਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਪਤੀ ਸਥਾਨਕ ਅਤੇ ਪਤਨੀ ਸਥਾਨਕ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਕੋਈ ਵੀ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ਬਲਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਜਾ ਕੇ ਨਵਾਂ ਘਰ ਵਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਨਵ-ਸਥਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਆਮ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 46.
ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਤ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪਤਨੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸੀਮਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਇੱਕ ਬੰਨੀ ਹੋਈ ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਤਨੀਆਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ । ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਤ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਅੱਜ ਵੀ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਪਤਨੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ‘ਚਾਰ’ ਤਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 47.
ਅਪ੍ਰਤੀਬੰਧਤ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪਤਨੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੀ ਕੋਈ ਸੀਮਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿੰਨੀਆਂ ਮਰਜ਼ੀ ਚਾਹੇ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਸੀ ਜਦੋਂ ਰਾਜੇ ਬਗੈਰ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਪਤਨੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਣੀਆਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 48.
ਸਾਕੇਦਾਰੀ (Kinship) ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਨਾਤੇਦਾਰੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਾਰਲਸ ਵਿਨਿਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸੰਬੰਧ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਲਪਿਤ ਜਾਂ ਵਾਸਤਵਿਕ ਵੰਸ਼ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਬੰਧਨਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 49.
ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ।

1. ਵਿਵਾਹਿਕ ਸਾਕਾਦਾਰੀ
2. ਸਗੋਤਰ ਸਾਕਾਦਾਰੀ
3. ਕਲਪਿਤ ਜਾਂ ਰਸਮੀ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 50.
ਸਗੋਤਰ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਸਭ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਕਤ ਦਾ ਬੰਧਨ ਹੈ ਸਗੋਤਰ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਰਕਤ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਚਾਹੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕਲਪਿਤ ਤਾਂ ਹੀ ਇਸ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 51.
ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹ (Lineage) ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਵੰਸ਼ਾਵਲੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹ ਮਾਤਾ ਜਾਂ ਪਿਤਾ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਦੇ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਔਰਤ ਜਾਂ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਅਸਲੀ ਵੰਸ਼ ਪਰੰਪਰਾਗਤ (Ties) ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਵਾਸਤਵਿਕ ਸਾਂਝੇ ਪੂਰਵਜ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਆਪਣੇ ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਉਂਦੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਸਾਂਝੇ ਪੁਰਵਜ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਰੇਖਕੀ ਸੰਤਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਨੂੰ ਅਨੁਰੇਖਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 52.
ਗੋਤ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੋਤ ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹ ਦਾ ਹੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਮਾਤਾ ਜਾਂ ਪਿਤਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਅਨੁਰੇਖਿਤ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੋਤ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਕਿਸੇ ਸਾਂਝੇ ਪੂਰਵਜ ਦੀ ਇੱਕ ਰੇਖਕੀ ਸੰਤਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੂਰਵਜ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਲਪਿਤ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਹ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹੀ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 53.
ਵਿਆਹਕ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਆਹਕ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਯੌਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜਵਾਈ, ਫੁੱਫੜ, ਜੀਜਾ, ਸਾਂਢੂ ਆਦਿ ਦੇ ਰੁਤਬੇ ਹਾਸਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਔਰਤ ਨੂੰ ਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਨੂੰਹ, ਦਰਾਣੀ, ਜੇਠਾਣੀ, ਭਾਬੀ, ਚਾਚੀ, ਤਾਈ ਆਦਿ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹਕ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ਸ਼ੇਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਵਿਆਹ ਇਕ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ (Marriage is a Universal Institution) – ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਇਕ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਚਾਹੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੀ ਤੇ ਚਾਹੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹੈ, ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਹੈ ਅਤੇ ਰਹੇਗੀ | ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਜੇਕਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਫੈਲ ਜਾਵੇਗੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ।

2. ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਤਾ (Social Sanctions) – ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਨਾਲ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੇ ਵਿਚ ਲੈਂਗਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਲੈਂਗਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਜਾਂ ਨਜਾਇਜ਼ ਸੰਬੰਧ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਜਾਇਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

3. ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਅਤੇ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨਾ (To limit and control the relations) – ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕਿਸਦੇ ਨਾਲ ਲੈਂਗਿਕ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣੇ ਹਨ ਤੇ ਕਿਸਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਰੱਖਣੇ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸਿਰਫ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ।

4. ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣਾ (Achievement of Social Status) – ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਨਾਲ ਮਰਦ ਅਤੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਪਤੀ, ਜਵਾਈ, ਜੀਜਾ ਆਦਿ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਪਤਨੀ, ਨੂੰਹ, ਭਾਭੀ ਆਦਿ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਕੇ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

5. ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ (Different types in different Societies) – ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਪਣੀ ਹੀ ਵੱਖ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ਪਰ ਮੁਸਲਮਾਨਵਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੀ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹਨ ।

6. ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ (Security of religious customs) – ਚਾਹੇ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਕੋਰਟ ਮੈਰਿਜ (Court marriage) ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਪਾਲਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਵਿਆਹ ਪੁਰਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਅੱਗ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਸੱਤ ਫੇਰੇ ਲੈਣਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾ ਨਾਲ ਗੰਭੀਰ ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

7. ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਝੌਤਾ (Social Contract) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਪਰ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇਕ ਸਮਝੌਤਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਤੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਮਿਲ ਜਾਣ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਤੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇਕ ਵਿਆਹ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ? ਇਸਦੇ ਕਾਰਨਾਂ, ਲਾਭਾਂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਵਿਆਹ ਦੀ ਕਿਸਮ ਹੈ ਇੱਕ ਵਿਆਹ । ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੀ ਆਦਮੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਤਕ ਆਦਮੀ ਜਾਂ ਔਰਤ ਜਿਉਂਦੇ ਹਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਉਹ ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ । ਤਲਾਕ ਜਾਂ ਮੌਤ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਹ ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਹੈਮਿਲਟਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇੱਕ ਵਿਆਹ, ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਹ ਕਿਸਮ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ।” ਇਸ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਵੀ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਅਤੇ ਇੱਕ ਔਰਤ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਅਤੇ ਜਟਿਲ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਕਿਸਮ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਕੁੱਝ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਚਲਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੀ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । 1955 ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਦੇ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ, ਜੇਕਰ ਤਲਾਕ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਕੋਈ ਵੀ ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ । ਜੇਕਰ ਉਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪਿਡੀਗੰਟਨ (Piddington) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇਕ ਵਿਆਹ, ਵਿਆਹ ਦਾ ਉਹ ਸਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹਕ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।’’

ਮੈਲਿਨੈਵਸਕੀ (Malinowski) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇਕ ਵਿਆਹ ਹੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਸਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ, ਜੋ ਪਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਹੇਗਾ ।”

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਕ ਹੀ ਔਰਤ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਵਿਆਹ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਾਨੂੰਨਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਉਹ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਗੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਰਾਜ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ । ਚਾਹੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਅਸਥਾਈ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ । ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਚਾਰ ਵਿਆਹ ਤਕ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਸਿਰਫ ਇਕ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਇਕ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਾਰਨ (Causes of Monogamy)

1. ਆਦਮੀਆਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨ ਗਿਣਤੀ (Same Population of males and females) – ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਮਰਦਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਬਰਾਬਰ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਥਾਂ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਕੁਆਰੇ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਣਗੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਨੁਪਾਤ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

2. ਏਕਾਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਈਰਖਾ (Monopoly and Jealousy) – ਮੁੱਢਲੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਆਦਮੀ ਔਰਤ ਉੱਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਵਾਂਗ ਪੂਰਨ ਅਧਿਕਾਰ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਆਦਮੀ ਔਰਤ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਕਤਵਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਔਰਤ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਰੋਆਬ ਜਮਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਈਰਖਾ ਕਰਕੇ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਆਦਮੀ ਕੋਲ ਜਾਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ । ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਔਰਤ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਜਮਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਈ ।

3. ਆਰਥਿਕ ਸਹਿਯੋਗ (Economic Cooperation) – ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਕਬੀਲੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਿਵਾਜ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਲੜਕੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਕੰਨਿਆ ਮੁੱਲ ਦੇਣਾ ਪਵੇਗਾ ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਮੁੱਲ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਹੀ ਜੀਵਨ ਚਲਦਾ ਹੈ ਚਾਹੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ | ਸਹਿਯੋਗ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਦੋ ਵਿਆਹ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਕਮਾਈ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣੀ ਪਵੇਗੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਵਿੱਚ ਫਸ ਜਾਵੇਗਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਰਥਿਕਤਾ ਵੀ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੀ ।

4. ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀ (Social Progress) – ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਦੇ ਵੱਲ ਵੱਧਿਆ ਹੈ । ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉੱਥੇ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਤੀ ਵੱਧ ਹੋਈ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਇਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਇਕ ਵਿਆਹ ਦੇ ਲਾਭ (Merits of Monogamy)

1. ਸਥਿਰਤਾ (Stability) – ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਥਿਰਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਹਰ ਗੱਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਦੋਵੇਂ ਮਿਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਲਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਲ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਝਗੜਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਰਿਸ਼ਤਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬਹੁਵਿਆਹ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲੜਾਈ ਝਗੜਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇਪਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਘੱਟ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇਪਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਲੜਾਈ ਝਗੜੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧ ਗੁੜੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਰਸਮੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

2. ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਹੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ (Good uppringing of children) – ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਸਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਪਤੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਆਪਣੇਪਨ ਦੀ ਗੁੜੀ ਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਹੀ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਲੋੜਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਬੱਚੇ ਦੇ ਹਰ ਪੱਖ ਪੜਾਈ, ਸਿਹਤ ਆਦਿ ਦਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬਹੁ-ਵਿਆਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂਕਿ ਬੱਚੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ।

3. ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਸਹੀ ਵੰਡ (Correct distribution of wealth) – ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਸਹੀ ਵੰਡ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਦੋ ਬੱਚੇ ਹਨ ਤਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਜਾਇਦਾਦ ਵੰਡੀ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਬਹੁਵਿਆਹ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਹਰ ਕੋਈ ਪਤੀ ਜਾਂ ਪਤਨੀ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਪੱਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੰਪੱਤੀ ਦਾ ਸਹੀ ਵਿਤਰਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਂਦਾ । ਇਕ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਮੁਖੀ ਚਾਹੇ ਮਾਤਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਪਿਤਾ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵਿਵਾਦ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਵੰਡ ਸਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

4. ਚੰਗਾ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ (Good status of living) – ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਮਹਿੰਗਾਈ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਮਹਿੰਗਾਈ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਹੀ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ-ਕਲ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਪਾਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਵਿਅਕਤੀ ਦੋ ਪਰਿਵਾਰ ਕਿਵੇਂ ਪਾਲੇਗਾ ? ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਇੰਨੀਆਂ ਵੱਧ ਗਈਆਂ ਹਨ ਕਿ ਬਹੁ-ਵਿਆਹੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਲਗਪਗ ਨਾਮੁਮਕਿਨ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇਹ ਹੋਣ ਤਾਂ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਵੱਧ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਏਗਾ ।

5. ਸਮਾਨ ਸਥਿਤੀ (Same Status) – ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿੱਤਰਤਾ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਸਹੁਲਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਚੰਗੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ (Demerits of Monogamy)

1. ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਘੱਟ ਸੁਰੱਖਿਆ (Less Protection of Members) – ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੁਆਰਾ ਬਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਮਾਰੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮੁਸੀਬਤ ਸਮੇਂ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਔਰਤ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਬਿਮਾਰ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਆਦਮੀ ਨੇ ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਨੌਕਰੀ ਜਾਂ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਜਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਦਮੀ ਦੇ ਮਰ ਜਾਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਬੋਝ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਆਰਥਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

2. ਲਿੰਗ ਅਨੁਕੂਲਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ (Problem of sexual Satisfaction) – ਅੱਜ-ਕਲ਼ ਲਿੰਗ ਵਾਸਨਾ ਦੀ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਉੱਤੇ ਕਾਫੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਲੋਕ ਤਾਂ ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਵਿਧਤਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਹਰ (Extra Marital) ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧ ਵੱਧਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ । ਵੇਯਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲ ਗਰਲਜ਼ ਦਾ ਚਲਨ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ ।

3. ਲਿੰਗਕ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ (Sexual dissatisfaction) – ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਔਰਤ ਬਿਮਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਬਿਮਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਸਹਿਯੋਗ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੀ । ਆਦਮੀ ਆਪਣੀ ਲਿੰਗਕ ਇੱਛਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਸ ਨਾਲ ਵੇਸ਼ਯਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿੱਚ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲ ਗਈ ਅਤੇ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਫੈਲਾਅ ਵੱਧ ਗਿਆ ।

4. ਘਰ ਦਾ ਬਿਖਰਨਾ (Scattered houses) – ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਪਤੀ ਜਾਂ ਪਤਨੀ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਇੱਕ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਮਰ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਘਰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਰੁਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਬਹੁ-ਵਿਆਹ (Polygamy)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ, ਕਾਰਨਾਂ, ਲਾਭਾਂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁ-ਵਿਆਹ (Polygamy) – ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦਾ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਜਾਂ ਇਸਤਰੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰੇ ਜਾਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਆਹਕ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇਕਰ ਇੱਕ ਪੁਰਸ਼ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਅਤੇ ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹਕ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਵੈਸਟਮਾਰਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇਹ ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਹ ਕਿਸਮ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਤੀਆਂ ਜਾਂ ਪਤਨੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।’’ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-ਦੋ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ।

1. ਦੋ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ (Bigamy) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁਰਸ਼ ਦਾ ਵਿਆਹ ਦੋ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੋਨੋਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਦੋ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

2. ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ (Polygyny) – ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰੂਪ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਹੈ । ਇਹ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਹੀ ਇੱਕ ਪਤੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਰਿਉਟਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ”ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ, ਵਿਆਹ ਦਾ ਉਹ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਫ਼ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਤੀ ਦੀਆਂ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਹੀ ਕਈ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਕਈ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੱਟਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਸੀ । ਇਹ ਹਰ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਤਾਕਤਵਰ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਾਧਿਕਾਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਰਾਜੇ-ਮਹਾਰਾਜੇ, ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਕਈ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਚੀਨ, ਯੁਗਾਂਡਾ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਬਲਸੇਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਹ ਕਿਮ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਤਨੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁਲਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।” ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਪਤਨੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ।

ਮਿਸ਼ੇਲ (Mitchell) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇਕ ਆਦਮੀ ਜੇਕਰ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।”

ਕਪਾੜੀਆ (Kapadia) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਬਹੁ ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ, ਵਿਆਹ ਦਾ ਉਹ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਆਦਮੀ ਇਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਔਰਤਾਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ।”

ਚਾਹੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਹੁਣ ਕਾਨੂੰਨੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨਾਹੀ ਹੈ ਪਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਹਾਲੇ ਤਕ ਵੀ ਲਾਗੂ ਹੈ । ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-

1. ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਤ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ (Restricted Polygyny Marriage)
2. ਅਪ੍ਰਤੀਬੰਧਤ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ (Unrestricted Polygyny Marriage) ।

1. ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਤ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ (Restricted Polygyny Marriage) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪਤਨੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸੀਮਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਇੱਕ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਤਨੀਆਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ । ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਤ ਬਹੁ ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਅੱਜ ਵੀ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਪਤਨੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ‘ਚਾਰ’ ਤਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

2. ਅਪ੍ਰਤੀਬੰਧਤ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ (Unrestricted Polygyny Marriage) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪਤਨੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੀ ਕੋਈ ਸੀਮਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿੰਨੀਆਂ ਮਰਜ਼ੀ ਚਾਹੇ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਸੀ ।

ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਾਰਨ (Causes of Polygyny)-
(1) ਆਦਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਯੌਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕੀਤਾ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਆਦਮੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਚਾਹ ਕਾਰਨ ਵੀ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ।

(2) ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵੀ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਸੀ ।

(3) ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲੋਂ ਛੇਤੀ ਬੁੱਢੀਆਂ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਿਹਾ । ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਔਰਤ ਦੀ ਸਿਹਤ ਵੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਿਹਾ ।

(4) ਪੁਰਾਣੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਇੱਜ਼ਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕ ਉਸ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਅਮੀਰ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ।

(5) ਪੁਰਾਣੇ ਅਤੇ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੜਕੇ ਦੇ ਜਨਮ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੇਕਰ ਲੜਕਾ ਅੱਗ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਤਾਂ ਸਵਰਗ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਵਾਰਿਸ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੰਡੇ ਤੋਂ ਹੀ ਖਾਨਦਾਨ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਤੋਂ ਮੁੰਡਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਲੋਕ ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਵੀ ਬਹੁਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ ।

ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਲਾਭ (Merits of Polygyny)-

• ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕਈ ਪਤਨੀਆਂ ਦੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ । ਜੇਕਰ ਇੱਕ ਔਰਤ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਤਕਲੀਫ਼ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।
• ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਲਿੰਗਕ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੋਂਦ ਕਰਕੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਵਿਆਹ ਦਾ ਲਾਭ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵੇਸ਼ਯਾਵਾਂ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਪੈਸੇ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ । ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਾਮ-ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੀਨਤਾ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।
• ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਲਾਭ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸੰਪੱਤੀ ਘਰ ਦੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ । ਉਸ ਦੀ ਵੰਡ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਬਾਹਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਬੱਚੇ ਵੀ ਸਿਹਤਮੰਦ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕੋ ਹੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਵੀ ਚੰਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ।
• ਇਸ ਵਿਆਹ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਲਾਭ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕੁਲੀਨ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤਾਂ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤ ਦੀ ਲੜਕੀ ਉੱਚੀ ਜਾਤ ਦੇ ਲੜਕੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹੀ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਈ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿੱਚ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵਧੇਰੇ ਜਾਗਿਤ ਹੋਈ ।

ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ (Demerits of Polygyny)-

• ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿੰਗਕ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ ਯੌਨ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਬਹੁ-ਪਤਨੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਤਾਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ।
• ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਈਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ।
• ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੁਖੀ ਉੱਪਰ ਆਰਥਿਕ ਬੋਝ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲਾ ਤਾਂ ਇੱਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਉਸ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਰਹਿਣ ਦਾ ਪੱਧਰ ਕਾਫ਼ੀ ਨੀਵਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
• ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਕਾਫ਼ੀ ਅਣਸੁਖਾਵਾਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁ-ਪਤਨੀਆਂ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਲੜਾਈ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕਲੇਸ਼ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਿੱਸਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਲੇਸ਼ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ।
• ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਕਮੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕਈ ਪਤਨੀਆਂ ਦੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਲੜਾਈ ਝਗੜਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਤਾਂ ਰੱਖਦੀ ਸੀ ਪਰ ਹੋਰਨਾਂ ਪਤਨੀਆਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ

ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੀ ਸੀ । ਲੜਾਈ ਝਗੜੇ ਦਾ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਉੱਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਭੈੜਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵੱਡਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਤਾਪਿਤਾ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਮਾਤਾ ਦਾ ਪਿਆਰ ਤਾਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਪਿਤਾ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਕੋਈ ਗਾਰੰਟੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ, ਕਾਰਨਾਂ, ਲਾਭਾਂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਪਰ ਕਈ ਖ਼ਾਸ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਚਾਹੇ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਘੱਟ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਤਿੱਬਤ, ਵੈਨਜ਼ੁਏਲਾ, ਮਲਾਇਆ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਕਈ ਕਬੀਲਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕੇਰਲ ਦੇ ਕੋਟ, ਟਿਆਨ ਕਬੀਲੇ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਖਸ ਕਬੀਲੇ ਵਿੱਚ, ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਾਯਰ ਕਬੀਲਾ, ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਦੇ ਟੋਡਾ ਕਬੀਲੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਵੀ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੈ । ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਦੇ ਕਈ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਖੁਸ਼ ਅਤੇ ਟੋਡਾ ਨਾਮਕ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰੂਪ ਹੈ । ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਤੀ ਹੋਣਾ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ-

1. ਕਪਾੜੀਆ (Kapadia) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ”ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਉਹ ਸੰਬੰਧ’ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਭ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਪਤਨੀ ਜਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਮਿਸ਼ੇਲ (Mitchell) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪਤੀ ਦੇ ਜਿਉਂਦੇ ਹੋਏ ਹੋਰ ਆਦਮੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਅਧਿਕ ਆਦਮੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਕਹਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ।’’

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ, ਵਿਆਹ ਦਾ ਉਹ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਦੇ ਕਈ ਪਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹਕ ਅਤੇ ਲਿੰਗਕ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦੋਪਦੀ ਦੇ ਪੰਜ ਪਤੀ ਸਨ । ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ-
(a) ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ (Fraternal Polyandry)
(b) ਅ-ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ (Non-Fraternal Polyandry) ।

(a) ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ (Fraternal Polyandry) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਭਰਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਇਹ ਭਰਾ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ ਹੀ ਗੋਤ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਰਾ ਉਸ ਪਤਨੀ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਵੀ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਉੱਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਵੀ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਘਰ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਵੱਡੇ ਭਾਈ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਘਰ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੀ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਭਾਈ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਉੱਤੇ ਸਿਰਫ ਆਪਣਾ ਹੀ ਅਧਿਕਾਰ ਜਮਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਘਰ ਤੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਜਾਇਦਾਦ ਤੋਂ ਬੇਦਖਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਦੀ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਖਸ ਕਬੀਲੇ ਅਤੇ ਅਸਾਮ, ਨੀਲਗਿਰੀ, ਲੱਦਾਖ ਆਦਿ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(b) ਅ-ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ (Non-Fraternal Polyandry) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਪਤੀ ਤਾਂ ਕਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭਰਾ ਜਾਂ ਇੱਕ ਹੀ ਗੋਤ ਦੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਥਾਂਵਾਂ ਉੱਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਪਤਨੀ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪਤੀ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਫਿਰ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਹੋਰਾਂ ਪਤੀਆਂ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਪਤੀ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਹੋਰ ਪਤੀ ਉਸ ਨਾਲ ਲਿੰਗਕ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ । ਗਰਭਵਤੀ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਪਤੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਤੀਰ ਕਮਾਨ ਭੇਂਟ ਕਰੇਗਾ ਉਸ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਦਾ ਪਿਤਾ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਸਾਰੇ ਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਅਧਿਕਾਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਨਿਸ਼ਚਤ ਸਮਾਂ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਤਨੀ ਆਪਣੇ ਅਗਲੇ ਪਤੀ ਦੇ ਕੋਲ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਪਤਨੀ ਦੀ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਪਤਨੀ ਦੇ ਹੀ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਿਤਾ ਹੋਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵਾਰਵਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਾਰਨ (Causes of Polyandry) –

(1) ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ-ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਹੋਣਾ ਹਰੇਕ ਆਦਮੀ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਇਹ ਇੱਛਾ ਕਿਵੇਂ ਪੁਰੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਈ । ਕਈ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜੰਮਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣਾ ਪਿਆ ।

(2) ਵੱਧ ਕੰਨਿਆ ਮੁੱਲ-ਕੁੱਝ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਢਿਆਹ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਨਿਆ ਮੁੱਲ (Bride Price) ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕੰਨਿਆ ਮੁੱਲ ਇੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਕੰਨਿਆ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਰੇ ਭਰਾ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਕੰਨਿਆ ਦਾ ਮੁੱਲ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਲੜਕੀ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(3) ਗਰੀਬੀ-ਗ਼ਰੀਬੀ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ । ਕਈ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਅਤੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾਵਾਰ ਘੱਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਕਈ ਵਿਅਕਤੀ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਘਰ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਲਈ ਜੀਵਿਕਾ ਕਮਾਉਣੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਇੱਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।

(4) ਵੱਧ ਜਨਸੰਖਿਆ-ਕਈ ਵਾਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਕਰਕੇ ਵੀ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਘੱਟ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬੱਚੇ ਘੱਟ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਥਾਂਵਾਂ ਉੱਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਨਾ ਮਿਲਦੀ ਹੋਵੇ ਉੱਥੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ਕਾਫ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਚਲਦੀ ਹੈ ।

(5) ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ-ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੀ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੋਈ । ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ੀ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਘਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਵੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਚਾਹੀਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਪਤੀ ਘਰ ਰਹਿ ਕੇ ਪਤਨੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ।

(6) ਸੰਪੱਤੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ – ਪੈਤ੍ਰਿਕ ਸੰਪੱਤੀ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੋਈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੈ ਉੱਥੇ ਪੈਤਿਕ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਵੰਡ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਈ ਆਦਮੀ ਮਿਲ ਕੇ ਔਰਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਕਿ ਵੱਧ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਵੰਡ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਵੇ ।

ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਲਾਭ (Merits of Polyandry)-

1. ਉੱਚਾ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਲਾਭ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਆਕਾਰ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਕੋਈ ਬੋਝ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ । ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਦੇ ਕਈ ਪਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਖ਼ਰਚ ਇੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਧਨ ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਧਨ ਨਾਲ ਉਚੇਰਾ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

2. ਸੀਮਿਤ ਜਨਸੰਖਿਆ – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਸੀਮਿਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਤੀ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਸੀਮਿਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਸੀਮਿਤ ਜਾਂ ਘੱਟ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

3. ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਘੱਟ ਹੋਣਾ – ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ (ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਲੜਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕਲੇਸ਼ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਪਤਨੀ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਜੇਕਰ ਹੁੰਦਾ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਨਾਂ-ਮਾਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

4. ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਹੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ – ਜੇਕਰ ਬੱਚੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣਗੇ ਜਾਂ ਪਤਨੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣਗੀਆਂ ਤਾਂ ਹਰੇਕ ਪਤਨੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਤਾਂ ਫਿਕਰ ਕਰੇਗੀ ਪਰ ਦੂਜੇ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵੱਲ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗੀ ਜਿਸ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇਗੀ । ਪਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮਾਂ ਵੀ ਇੱਕ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਹੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ (Demerits of Polyandry)-

1. ਅਨੈਤਿਕਤਾ – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਕਾਰਨ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਹੀ ਪਤੀ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਹੋਰ ਪਤੀਆਂ ਦਾ ਉਸ ਉੱਪਰ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਲਿੰਗਕ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਆਦਮੀ ਦੀ ਲਿੰਗਕ ਇੱਛਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਇਸ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।ਉਹ ਅਧੂਰੀ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਇਸ ਇੱਛਾ ਦੀ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਲਈ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੇਸ਼ਯਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

2. ਬਿਮਾਰੀਆਂ – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਮਰਦਾਂ ਨਾਲ ਲਿੰਗਕ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗੁਪਤ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਹੋਣ ਦਾ ਖਤਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਏਡਜ਼ ਵੀ ਇਸ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ । ਔਰਤ ਦੀ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕਾਫੀ ਮਾੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

3. ਘੱਟ ਜਨਸੰਖਿਆ – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਘੱਟ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਜ਼ਾ ਕਰਕੇ ਜਨਮ ਦਰ ਵੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

4. ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ – ਇਹ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉੱਥੇ ਲੜਕਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਲੜਕੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਔਰਤ ਆਦਮੀ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਅੰਤਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਵਿਚ ਆ ਰਹੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਝੌਤਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਹੈ (Marriage is now considered as Social Contract) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜੋ ਪੁਰੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਤੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਹੁਣ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਝੌਤਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਵਿਚ ਬਣ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਤੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜੇਕਰ ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਨਾ ਵਧਾਉਣਾ ਚਾਹੇ ਤੇ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਬਣ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਦੇ ਵੀ ਤੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

2. ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਲੋਂ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ ਪਰਿਵਰਤਨ (Changes brought about by laws) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਸਦਾ ਇਕ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ | ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਗਏ । ਵਿਆਹ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਗਏ । 1955 ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਵਿਆਹ ਕਾਨੂੰਨ (Hindu Marriage Act, 1955) ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ।

ਬਹੁਵਿਆਹ ਉੱਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਇਕ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਹੀ ਆਦਰਸ਼ ਵਿਆਹ ਦਾ ਹੀ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਗੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਲਈ ਉਮਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਇਸ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਲਈ ਸਜਾ ਦਾ ਪ੍ਰਾਵਧਾਨ ਵੀ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਜਿਹੀਆਂ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਗਏ ।

3. ਤਲਾਕ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ (Right to Divorce) – ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਨੂੰਨ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਤਲਾਕ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ | ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂਕਿ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੁੱਖੀ ਅਤੇ ਤਨਾਵ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਨਾ ਕਰ ਸਕਣ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤ ਨੀਵੀਂ ਸੀ । ਮਰਦ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲਤ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਇਸ ਗ਼ਲਤ ਵਿਵਹਾਰੀ ਅਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰੀ ਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਬਤੀਤ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ । ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਔਰਤ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਉੱਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ । ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਔਰਤ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਵੈ ਨਿਰਭਰ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਤਲਾਕ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਤਾਕਿ ਉਹ ਤਨਾਵ ਵਾਲੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋਕੇ ਅਤੇ ਤਲਾਕ ਲੈਕੇ ਸੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰ ਸਕਣ ।

4. ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਆਏ ਪਰਿਵਰਤਨ (Changes due to development of education) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵੱਲ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਸਿਰਫ ਉੱਪਰ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨ ਵਰਣ ਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਨੀਵੇਂ ਵਰਣ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਲੈਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਗਾਂ ਦੇ ਲਈ ਖੋਲ ਦਿੱਤੇ । ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਉਹ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਗਈ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਵੈ ਨਿਰਭਰ ਹੋਣ ਲੱਗ ਗਈ । ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਮਰ ਵੱਧ ਗਈ ।ਉਹ ਵਿਆਹ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ । ਆਪ ਹੀ ਲੈਣ ਲੱਗ ਗਈ । ਹੁਣ ਤਾਂ ਪੜੇ ਲਿਖੇ ਬੱਚੇ ਆਪ ਹੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

5. ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਏ ਪਰਿਵਰਤਨ (Changes due to the change in the status of women) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤ ਨੀਵੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸਰੂਪ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਇਆ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਔਰਤ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਆਦਮੀਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸਨੂੰ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਜੁਲਮ ਸਹਿਣ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਉਹ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਵੈ ਨਿਰਭਰ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਹੁਣ ਉਹ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਆਪ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਉਸਨੂੰ ਤਲਾਕ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹੁਣ ਉਹ ਪਤੀ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਵੈ ਨਿਰਭਰ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਮਰ ਕਾਫੀ ਵੱਧ ਗਈ ਹੈ । ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕਾਫੀ ਚੰਗੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਤਲਾਕ ਦੀ ਦਰ ਵੱਧ ਗਈ ਹੈ । ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਲਗਭਗ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ।

6. ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ ਵਿਆਹ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਬਦਲਿਆ ਹੋਇਆ ਨਜਰੀਆ (Changed point of view of people toward arranged marriage) – ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੋ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹੀ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਪੱਕਾ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਵਿਆਹ ਦੇ ਲਈ ਮੁੰਡਾ ਜਾਂ ਕੁੜੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਜੋ ਬਜੁਰਗਾਂ ਨੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਉਸੇ ਨੂੰ ਹੀ ਮੰਨਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪਸੰਦ ਨਾ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਸ ਪਤੀ ਜਾਂ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਬਤੀਤ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ । ਪਰ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਹ ਨਜ਼ਰੀਆ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ । ਲੋਕ ਹੁਣ arranged marriage ਦੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿਆਹ ਜਾਂ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਮੁੰਡਾ ਅਤੇ ਕੁੜੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਤੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਵੀਂ ਪੀੜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਨਜ਼ਰੀਆ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਚਾਹੇ ਸਹੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ, ਸੋਚ, ਨਜ਼ਰੀਏ ਆਦਿ ਨੂੰ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਮ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਕ ਨਵੇਂ ਜੰਮੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੱਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

1. ਜੈਵਿਕ ਕੰਮ (Biological Functions) – ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੈਵਿਕ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ

(i) ਲੈਂਗਿਕ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ (Satisfaction of sexual desire) – ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਹੀ ਲੈਂਗਿਕ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹੈ । ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕੰਮ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚਲਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਸਮਾਜ ਚਲਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤਕ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮਾਨਸਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਵਾਰੀ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਦੇਸ਼ ਹੀ ਲੈਂਗਿਕ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹੈ ।

(ii) ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ (To produce children) – ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮਾਜ ਦੀ ਨਸਲ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਹ ਹੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਰਿਵਾਰ ਤਾਂ ਹੀ ਪੂਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੂਰਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ । ਵਿਅਕਤੀ ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੂਰਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਜਦੋਂ ਤਕ ਬੱਚੇ ਨਾ ਹੋਣ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਜੈਵਿਕ ਕੰਮ ਹੈ ।

(iii) ਰਹਿਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਨਾ (To arrange shelter to live) – ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਅਰਾਮ ਕਰੇ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿ ਸਕੇ । ਚਾਹੇ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾਵਾਂ, ਹੋਟਲਾਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਜੋ ‘ ਪਿਆਰ, ਹਮਦਰਦੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਘਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਹੋਟਲਾਂ, ਧਰਮਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ । ਘਰ ਤਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਲਈ ਇਕ ਸਵਰਗ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੋ ਆਰਾਮ ਘਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

(iv) ਭੋਜਨ, ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ (Solution of meal, home and cloth) – ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਲਈ ਘਰ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਕੰਮ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਉਹ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਸਹਿਤ ਰਹਿ ਸਕੇ । ਚਾਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਹੋਟਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਲਈ ਘਰੇ ਸਵਰਗ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਜੋ ਆਰਾਮ ਘਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦਾ । ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਤਿੰਨ ਚੀਜ਼ਾਂ ਜਿਊਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ, ਉਹ ਹਨ ਭੋਜਨ, ਮਕਾਨ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪਰਿਵਾਰ ਵਲੋਂ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੈਂਬਰ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਲਈ ਮੌਲਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋ ਸਕਣ ।

2. ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਜ (Economical functions) – ਆਰਥਿਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਹੈ ! ਪਰਿਵਾਰ ਹੇਠ ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ-

(i) ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ (Taking care of property) – ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਇੱਕ ਪੀੜੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਵੰਡ ਸਿਰਫ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਵੰਡ ਮੁੰਡੇ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਵੰਡ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵੰਡ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੁਖੀ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸੰਪੱਤੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੰਡਣੀ ਹੈ, ਕਿਸ-ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਸੰਪੱਤੀ ਮਿਲੇਗੀ ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਆਮਦਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ (Provision of Income) – ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਪੈਸੇ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਪੈਸੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਮੁਖੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਚਾਹੇ ਪਤੀ ਅਤੇ ਪਤਨੀ ਦੋਵੇਂ ਮਿਲ ਕੇ ਪੈਸੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੇ ਹੋਣ ਪਰ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਪੈਸੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ, ਖਾਣ, ਪੀਣ, ਰਹਿਣ, ਪਾਉਣ ਆਦਿ ਲਈ ਪੈਸੇ ਦੀ ਲੋੜ ਪਰਿਵਾਰ ਪੂਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਆਰਥਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੈ ।

(iii) ਕਿਰਤ ਵੰਡ (Division of Labour-ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਔਰਤਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਸਾਂਭਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਚਾਹੇ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਬਾਹਰ ਪੈਸੇ ਕਮਾਉਣ ਜਾਂ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਆਦਮੀ ਪੈਸੇ ਕਮਾਉਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਉੱਪਰ ਹੀ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਬੋਝ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ । ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

3. ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਕਾਰਜ (Psychological functions) – ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਜ ਹੈ। ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਕਾਰਜ । ਇਹ ਇੱਕ ਮੌਲਿਕ ਅਤੇ ਸਰਬਵਿਆਪਕ ਕਾਰਜ ਹੈ । ਕਈ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਪਿਆਰ, ਹਮਦਰਦੀ, ਸਨੇਹ, ਸਹਿਯੋਗ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੰਨਿਆ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਗੁੜੇ ਅਤੇ ਨਿੱਘੇ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਕਈ ਭਾਵਨਾਵਾਂ; ਜਿਵੇਂ ਪਿਆਰ, ਸਨੇਹ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪਿਆਰ, ਹਮਦਰਦੀ ਆਦਿ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਸਿਰਫ਼ ਲਿੰਗਕ ਸੰਬੰਧ ਹੀ ਸਥਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਬਲਕਿ ਉਹ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿ ਕੇ ਆਪਣਾ ਸੁੱਖਦੁੱਖ ਵਟਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ, ਹਮਦਰਦੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਜੇਕਰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਸਹੀ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਭੁੱਖ, ਪਿਆਸ ਆਦਿ ਦੀ ਹੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਬਲਕਿ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਿਆਰ, ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਜਿਹੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਭ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਬੁੱਢੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੁੱਖ ਸ਼ਾਂਤੀ ਰੱਖਣਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ।

4. ਸਮਾਜਿਕ ਕੰਮ (Social Functions) – ਜੈਵਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਰਿਵਾਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

(i) ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਣ (Socialization of children) – ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਣ ਕਰਨ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਬੱਚਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਚੰਗੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇਕ ਚੰਗਾ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸਥਾਪਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਬੱਚਾ ਜਦੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੀ ਭੁੱਖ-ਪਿਆਸ ਜਿਹੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਹੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਭੁਮਿਕਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਪਦ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਦਿੱਤਾ। ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਹਸਤਾਂਤਰਣ (Protection and transmission of culture) – ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਅੱਜ ਤਕ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਹ ਉਸਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਹਸਤਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਹਰੇਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪੀੜੀ ਨੂੰ ਚੰਗੀਆਂ-ਚੰਗੀਆਂ ਆਦਤਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਮੁੱਲ, ਆਦਰਸ਼ ਆਦਿ ਸਿਖਾਵੇ । ਬੱਚੇ ਚੇਨਤ ਜਾਂ ਅਚੇਤਨ ਮਨ ਨਾਲ ਇਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਉਹੀ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸਿੱਖਦੇ ਅਤੇ ਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਦੇ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੁੱਝ ਆਦਰਸ਼, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੱਚਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵੱਲ ਹਸਤਾਂਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

(iii) ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਵਿਕਾਸ (Development of personality) – ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਬੱਚਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਆਦਰਸ਼, ਮੁੱਲ ਆਦਿ ਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਣ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਗਲਤ ਆਦਤਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਚੰਗੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਸਵੈ: ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਬੱਚੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਿਆਰ, ਸਹਿਯੋਗ, ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ, ਹਮਦਰਦੀ ਆਦਿ ਅਤੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਉਸਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਹੋਰ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(iv) ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ (To provide status to Individual) – ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਚਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਕਿਹੜੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਰਥਾਤ ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਉਹ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਹੀ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਰਾਜੇ ਵਰਗੀ ਇੱਜਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬ ਦੇ ਘਰ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਨਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਇੱਜਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਗਰੀਬ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨੀਵੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਚਾਹੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਅਰਜਿਤ ਕਰਨ ਲੱਗ ਗਏ ਹਨ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਅੱਜ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਤ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । | ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

5. ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮ (Religious Functions) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਦਾ ਕੰਮ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਕਰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇਹ ਕੰਮ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਸਿੱਖਿਆ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਹੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਤਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਤਾਂ ਵਿਆਹ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਈ ਯੱਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਪਤਨੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੁਰਾ ਕੀਤਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸੈਂਕੜੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਪੂਰੇ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਧਰਮ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿਚ ਵੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਿਆਰ, ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ, ਨੈਤਿਕਤਾ, ਤਿਆਗ, ਸਹਿਯੋਗ, ਹਮਦਰਦੀ ਆਦਿ । ਧਰਮ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ, ਨਿਯਮਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਦੱਸਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਦੱਸਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਲਈ ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

6. ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕੰਮ (Political Functions) – ਪਰਿਵਾਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਵਿਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਸਮਾਜ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੁਖੀਆ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੇਂਡੂ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭੂਮਿਕਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਸਥਿਰ ਸਨ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਅਸੰਗਠਿਤ ਹੋਣ ਵਿਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੱਥਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਚੰਗਾ ਇਨਸਾਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਚੰਗਾ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

7. ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਕੰਮ (Recreational functions) – ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਘਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬੱਚੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਖੇਡਦੇ ਹਨ, ਪਤਨੀ ਉਸ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਥਕਾਵਟ ਵੀ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ | ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਜੋ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ ਸਾਰਾ ਕੁੱਝ ਘਰ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਦੱਸਦੇ ਸਨ । ਬੱਚੇ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਦਾਦਾਦਾਦੀ ਤੋਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਆਪਣਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੀ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਚਾਹੇ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਏ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰੇਡੀਓ, ਟੀ.ਵੀ. ਸਿਨੇਮਾ ਆਦਿ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਅੱਜ ਵੀ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਗੋਤਰ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ? ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-ਗੋਤ ਨੂੰ ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹ ਵਿਕਾਸ ਕਰਕੇ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਗੋਤ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਾਤਾ ਜਾਂ ਪਿਤਾ ਦੇ ਅਨੁਰੇਖਿਤ ਖੂਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਗੋਤ ਖੂਨ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਕਿਸੇ ਸਾਂਝੇ ਪਰਵਜ ਦੇ ਇਕ ਰੇਖਕੀ ਸੰਤਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਇਕ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਂਝੇ ਪੁਰਵਜ ਕਾਲਪਨਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਗੋਤ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਪੂਰਵਜ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਜਾਂ ਉਸ ਗੋਤ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਗੋਤ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਉਸ ਪੂਰਵਜ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਰੱਖ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗੋਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਚਲਦੀ ਹੈ ਮਤਲਬ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੇ ਗੋਤ ਇੱਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋਣਗੇ । ਇਹ ਇੱਕ ਪੱਖੀ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਮਾਤਾ ਦੀ ਗੋਤ ਅੱਡ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਗੋਤ ਵੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਗੋਤ ਬਾਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਕੋ ਹੀ ਗੋਤ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।

ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (Definitions)

ਰਿਵਰਜ਼ (Rivers) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਗੋਤ ਵਿੱਚ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਇੱਕ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹੀ ਵਿਭਾਜਨ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਕੁੱਝ ਸਾਂਝੇ ਬੰਧਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਬੰਧਨ ਦਾ ਆਕਾਰ ਇੱਕ ਸਾਂਝੇ ਪੂਰਵਜ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਜਾਂ ਵੰਸ਼ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼, ਇੱਕ ਸਾਂਝਾ ਟੋਟਮ ਜਾਂ ਇੱਕ ਸਾਂਝੇ ਭੂ-ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।”

ਮਜੂਮਦਾਰ (Majumdar) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇਕ ਕਲੈਨ ਜਾਂ ਸਿਬ ਅਕਸਰ ਕੁੱਝ ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਜੁੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਆਪਸੀ ਉਤਪੱਤੀ ਇੱਕ ਕਲਪਿਤ ਪੂਰਵਜ ਤੋਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖ ਵਾਂਗ, ਪਸ਼ੂ, ਦਰੱਖ਼ਤ, ਪੌਦਾ ਜਾਂ ਨਿਰਜੀਵ ਵਸਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।”

ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਗੋਤ ਇੱਕ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡਾ ਖ਼ਨ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗੋਤ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੂਰਾ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੋਤਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਰੂਪ ਅਤੇ ਕੰਮ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਗੋਤ ਜਾਂ ਤਾਂ ਮਾਤਰ ਵੰਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪਿਤਰ ਵੰਸ਼ੀ, ਮਤਲਬ ਕਿ ਬੱਚੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਪਿਤਾ ਦੀ ਗੋਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮਾਤਾ ਦੀ ਗੋਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰ । ਇੱਕ ਗੋਤ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਮਤਲਬ ਵਿਆਹ ਗੋਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੇ ਗੋਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

ਗੋਤ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ (Characteristics of Clan)

1. ਇਕ ਪੱਖੀ (Unilateral) – ਗੋਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਪੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਕਦੇ ਵੀ ਦੋ ਪੱਖੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ । ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਗੋਤ ਜਾਂ ਪਿਤਰ ਵੰਸ਼ੀ ਸਮੂਹ ਹੋਵੇਗਾ ਜਾਂ ਮਾਤਰ ਵੰਸ਼ੀ ਸਮੂਹ । ਪਿਤਰ ਵੰਸ਼ੀ ਸਮੁਹ ਤੋਂ ਮਤਲਬ ਕਿ ਉਹ ਬੱਚਾ ਪਿਤਾ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਮਾਤਰ ਵੰਸ਼ੀ ਤੋਂ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮਾਤਾ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪੱਖੀ ਹੋਵੇਗਾ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਉਂ ਨਹੀਂ ।

2. ਸਾਂਝਾ ਪੂਰਵਜ (Common Ancestor) – ਗੋਤ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਂਝਾ ਪੂਰਵਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਚਾਹੇ ਉਸ ਪੂਰਵਜ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਹ ਸਾਂਝਾ ਪੂਰਵਜ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਲਪਨਾ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਉਹ ਪੁਰਵਜ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਕਲਪਿਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

3. ਗੋਤ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਵੰਸ਼ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ (Membership of Clan depends upon Lineage) – ਗੋਤ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਵੰਸ਼ ਪਰੰਪਰਾ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਚਾਹੇ ਪਿਤਰ ਵੰਸ਼ੀ ਜਾਂ ਮਾਤਰ ਵੰਸ਼ੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਗੋਤ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਹ ਉਸਦੀ ਇੱਛਾ ਉੱਤੇ ਵੀ ਆਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਹ ਤਾਂ ਜਨਮ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਸ ਗੋਤ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਉਸਦਾ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਸ ਗੋਤ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ | ਉਸੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

4. ਬਾਹਰ ਵਿਆਹੀ ਸਮੂਹ (Exogamous Group) – ਗੋਤ ਇੱਕ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹੀ ਸਮੂਹ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਇੱਕ ਹੀ ਗੋਤ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ । ਇਹ ਵਰਜਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗੋਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਇੱਕ ਸਾਂਝੇ ਅਸਲੀ ਜਾਂ ਕਲਪਿਤ ਪੁਰਵਜ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਜ਼ਾ ਕਰਕੇ ਉਸ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਭੈਣ ਭਾਈ ਹੋਏ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਵਰਜਿਤ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਆਪਣੀ ਗੋਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੀ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

5. ਹਰ ਗੋਤ ਦਾ ਨਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Each Clan has a name) – ਹਰ ਗੋਤ ਦਾ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਨਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਇਹ ਨਾਮ, ਪਸ਼ੂ, ਦਰੱਖ਼ਤ, ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਸਤੂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਵੀ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨਭੂ-ਭਾਗੀ ਨਾਮ, ਟੋਟਮ ਵਾਲੇ ਨਾਮ, ਉਪਨਾਮ, ਰਿਸ਼ੀ ਨਾਮ ।

6. ਗੋਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਇੱਕ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ (Member of a clan do not live at one place) – ਗੋਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕੋ ਹੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਣ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਸਾਂਝਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 11 ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 11 ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ

ਵਸਤੁਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Objective Type Questions
I. ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Multiple Choice Questions :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਕ੍ਰਿਤੀ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
(a) ਵਿਅਕਤੀਗਤ
(b) ਸਮੂਹਿਕ
(c) ਸਮਾਜਿਕ
(d) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਸਮਾਜਿਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(a) ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ
(b) ਸਮੂਹਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ
(c) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ
(d) ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(a) ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ
(b) ਸਮੁਹਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ
(c) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ
(d) ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉਸ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜਾ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕਦਮ ਅਤੇ ਅਚਨਚੇਤ ਹੋ ਜਾਏ ?
(a) ਪ੍ਰਗਤੀ
(b) ਵਿਕਾਸ
(c) ਕ੍ਰਾਂਤੀ
(d) ਉਦਵਿਕਾਸ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਕ੍ਰਾਂਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਉਸ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜਾ ਸਾਡੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਾਭਦਾਇਕ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰੇ ?
(a) ਉਦਵਿਕਾਸ
(b) ਪ੍ਰਗਤੀ
(c) ਸ਼ਾਂਤੀ
(d) ਵਿਕਾਸ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਪ੍ਰਗਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜਦੋਂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਤੱਥ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(a) ਉਦਵਿਕਾਸ
(b) ਕ੍ਰਾਂਤੀ
(c) ਵਿਕਾਸ
(d) ਪ੍ਰਗਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਉਦਵਿਕਾਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਪਿਛੜੇਪਨ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਕਿਸਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ?
(a) ਮੈਕਾਈਵਰ
(b) ਜਿੰਸਬਰਗ
(c) ਆਗਬਰਨ
(d) ਵੈਬਰ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਆਗਬਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੱਸੋ ।
(a) ਅਚਾਨਕ ਨਤੀਜੇ
(b) ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ
(c) ਤੇਜ਼ ਪਰਿਵਰਤਨ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

II. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ Fill in the blanks :

1. ……………………….. ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਰਤਨ

2. ……………………. ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਪਰਿਵਰਤਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਦਵਿਕਾਸ

3. ……………………… ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਕ੍ਰਾਂਤੀ

4. …………………. , …………….. ਅਤੇ ………………….. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਸੋਮੇਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਢ, ਖੋਜ, ਪ੍ਰਸਾਰ

5. ………………….. ਉਹ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਤੱਤ ਇੱਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਤੱਕ ਫੈਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਸਾਰ

6. ਜਦੋਂ ਅਸੀ ਆਪਣੇ ਇੱਛਤ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵੱਲ ਵੱਧਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ …………………….. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਗਤੀ ।

III. ਸਹੀ/ਗ਼ਲਤ True/False :

1. ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤੇਜ਼ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

2. ਪਸਾਰ ਨਾਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਤੱਤ ਨਹੀਂ ਫੈਲਦੇ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

3. ਕਾਢ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

4. ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਘੱਟਣ-ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

5. ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

6. ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨਾਲ ਸਾਰੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

IV. ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ/ਲਾਈਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉੱਤਰ One Word/line Question Answers :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭੂਗੋਲਿਕ ਕਾਰਕ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਭੂਚਾਲ, ਹੜ੍ਹ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀ ਨਹੀਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਕਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਕਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ-ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਕਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਕਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਉਦਵਿਕਾਸ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਤੱਥ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਤੇ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਉਦਵਿਕਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪ੍ਰਤੀ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਜਿਹੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਜੋ ਸਾਡੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਅਤੇ ਲੱਛਣਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਣ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲਾਭਦਾਇਕ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਗਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੇ ਲਈ ਅਚਾਨਕ ਅਤੇ ਇਕਦਮ ਪਰਿਵਤਰਨ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨਾਲ ਤੇਜ਼ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਅਚਾਨਕ ਨਤੀਜੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਗੋਲਿਕ ਕਾਰਕ, ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ, ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਕ, ਤਕਨੀਕੀ ਆਦਿ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਨ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੋਂਸ (Jones) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਢੰਗਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਗਏ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੇ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਹੈ ।”

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਾਜ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਿਰਿਤੀ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ ।
2. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਭੱਵਿਖਬਾਣੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਕਿਵੇਂ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ । ਇਹ ਅੰਤਰ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰਕੇ ਹੀ ਪਤਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉਦਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਸੂਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਦਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਸਤਰ ਨਾਲ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਾਂ-
ਉਦਵਿਕਾਸ = ਗੁਣਾਤਮਕ ਪਰਿਵਰਤਨ + ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ + ਨਿਰੰਤਰਤਾ + ਦਿਸ਼ਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਭੂਗੋਲਿਕ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਕ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ ।
3. ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਅਰਥ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਰਤਨ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ । ਇਸ ਦੁਆਰਾ ਸਾਨੂੰ ਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਾਏ ਗਏ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਅਰਥ ਉਸ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਾਡੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ, ਸੰਬੰਧਾਂ, ਵਿਵਹਾਰਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚੇ, ਆਦਿ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ।
ਉੱਤਰ-

• ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਰਬਵਿਆਪਕ ਹੈ (Social Change is Universal) – ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹਰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਹਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨਿਰੰਤਰ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਾਜ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਜਿੱਥੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਪਾਚੀਨ ਸਮਾਜ ਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਦੋਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
• ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਗਤੀ ਅਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ (Rate of Social Change is not uniform) – ਭਾਵੇਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਰਬ-ਵਿਆਪਕ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਦੀ ਗਤੀ ਵਿਭਿੰਨ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਤੇ ਇਸ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਹੌਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਿਤੇ ਤੇਜ਼ । ਜਿਵੇਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਾਫ਼ੀ ਧੀਮੀ ਹੈ ।
• ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।
• ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਈ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਆਕਰਸ਼ਣ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਸਿਰਫ ਇਕ ਹੀ ਕਾਰਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦਾ ਹੈ ।
• ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਤੇ ਇਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿਚ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕਰਨੀ ਅਸੰਭਵ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਹੱਲ ਬਾਰੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚੋਂ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ਜਾਂ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ । ਪਰੰਤੂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਅਸਥਿਰ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਕਾਰਨ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਠੀਕ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕੇ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਵੇਖ ਹੀ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਜੇ ਤਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਹਨ-

1. ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕ (Technological Factor)
2. ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਕਾਰਕ (Cultural Factor)
3. ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਕਾਰਕ (Biological Factor)
4. ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ (Demographic Factor)
5. ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਕਾਰਕ (Psychological Factor)
6. ਸਿੱਖਿਅਕ ਕਾਰਕ (Educational Factor)
7. ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਕ (Economic Factor) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਮ ਵਿਕਾਸ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਕੂਮ ਵਿਕਾਸ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ । ਸ਼ਬਦ ਕ੍ਰਮਵਿਕਾਸ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ (Evolution) ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ (Evolvere) ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ । ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਫੈਲਣਾ । ਕ੍ਰਮ ਵਿਕਾਸੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਉਸ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਵਾਧੇ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗ਼ਮ ਵਿਕਾਸੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਜਿਹਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਨਿਰੰਤਰ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਧਾਰਨ ਤੋਂ ਜਟਿਲ ਵੱਲ ਜਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕੁਮਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਮ ਵਿਕਾਸ ਨਿਰੰਤਰ ਪਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਗਾਤਾਰ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਕੂਮ ਵਿਕਾਸੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿਚ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ, ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਮਵਿਕਾਸ ਉੱਪਰ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਕੋਈ ਬਾਹਰੀ ਦਬਾਅ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਬਲਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਅੰਦਰੂਨੀ ਗੁਣ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ।
4. ਕੁਮਵਿਕਾਸੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਾਧਾਰਨ ਤੋਂ ਜਟਿਲਤਾ ਵੱਲ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕ੍ਰਾਂਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਂਤੀ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਇਕ ਕਿਸਮ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਤਾਂ ਪੈਂਦਾ ਹੀ ਹੈ ਪਰ ਭਵਿੱਖ ਤੱਕ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਅਸਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਈ ਵਾਰੀ ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਮਾਜ ਵਿਘਟਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਉੱਤੇ ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਭਾਂਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਚਾਨਕ ਤੇ ਇਕਦਮ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਉੱਤੇ ਬਾਹਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨਾਲ ਇਕੱਦਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਹੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਇਕਦਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਅਚਨਚੇਤ ਸਿੱਟੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ।
2. ਭਾਂਤੀ ਨਾਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਭਾਗਾਂ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਭੌਤਿਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਅਭੌਤਿਕ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਇਕ ਚੇਤਨ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਅਚੇਤਨ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਵਿਚ ਚੇਤਨ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਚਲਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਰਾਜ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵਿਚ ਹਿੰਸਕ ਜਾਂ ਅਹਿੰਸਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਵੀਂ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇਕਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ | ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਏਕਤਾ ਤੇ ਅਖੰਡਤਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਤੀ ਕਈ ਵਾਰ ਇਹਨਾਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਇਹਨਾਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਘਟਨ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਵਿਘਟਨ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਈ ਬੁਰਾਈਆਂ ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ, ਬਾਲ ਵਿਆਹ, ਛੂਤ-ਛਾਤ ਆਦਿ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਘਟਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਇਤਿਹਾਸ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹ ਕਾਰਨ ਵਰਤਮਾਨ ਰਾਜ ਦੀ ਸੱਤਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਰਾਜ ਦੀ ਸੱਤਾ ਇੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਮਨਮਰਜ਼ੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਖਿਆਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ | ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੇ ਦੱਬਣ ਕਾਰਨ ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਹ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹੀ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਸਮਾਂ ਆਉਣ ਉੱਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਈ ਵਾਰੀ ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਨ ਵੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਦੋ ਵਰਗ ਰਹੇ ਹਨ । ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਵਰਗ ਆਪਣੇ ਪੈਸੇ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੱਤਾ ਦੇ ਬਲ ਉੱਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਕੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਨੂੰ ਦੋ ਵੇਲੇ ਦੀ ਰੋਟੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਤੇ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਰਥਿਕ ਅੰਤਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਐਸ਼ੋ ਇਸ਼ਰਤ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੂੰ ਦੋ ਵਕਤ ਦੀ ਰੋਟੀ ਵੀ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਇਸ ਗਰੀਬੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣਾ ਚਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਵਿਚ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਕਾਂਤੀ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਨ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਵਿਕਾਸ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਖੱਲੇ ਆਕਾਰ ਵੱਲ ਵੱਧਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਵਿਕਾਸ ਅਜਿਹਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਨ ਤੇ ਵਿਭੇਦੀਕਰਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਚੀਜ਼ ਜਿਸਦਾ ਅਸੀਂ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉੱਨਤੀ ਵੱਲ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵਿਕਾਸ ਇੱਕ ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ।
2. ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਇੱਕ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਵਿਕਾਸ ਸਰਲਤਾ ਤੋਂ ਜਟਿਲਤਾ ਵੱਲ ਵੱਧਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ । (iv) ਵਿਕਾਸ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮਾਪਦੰਡ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਜਦੋਂ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਨਤਾ ਜਾਂ ਬਰਾਬਰੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬਾਲਗਾਂ ਨੂੰ ਵੋਟ ਦੇਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ ।
3. ਜਦੋਂ ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਰਾਬਰ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ ।
4. ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪੈਸੇ ਜਾਂ ਪੂੰਜੀ ਦੀ ਬਰਾਬਰ ਵੰਡ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦਾ ਸੂਚਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਗਬਰਨ (Ogbum) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਤਕਨੀਕ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਅਨੁਕੂਲਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬਦਲਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨਾਲ ਜੋ ਅਨੁਕੂਲਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਅਕਸਰ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।’’

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਤਕਨੀਕ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਤਕਨੀਕ ਕਰਕੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਏ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਕਰਕੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਉਹਨਾਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵੱਸ ਗਏ ਹਨ । ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਵਾਸਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਬਸਤੀਆਂ ਵਸੀਆਂ । ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਬਸਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਦੇ ਲਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਦੁਕਾਨਾਂ ਤੇ ਬਜ਼ਾਰ ਖੁੱਲ ਗਏ । ਫਿਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਲਈ ਹੋਟਲ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਏ, ਸਕੂਲ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਏ, ਵਪਾਰਕ ਕੰਪਨੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈਆਂ, ਦਫ਼ਤਰ ਬਣ ਗਏ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਹਨਾਂ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਵੱਧ ਗਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਵਿਚ ਤਕਨੀਕ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੱਥ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਤਕਨੀਕ ਦਾ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ।
ਉੱਤਰ-
ਤਕਨੀਕ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਸੁਧਾਰਨ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ ਹੈ । ਤਕਨੀਕ ਦੇ ਵੱਧਣ ਕਰਕੇ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਹੋਇਆ ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਲੈਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਸਿੱਖਿਆ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਆਰਥਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮਰਦਾਂ ਨਾਲ ਮੋਢੇ ਨਾਲ ਮੋਢਾ ਮਿਲਾ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ! ਉਹ ਦਫ਼ਤਰਾਂ, ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਪੈਸੇ ਕਮਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਔਰਤਾਂ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਬੋਝ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਗਿਆ ਹੈ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਹਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ, ਘਰ ਦੀ ਸਫਾਈ ਕਰਨ, ਬਰਤਨ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਆਟਾ ਗੁੰਨਣ ਦੀਆਂ ਵੀ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਆ ਗਈਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਾਫੀ ਘੱਟ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਤਕਨੀਕ ਕਰਕੇ ਹੀ ਮੁਮਕਿਨ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਤਕਨੀਕ ਦਾ ਵਿਆਹ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰੰਤੂ ਤਕਨੀਕ ਦੇ ਵੱਧਣ ਕਰਕੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਅੱਗੇ ਆਏ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਵਿਆਹ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਨਾ ਰਹਿ ਕਿ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਝੌਤੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਦੀ ਨੀਂਹ ਸਮਝੌਤੇ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸਮਝੌਤਾ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਟੁੱਟ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਵਿਆਹ ਦੀ ਚੋਣ ਦਾ ਖੇਤਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਾਤ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ ਤਾਂ ਉਹ ਵੱਖ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਔਰਤਾਂ ਆਰਥਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਆ ਗਈਆਂ ਹਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਦਮੀਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੀਆਂ । ਉਹ ਹੁਣ ਆਦਮੀਆਂ ਉੱਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਤਕਨੀਕ ਕਰਕੇ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਤਕਨੀਕ ਦਾ ਜਾਤ ਵਿਵਸਥਾ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਜਾਤ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਜਾਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਜਾਤ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਪਰ ਤਕਨੀਕੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹੋਈ ਪ੍ਰਤੀ ਨੇ ਜਾਤ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਬਦਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵੰਡ ਜਾਤ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਵਰਗ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਤੇ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਕਰਕੇ ਘਰੇਲੂ ਉਤਪਾਦਨ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਕੋਲ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਹੁਣ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਛੂਤ-ਛਾਤ ਤੇ ਜਾਤ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਹੁਣ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਕੰਮ ਉਸਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਤੇ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਗਏ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਤ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਤਕਨੀਕ ਕਰਕੇ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਜਨ-ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਥਾਵਾਂ ਆਦਿ ਉੱਪਰ ਜਨ-ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਜਨ-ਸੰਖਿਆ ਦਾ ਵੱਧਣਾ, ਘੱਟਣਾ, ਆਦਮੀ ਤੇ ਔਰਤ ਦੀ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿਚ ਪਾਏ ਗਏ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਉੱਪਰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਜਨ-ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਜਨ-ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਪ੍ਰਭਾਵ ।
ਉੱਤਰ-

• ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤਾਂ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ (Effect on economic life) – ਜਨ-ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਢੰਗ, ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ, ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀ ਉੱਪਰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਜਨ-ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਧਣ ਕਾਰਨ ਖੇਤੀ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ (Effect on social life) – ਵੱਧ ਰਹੀ ਜਨ-ਸੰਖਿਆ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ, ਭੁੱਖਮਰੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ, ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਆਦਿ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਸਿੱਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਦੁਆਬਾ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ, ਕੀਮਤਾਂ ਆਦਿ ਉੱਪਰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਉੱਪਰ ਹੀ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ, ਅਗਿਆਨਤਾ ਆਦਿ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਸਿੱਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਪ੍ਰਭਾਵ ।
ਉੱਤਰ-

• ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਉਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ (Change in caste system) – ਅਨਪੜ੍ਹਤਾ, ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਗਤੀਹੀਣ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਫਸੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਸਿੱਖਿਆ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਸਮਾਨਤਾ, ਭਾਈਚਾਰੇ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਉੱਪਰ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ (Change in status of women) – ਸਿੱਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ ।ਉਹ ਘਰਾਂ ਦੀ ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਫਰਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਈਆਂ । ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਵਲ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਈਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਸਿੱਖਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਖਿਆ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ Education ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਰੁਪਾਂਤਰ ਹੈ । Education ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ Educere ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ to bring up ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਅਰਥ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਤਾਬੀ ਗਿਆਨ ਦੇਣ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਚ ਚੰਗੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਐਂਡਰਸਨ (Anderson) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਿੱਖਿਆ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਵਿਅਕਤੀ ਉਹਨਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਿਤਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।”

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਖਿਅਕ ਕਾਰਕ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਤੇ ਗਹਿਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਜਾਗਿਤੀ ਆਈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨਵੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਹੁਣ ਉਹ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਤੇ ਯੋਗਤਾ ਮੁਤਾਬਿਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਗ ਪਏ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਏ । ਹੁਣ ਵਿਅਕਤੀ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਲੋਕ ਹੁਣ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਤੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਹੋ ਗਏ । ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲੈਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ | ਹੁਣ ਸਿੱਖਿਆ ਕਰਕੇ ਹੀ ਛੋਟੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸਹੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ । ਹੁਣ ਬੱਚੇ ਦੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬੱਚਾ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਮਾਂ ਸਿੱਖਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਬਿਤਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੁਮ-ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਉ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਜਾਂ
ਕੁਮ-ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਭੂਮ-ਵਿਕਾਸ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ । ਭੂਮ-ਵਿਕਾਸ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ EVOLUTION ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪਾਂਤਰ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ EVOLVERE ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ । ਕ੍ਰਮ ਵਿਕਾਸ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਛੋਟੀ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਹੋਣ ਤਕ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ । ਇਸ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਗਿਆਨ ਵੀ ਵੱਧਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੂਮ-ਵਿਕਾਸ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਗਾਤਾਰ ਇਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਵੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮੈਕਾਈਵਰ ਅਤੇ ਪੇਜ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ “ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿਚ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਬਲਕਿ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਇਕ ਦਿਸ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਭ੍ਰਮ ਵਿਕਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।”

ਇਕ ਹੋਰ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਮੈਕਾਈਵਰ (MacIver) ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ, “ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵੱਧਦੀਆਂ ਹਨ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵੀ ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਹੀ ਕੂਮ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।”

ਹਰਬਰਟ ਸਪੈਂਸਰ (Herbert Spencer) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ‘ਕੁਮ-ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਏਕੀਕਰਨ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉਹ ਗਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕੋਈ ਤੱਤ ਇਕ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅਤੇ ਅਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮਾਨਤਾ ਤੋਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸੰਬੰਧਿਤ ਭਿੰਨਤਾ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।” (“Evolution is the integration of matter and concomitant dissipation of motion during which matter passes from an indefinite in-coherent homogeneity to a definite coherent heterogeneity.”)

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਮ-ਵਿਕਾਸ ਬਾਹਰੀ ਦਬਾਅ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਅੰਦਰੁਨੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ । ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਕੁਮਵਿਕਾਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਲੰਘਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਹਨ-

1. ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਧਰ (Theological Stage)
2. ਅਰਧਭੌਤਿਕ ਪੱਧਰ (Metaphysical Stage)
3. ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਪੱਧਰ (Scientific Stage) ।

ਸਪੈਂਸਰ (Spencer) ਨੇ ਕ੍ਰਮਵਿਕਾਸ ਦੇ ਚਾਰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਨਿਯਮ ਦੱਸੇ ਹਨ-

1. ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਮ-ਵਿਕਾਸ ਕ੍ਰਿਮੰਡ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਿਯਮ ਦਾ ਇਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਸਮਾਜਿਕ ਭੂਮ-ਵਿਕਾਸ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਹੋਰ ਵਾਧੇ ।
3. ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਮ-ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹੌਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
4. ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਮ-ਵਿਕਾਸ ਤਰੱਕੀ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅੰਦਰੂਨੀ ਛੁਪੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਲੋਂ ਲਿਆਇਆ ਗਿਆ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੂਮਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਮ-ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ (Characteristics of Social Evolution)

• ਕੂਮ-ਵਿਕਾਸ ਜਿਉਂਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਪੈਂਸਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਜੈਵਿਕ ਵਿਕਾਸ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵਿਕਾਸ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਮੀਬਾ (Amoeba) ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਜੀਵ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਪੂਰੇ ਕੰਮ ਸਿਰਫ ਸੈਲ (Cell) ਦੇ ਵਲੋਂ ਹੀ ਪੂਰੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਵੱਧ ਵਿਕਸਿਤ ਰੂਪ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂਜਿਵੇਂ ਜੈਵਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵੱਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਚ ਵੀ ਜਟਿਲਤਾ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਮ-ਵਿਕਾਸ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ ਜੋ ਲਗਾਤਾਰ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੁਣ ਹੈ ।
• ਸਮਾਜਿਕ ਭੂਮ-ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਤਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿਚ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਕੂਮ ਵਿਕਾਸ ਸਿਰਫ਼ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੁਮ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਮ-ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉਸ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ ਛੁਪੇ ਹੋਏ ਗੁਣ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਉੱਪਰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਦਬਾਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋਈ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਕਈ ਤੱਤ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰੁਨੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਉਦਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੱਤ ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਇਆ ਗਿਆ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਾਫੀ ਘੱਟ ਗਤੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ ਛੁਪੇ ਹੋਏ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੱਤ ਛੁਪੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਕੁਮ-ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਸਾਧਾਰਨ ਤੋਂ ਜਟਿਲ ਦੇ ਵੱਲ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਸਰਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਵੱਧਦਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਸਰਲਤਾ ਤੋਂ ਜਟਿਲਤਾ ਦੇ ਵੱਲ ਵੱਧਦਾ ਗਿਆ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਭੂਮ-ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸਾਧਾਰਨਤਾ ਤੋਂ ਜਟਿਲਤਾ ਦੇ ਵੱਲ ਜਾਂ ਅਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਦੇ ਵੱਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਇਸ ਕਿਸਮ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਨਿਸਚਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਉਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ ਛੁਪੇ ਹੋਏ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਬਾਹਰੀ ਦਬਾਅ ਦੇ ਕਾਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਬਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ PROGRESS ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪਾਂਤਰ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ PROGREDIOR ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਤੀ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ ਭੌਤਿਕ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਗਿਆਨ ਵੀ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਗਤੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਇੱਛਕ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਵੱਲ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਤੁਲਨਾ ਕਰਕੇ ਹੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕਹੀਏ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ, ਸਮਾਜ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੀ ਪਤਾ ਚਲ ਸਕੇਗਾ ਜਦੋਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਚਲੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਵੱਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਜੇਕਰ ਪਰਿਵਾਰ, ਸਮਾਜ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਅਮੀਰੀ ਤੋਂ ਗਰੀਬੀ ਦੇ ਵੱਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਉਹ ਗਰੀਬ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਪ੍ਰਗਤੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋਵੇਗਾ । ਪਰ ਜੇਕਰ ਉਹ ਗ਼ਰੀਬੀ ਤੋਂ ਅਮੀਰੀ ਦੇ ਵੱਲ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਐਸ਼ੋ ਇਸ਼ਰਤ ਦੇ ਸਮਾਨ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਪਾਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਪਾਰ ਵਿਚ ਘਾਟਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਅਮੀਰ ਤੋਂ ਗ਼ਰੀਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਗਤੀ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਇੱਛੁਕ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਨਿਸਚਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਇੱਛੁਕ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

1. ਆਗਬਰਨ ਅਤੇ ਨਿਮਕਾਫ (Ogburn and Nimkof) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਪ੍ਰਗਤੀ ਦਾ ਅਰਥ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਲਈ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮੁੱਲ ਨਿਰਧਾਰਨ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੈ ।”
2. ਗਰੂਵਜ਼ ਅਤੇ ਮੂਰ (Groves and Moore) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਪ੍ਰਤੀ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਇੱਛੁਕ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਵੱਲ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।”
3. ਫੇਅਰਚਾਈਲਡ (Fairchild) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਕਿਸੇ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਇੱਛੁਕ ਟੀਚੇ ਜਾਂ ਉਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਲ ਵੱਧਣਾ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀ ਹੈ ।”

ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ (Characteristics of Progress)

1. ਪ੍ਰਤੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ (Progress is always comparative) – ਪ੍ਰਗਤੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਦੋ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਪਤਾ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਪ੍ਰਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਾਂ ਘਾਟਾ ਖਾਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ । ਜੇਕਰ ਉਸ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਚੰਗਾ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪਰ ਜੇਕਰ ਉਸਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਵੀ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਗਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਬਲਕਿ ਪਿੱਛੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

2.ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਛੁਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Progress is desired change) – ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਇੱਛੁਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ | ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਲਈ ਉਹ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁੱਝ ਉਦੇਸ਼ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਜਦੋਂ ਚਾਹੀਏ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਇੱਛੁਕ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦਾ ਹੀ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

3. ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਚ ਚੇਤਨ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ (Conscious efforts are being done in progress) – ਪ੍ਰਤੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਚੇਤਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੁੱਝ ਟੀਚੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਲਕਸ਼ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਬਲਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਚੇਤਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਨਿਰਧਾਰਤ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਹਰੇਕ ਦੇਸ਼ ਉਦਯੋਗਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਲਈ ਉਸਦੀ ਸਰਕਾਰ ਕੁੱਝ ਟੀਚੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਲਈ ਕੁੱਝ ਨੀਤੀਆਂ ਵੀ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸਰਕਾਰ, ਉਦਯੋਗਪਤੀਆਂ ਅਤੇ ਜਨਤਾ ਵਲੋਂ ਚੇਤੰਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

4. ਪ੍ਰਗਤੀ ਵਿਚ ਲਾਭ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (More progress is there in progress) – ਚਾਹੇ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀ ਵਿਚ ਨੁਕਸਾਨ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਪ੍ਰਗਤੀ ਵਿਚ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਲਾਭ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਵੱਧ ਨੁਕਸਾਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਗਤੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਅਵਨਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇਗਾ ।

5. ਪ੍ਰਗਤੀ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ (Progress could be changed) – ਪ੍ਰਤੀ ਦੀ ਧਾਰਣਾ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਲਾਂ, ਸਮਾਜਾਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਅਸੀਂ ਜਿਸ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀ ਦਾ ਸੂਚਕ ਮੰਨ ਰਹੇ ਹਾਂ ਉਹ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀ ਦਾ ਸੂਚਕ ਨਾ ਰਹਿ ਕੇ ਘਾਟੇ ਦਾ ਸੂਚਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਗਤੀ ਕਰ ਲਈ ਹੈ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਨੀਵੀਂ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਅੱਜ-ਕਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦਾ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਭੌਤਿਕ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਤੀ ਕਰ ਲਈ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦੇ ਸੂਚਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀ ਦੇ ਸੂਚਕਾਂ ਵਿਚ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

6. ਪ੍ਰਤੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸਮੂਹਿਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ (Progress is always collective) – ਪ੍ਰਗਤੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸਮੂਹਿਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਨਹੀਂ । ਜੇਕਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕੁੱਝ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਤੀ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇਗਾ ਬਲਕਿ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇਗਾ । ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਚ ਤਾਂ ਜੇਕਰ ਪੂਰਾ ਸਮਾਜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬਹੁਸੰਖਿਆ ਆਪਣੇ ਇੱਛੁਕ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬਹੁਸੰਖਿਆ ਆਪਣੇ ਇੱਛੁਕ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਉਸਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਪੁਰਾ ਸਮੁਹ ਕਿਸੇ ਇੱਛੁਕ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਇਕ ਕਿਸਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੂਮ-ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਰਗੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤਾਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ ਜੋ ਇਕਦਮ ਅਚਾਨਕ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵਰਤਮਾਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਸਦਾ ਤਾਂ ਭਵਿੱਖ ਉੱਤੇ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਈ ਵਾਰ ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅਵਿਵਸਥਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਘਟਨ ਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅਚਾਨਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਕੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਉੱਪਰ ਨਾ ਸਿਰਫ ਅੰਦਰੁਨੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਬਲਕਿ ਬਾਹਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਇਕਦਮ ਅਤੇ ਅਚਾਨਕ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਚਾਨਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੰਰਚਨਾ ਹੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸੱਤਾ ਦੀ ਥਾਂ ਨਵੀਂ ਸੱਤਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਮਾਜ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਥਾਂ ਨਵੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਗਤੀ ਇੰਨੀ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਚਲਦਾ ਕਿ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਵੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਇਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਦੂਜੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

1. ਆਗਬਰਨ ਅਤੇ ਨਿਕਾਫ (Ogburn and Nimkoff) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।”
2. ਗਾਏ ਰੋਸ਼ਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸ਼ਾਂਤੀ ਇਕ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਅਤੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਗਾਵਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸੱਤਾ ਜਾਂ ਸ਼ਾਸਨ, ਉਖਾੜ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।”
3. ਕਿੰਬਲ ਯੰਗ (Kimball Young) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਰਾਜ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਖੋਹ ਲੈਣਾ ਹੀ ਕਾਂਤੀ ਹੈ।”
4. ਕਰੇਨ ਬਿਨਟਨ (Crene Brintidton) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਅਧੀਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਨਵਾਂ ਮੁਲਾਂਕਨ ਹੈ ।”

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਅਚਨਚੇਤ ਪੜਿਆ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਵਰਤਮਾਨ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਕਾਬਿਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਂਤੀ ਖ਼ੂਨ-ਖ਼ਰਾਬੇ ਵਾਲੀ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਹੜੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹਿੰਸਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਕਈ ਵਾਰੀ ਹਿੰਸਾ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ (Characteristics of Revolution)

1. ਅਚਨਚੇਤ ਸਿੱਟੇ (Contingency Results) – ਭਾਂਤੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸਾਧਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਰੂਪ ਚਾਹੇ ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕਦਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਹੈ ।

2. ਤੇਜ਼ ਪਰਿਵਰਤਨ (Rapid Change) – ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਭਾਗਾਂ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਭੌਤਿਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਅਭੌਤਿਕ, ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

3. ਖੋਜ ਦਾ ਸਾਧਨ (Means of Invention) – ਭਾਂਤੀ ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਵਰਗ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਵੇਂ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਨਿਯਮ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਵਰਗ ਤੇ ਨਿਯਮ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

4. ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ (Symbol of Power) – ਭਾਂਤੀ ਵਿਚ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤਾਂ ਖ਼ੂਨ-ਖ਼ਰਾਬੇ ਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ 1789 ਦੀ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਅਤੇ 1917 ਦੀ ਰੂਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ । ਰਾਜ ਦੀ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਪਲਟਣ ਲਈ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਸਾਧਨ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਲੁੱਟਮਾਰ, ਖੂਨ-ਖਰਾਬਾ, ਕਤਲੇਆਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਸਫਲ ਜਾਂ ਅਸਫਲ ਹੋਣ ਵਿਚ ਵੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੱਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਕਾਂਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਰਾਜਸੱਤਾ ਪਲਟ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਰਾਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨੂੰ ਅਸਫਲ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ ।

5. ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਇੱਕ ਚੇਤਨ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ (Revolution is a conscious process) – ਭਾਂਤੀ ਇੱਕ ਚੇਤਨ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ । ਅਚੇਤਨ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਚੇਤਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਰਾਜ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਪਲਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਸਮਾਂ ਆਉਣ ‘ਤੇ ਉਹ ਪੂਰੇ ਵੇਗ ਨਾਲ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਕੀ ਨਤੀਜੇ ਨਿਕਲਣਗੇ ।

6. ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ (Revolution is because of Social dissatisfaction) – ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਦਾ ਹੀ ਸਿੱਟਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਇਹ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਬਲਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਂ ਪੈਣ ਉੱਤੇ ਇਹ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਜਦੋਂ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਬੇਕਾਬੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਿੱਸਾ ਵਰਤਮਾਨ ਸੱਤਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਦਾ ਹੈ ।

7. ਨਵੀਂ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ (Establishment of new System) – ਭਾਂਤੀ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਕ ਜਾਂ ਅਹਿੰਸਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਵੀਂ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਕਈ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਜਿਵੇਂ 1789 ਦੀ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵਿੱਚ ਲੂਈ 16ਵੇਂ ਦੀ ਸੱਤਾ ਉਖਾੜ ਕੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ 1917 ਦੀ ਰੂਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵਿਚ ਜ਼ਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਉਖਾੜ ਕੇ ਬੋਲਸ਼ੇਵਿਕ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸੱਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਵੀਂ ਵਿਵਸਥਾ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਨ (Social Causes) – ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇਕਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਏਕਤਾ ਤੇ ਅਖੰਡਤਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਸਤੀ-ਪ੍ਰਥਾ, ਬਾਲ ਵਿਆਹ, ਵਿਧਵਾ ਵਿਆਹ ਨਾ ਹੋਣਾ ਤੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਦਹੇਜ ਪ੍ਰਥਾ, ਛੂਤ-ਛਾਤ ਆਦਿ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਕਾਂਤੀ ਕਰਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀਆਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਵਿਘਟਨ ਨੂੰ ਵੀ ਉਤਪੰਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਵੇਸਵਾਵਿਤੀ, ਜੂਆ, ਸ਼ਰਾਬ ਆਦਿ ਕਰ ਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਮਾਨਤਾ, ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ, ਨੈਤਿਕਤਾ ਆਦਿ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਘਟਨ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਇਹ ਵਿਘਟਨ ਆਪਣੀ ਹੱਦ ਪਾਰ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

2. ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਕਾਰਨ (Psychological Causes) – ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਕਾਰਨ ਵੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੌਲਿਕ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇੱਛਾ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਦੇ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸੁਲਗਦੀ ਹੋਈ ਚਿੰਗਾਰੀ ਵਾਂਗ ਸੁਲਗਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਦੇ ਇਸ ਚਿੰਗਾਰੀ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦੇਣ ਤੇ ਅੱਗ ਵਾਂਗ ਜਲ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਅੱਗ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਦਬੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨੂੰ ਉਤਪੰਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਕੁੱਝ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਵੇਗ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਮਤਲਬ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਕਦੇ ਵੀ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਮਾਂ ਆਉਣ ‘ਤੇ ਇਹ ਆਵੇਗ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ | ਅੰਤ ਇਹ ਆਵੇਗ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅੰਦਰ ਕੁੱਝ ਦੋਸ਼, ਕੁੱਝ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਅਚੇਤਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਮਾਂ ਆਉਣ ‘ਤੇ ਇਹ ਦੋਸ਼ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਅਚੇਤਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਪਨਪਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਸਮਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਹਿੰਸਾ ਧਮਾਕੇ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਲੋਕ ਹਿੰਸਾ ਤੇ ਉਤਾਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਅਚੇਤਨ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

3. ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਨ (Political Causes) – ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਇਤਿਹਾਸ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲੇਗਾ। ਕਿ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਕਾਂਤੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਕਾਰਨ ਵਰਤਮਾਨ ਰਾਜ ਦੀ ਸੱਤਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਰਾਜ ਦੀ ਸੱਤਾ ਇੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਮਨਮਰਜ਼ੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ । ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੇ ਦਬਣ ਕਰਕੇ ਜਨਤਾ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਹ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹੀ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਸਮਾਂ ਆਉਣ ਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਅਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਦਵੀ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਆਪਣੀ ਜੇਬਾਂ ਭਰਨ ਵਿੱਚ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੀਆਂ ਤਕਲੀਫਾਂ ਵੱਲ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ | ਆਮ ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਦਵੀ ਤੋਂ ਉਤਾਰਨ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਰਮ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਅਜਿਹੀ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਹੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜੇਕਰ ਸਰਕਾਰ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦਖ਼ਲ ਦੇਣ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । 1857 ਈ: ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕੁਝ ਕਾਰਨਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ ।

ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਯੁੱਗ ਹੈ । ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਰਟੀ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜੀ ਸੱਤਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ । ਜਿਹੜੀ ਪਾਰਟੀ ਸੱਤਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਪਾਰਟੀ ਵਿਰੁੱਧ ਭੜਕਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਹ ਭੜਕਾਉਣਾ ਹੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

4. ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਨ (Economic Causes) – ਕਈ ਵਾਰੀ ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਨ ਵੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਰਗ ਰਹੇ ਹਨ । ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਵਰਗ ਯਾਨਿ ਕਿ ਸ਼ੋਸ਼ਕ ਵਰਗ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਯਾਨਿ ਕਿ ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਵਰਗ । ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਆਪਣੇ ਪੈਸੇ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੱਤਾ ਦੇ ਬਲ ਉੱਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਕੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਨੂੰ ਦੋ ਵਕਤ ਦੀ ਰੋਟੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ । ਮਜ਼ਦੂਰਾਂਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ, ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ-ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਰਥਿਕ ਫ਼ਰਕ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸ਼ੋਸ਼ਕ ਵਰਗ ਯਾਨਿ ਕਿ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ‘ਤੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਵਰਗ ਐਸ਼ੋ-ਇਸ਼ਰਤ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਭਾਵ ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਵਰਗ ਨੂੰ ਦੋ ਵਕਤ ਦੀ ਰੋਟੀ ਵੀ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਉਹ ਇਸ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਵਿਚ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਨ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਾਂਤੀ ਇਕਦਮ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਇਕਦਮ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਂਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਬਲਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਨ ਹੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਹੋਰ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਇਸ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਅਨੇਕ ਰੂਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਕੂਮ-ਵਿਕਾਸ, ਪ੍ਰਤੀ, ਕਾਂਤੀ, ਵਿਕਾਸ ਆਦਿ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ । ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਐਨੀਆਂ ਰਲਗੱਡ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਹੈ ।

ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ, ਪੂੰਜੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ, ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ, ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ, ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ, ਆਦਿ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਸੰਕਲਪ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਸਿਰਫ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਕਲਪਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਹੀ ਅਸੀਂ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ । ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਬਣਤਰ, ਧਰਮ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਆਦਿ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸਤਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪੁਰਾਣੀ ਸਮਾਜਿਕ ਬਣਤਰ, ਆਦਤਾਂ, ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ, ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਓ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸਮੂਹ ਦੀ ਆਮਦਨੀ, ਨੈਤਿਕਤਾ, ਸਹਿਯੋਗ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਆਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਬੋਟੋਮੋਰ (Botomore) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰ ਦਰਸਾਉਣ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਅਜੋਕੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਮਾਜ ਹਨ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਹ ਸਮਾਜ ਹਨ ਜੋ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੇਂਡੂ ਹਨ ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਹੈ।”

ਹਾਬਹਾਊਸ (Hobhouse) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮੁਦਾਇ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ, ਕਾਰਜ ਸਮਰੱਥਾ ਤੇ ਸੇਵਾ ਦੀ ਨੇੜਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।”

Oxford Dictionary ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਆਮ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਭੂਮਿਕਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ, ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ।”

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗੌਰ ਨਾਲ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਬਾਰੇ ਅਰਥ ਅਸਪੱਸ਼ਟ ਹਨ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ ਸ਼ਬਦ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਲਗਾਤਾਰ ਵੱਧਦੇ ਗਿਆਨ ‘ਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਨ ਉੱਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਿਯੰਤਰਨ ਕਰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰੇਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਹਰੇਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪਿਛਲੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲੋਂ ਉੱਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬੇਹਤਰ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ (Characteristics of Development)

• ਵਿਕਾਸ ਇੱਕ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਹਰ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵਿਕਾਸ ਨਾਮ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ । ਅੱਜ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਹੈ । ਪੁਰਾਤਨ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਅੱਜ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ । ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰੀ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
• ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਇੱਕ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਹੀ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਦਿਨ-ਪ੍ਰਤੀ-ਦਿਨ ਬਦਲਾਓ ਕਰਨ ਤੇ ਇੱਕ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਸਥਿਤੀ ਵੱਲ ਵੱਧਣਾ ਹੈ ।
• ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਚੰਗਿਆਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਬਲਕਿ ਬੁਰਾਈ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਚੰਗਿਆਈ ਤੇ ਬੁਰਾਈ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਵਿਕਾਸ ਸਰਲਤਾ ਤੋਂ ਜਟਿਲਤਾ ਵੱਲ ਵੱਧਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਹੀ ਉਹ ਸਰਲਤਾ ਤੋਂ ਜਟਿਲਤਾ ਵੱਲ ਵਧੇਗੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਾਸ ਇੱਕ ਜਟਿਲ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ।
• ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਦਲੀ ਹੋਈ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕਾਰਜਕ੍ਰਮ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕਾਰਜਕ੍ਰਮ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ ਤਾਂ ਵਿਕਾਸ ਅਸਫਲ ਹੋ ਕੇ ਉਲਟੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਵਿਕਾਸ ਸਿਰਫ਼ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਇਹ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਚਾਹੇ ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਹੋਵੇ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਨੈਤਿਕ ਪੱਖ ਹੋਵੇ, ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਲੈਂਗਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
• ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਕਈ ਵਾਰੀ ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਿਕਾਸ ਯਾਨਿ ਕਿ ਆਤਮ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਮਾਪਦੰਡ (Measurement of Social Development)

ਕਈ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕਈ ਮਾਪਦੰਡ ਦਿੱਤੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਿਲਿਆ-ਜੁਲਿਆ ਰੂਪ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

1. ਜਦੋਂ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਜਾਂ ਬਰਾਬਰੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਜਦੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ-ਲਿਖਾਉਣ ਲਈ ਜਾਂ ਅਨਪੜ੍ਹਤਾ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਮਾਪਦੰਡ ਹੈ ।
3. ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬਾਲਗਾਂ ਨੂੰ ਵੋਟ ਦੇਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ ।
4. ਜੇਕਰ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਸਾਥੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਰਾਬਰ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ ।
5. ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪੈਸੇ ਜਾਂ ਪੂੰਜੀ ਦੀ ਬਰਾਬਰ ਵੰਡ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦਾ ਸੂਚਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ |
6. ਜਦੋਂ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਹਰ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ ।
7. ਜਦੋਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਸੇਵਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵਧੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ ।